БИОМЕДИЦИНА ВА АМАЛИЁТ ЖУРНАЛИ
|
ЖУРНАЛ БИОМЕДИЦИНЫ И ПРАКТИКИ
|
JOURNAL OF BIOMEDICINE AND PRACTICE
№3 | 2021
36
Nilufar Maxmudovna AHMEDOVA
,
Andijon Davlat tibbiyot instituti, O'zbekiston
Hayotxon Botirali qizi SATTARALIEYVA
,
Andijon Davlat tibbiyot instituti, O'zbekiston
O'SMIR QIZLARNING REPRODUKTIV SALOMATLIGI XUSUSIYATLARI
(ADABIYOT SHARHI)
For
citation:
N.M.
Ahmedova,
H.B.
Sattaralieyva
REPRODUCTIVE
HEALTH
CHARACTERISTICS OF ADOLESCENT GIRLS Journal of Biomedicine and Practice. 2021, vol.
6, issue 3, pp.36-40
http://dx.doi.org/10.26739/2181-9300-2021-3-86
ANNOTATSIYA
Jinsiy balog'atga etishish davrida, ijtimoiy moslashuv, ushbu kasalliklarni klinik ravishda
amalga oshirish, reproduktiv kasalliklarga olib kelishi mumkin. So'nggi o'n yil ichida sog'liqni
saqlash amaliyotiga yangi diagnostik va funktsional testlarni tatbiq etish tufayli qizlar kamolot
davrida endokrin holatining o'ziga xos xususiyatlari to'g'risida zamonaviy g'oyalarni shakllantirish va
bir qator ketma-ket o'zgarishlarni aniqlashga imkon beradigan ma'lumotlar paydo bo'ldi. Uning
fiziologik kursi davomida; bu ushbu davr patologiyasini yetarli darajada baholash uchun asos yaratdi.
Kalit so’zlar:
Gipotalamo-gipofizar tizim, erta balog’atga yetish, kech balog’atga yetish,
lyuteinstimullovchi gormon, folikulastimullovchi gormon.
Нилуфар Махмудовна АХМЕДОВА
,
Андижанский государственный медицинский институт, Узбекистан.
Хаётхон Ботирали кизи САТТАРАЛИЕВА
,
Андижанский государственный медицинский институт, Узбекистан.
ОСОБЕННОСТИ РЕПРОДУКТИВНОГО ЗДОРОВЬЯ ДЕВОЧЕК-ПОДРОСТКОВ
(ОБЗОР ЛИТЕРАТУРЫ)
АННОТАЦИЯ
В периоды полового созревания, социальной адаптации может произойти клиническая
реализация этих нарушений, приводя к репродуктивным нарушениям. За последнее
десятилетие благодаря внедрению в практику здравоохранения новых диагностических и
функциональных тестов появились данные, позволившие сформулировать современные
представления об особенностях эндокринного статуса девочек в период созревания и выявить
ряд последовательных изменений при его физиологическом течении; это создало базу для
адекватной оценки патологии этого периода.
Ключевые слова:
гипофизарно - яичниковая система, преждевременное половое созревание,
задержка полового развития, лютеинизирующий гормон, фолликулостимулирующий гормон.
БИОМЕДИЦИНА ВА АМАЛИЁТ ЖУРНАЛИ
|
ЖУРНАЛ БИОМЕДИЦИНЫ И ПРАКТИКИ
|
JOURNAL OF BIOMEDICINE AND PRACTICE
№3 | 2021
37
Nilufar Maxmudovna AHMEDOVA
,
Andijan State Medical Institute, Uzbekistan
Hayotxon Botirali qizi SATTARALIEYVA
,
Andijan State Medical Institute, Uzbekistan
REPRODUCTIVE HEALTH CHARACTERISTICS OF ADOLESCENT GIRLS
(LITERATURE REVIEW)
ANNOTATION
During periods of puberty, social adaptation, clinical realization of these disorders can occur, leading
to reproductive disorders. Over the past decade, thanks to the introduction of new diagnostic and
functional tests into healthcare practice, data have appeared that made it possible to formulate modern
ideas about the features of the endocrine status of girls during maturation and to identify a number of
successive changes during its physiological course; this created the basis for an adequate assessment
of the pathology of this period.
Keywords:
pituitary ovarian system, premature puberty, delayed puberty, Luteinizing Hormone,
Follicle-stimulating hormone.
Kelajakdagi onalar sifatida qizlarning reproduktiv salomatligi va ularning reproduktiv
salohiyati muammosi ilmiy tadqiqotchilarning diqqatini jalb qilmoqda, chunki u tibbiy demografik
vaziyat tufayli tobora ijtimoiy ahamiyat kasb etmoqda. Tibbiy-demografik vaziyatdagi salbiy
tendentsiyalar (aholi sonining ko'payishi, uning qarishi, ekologik stresslar) yosh avlodning
reproduktiv salomatligiga alohida e'tibor berishni talab qilmoqda.
O'spirin qizlar o'rtasidagi ginekologik kasallanish alohida e'tiborga loyiqdir. Ko'pincha,
boshlang'ich maktab yoshidagi qizlarda tashqi va ichki jinsiy a'zolar yallig'lanish kasalliklari (52%),
va balog'atga etishish davrida - hayz paytida buzilishlar (41%): balog'atga etishish paytida
bachadondan qon ketish, birlamchi yoki ikkilamchi amenore, tartibsiz hayz ko'rish; 6% o'smalar va
o'simtaga o'xshash shakllanishlar va 1% genital malformatsiyalar [4,5]. Tadqiqotchilarning fikri
shundan iboratki, balog'at yoshiga etish jarayoni ko'p jihatdan o'spirinning somatik holatiga va shu
yoshdagi psixo-emotsional o'zgarishlarga bog'liq. Qizlarda balog'at yoshi boshlanishi, rivojlanishi va
tugashi bilan birga kechadigan badandagi o'zgarishlardan oldin neyro-endokrin tizimdagi
tayyorgarlik o'zgarishlari oldinda bo'lib, ulardagi jinsiy rivojlanishning asosiy tartibga soluvchi
bo'g'ini gipotalamus - gipofiz - tuxumdon tizimi (HPO). GGT rivojlanishi odatdagi hayz davrining
yakuniy o'rnatilishini nazarda tutadi [1, 2]. Buning uchun zarur shartlar gipotalamus-gipofiz tizimi va
periferik endokrin bezlar o'rtasidagi salbiy va ijobiy teskari aloqalardagi muvofiqlashtirilgan
jarayonlardir. Gonadotropik sekretsiyani boshqarishda salbiy teskari aloqa homila hayotining
intrauterin davrida ham (homiladorlikning 8-10 xaftaligi) ishlay boshlaydi va tug'ilgandan keyin bir
necha yil ichida, hayz davrining o'rnatilishigacha o'zgaradi [1,4]. Ijobiy teskari aloqa balog'at
yoshidagi rivojlanishning yakuniy natijasi sifatida belgilanadi va bu neyroendokrin jarayonlarning
natijasidir [12, 13].
Ma'lumki, bolaning sog'lig'i uni tug'dirgan onaning sog'lig'iga bog'liq. Intrauterin muhitning
patologik holatlari gipotalamusning neyrotransmitter tizimlari va uning bog'lanishlarining tug'ma
etishmovchiligini shakllantirishga, bolaning endokrin tizimining zaxira qobiliyatini pasayishiga
yordam beradi [15,16]. Amaliyotchi balog'at yoshidagi reproduktiv tizimdagi fiziologik
o'zgarishlarning belgilarini bilishi va ularni balog'at yoshining patologik yo'nalishidan ajratishi,
shuningdek, balog'at yoshida tez-tez birinchi marta paydo bo'ladigan ginekologik va somatik
kasalliklardan farq qilishi kerak. Qoida tariqasida nafaqat ikkinchi darajali jinsiy xususiyatlarning
paydo bo'lish vaqtini, balki yuzaga kelishning qat'iy ketma-ketligini ham hisobga olish kerak [3, 6].
Tekshiruv davomida bolaning umumiy ahvoli bilan bir qatorda quyidagi parametrlarni baholash
kerak: bo'yi, vazni va yoshiga muvofiqligi; taniqli va keng tarqalgan Tanner texnikasi bo'yicha jinsiy
rivojlanish (Ma - sut bezlarining rivojlanishi, Pb - sochlarning o'sishi, Ax - qo'ltiq ostidagi sochlarning
o'sishi, Me - menarx boshlanish yoshi); vulva holati; bachadon va tuxumdonlarning kattaligi;
mastopatiyaning mavjudligi yoki yo'qligi; sindromli kasalliklarning aniq va ehtimol belgilari.
БИОМЕДИЦИНА ВА АМАЛИЁТ ЖУРНАЛИ
|
ЖУРНАЛ БИОМЕДИЦИНЫ И ПРАКТИКИ
|
JOURNAL OF BIOMEDICINE AND PRACTICE
№3 | 2021
38
Ushbu belgilar pediatrlar va tibbiyot mutaxassislari tomonidan dispanser tekshiruvlarida
qo'llaniladi [3,4,15]. Yu.A.Gurkin (2014) fikriga ko'ra, balog'at yoshining tashqi ko'rinishlarining
ketma-ketligi o'ziga xos qonuniyatlarga ega. Balog'at yoshining boshlanishi murakkab jarayon
nafaqat jinsiy bezlarning, balki gonadotropinlar sekretsiyasini boshqarishda ishtirok etadigan barcha
neyroendokrin mexanizmlarning ham kamolotini va o'zaro ta'sirini o'z ichiga oladi [5, 8,].
Tadqiqotchilarning fikriga ko'ra, 10-13 yoshda kunlik tsiklikning shakllanishi sodir bo'ladi, tungi
uyqu paytida RGAL tarqalishining sirkadiyalik ritmi o'rnatiladi, bu esa tuxumdonlarda
estrogenlarning sintezini rag'batlantiradi [1, 4,]. Dastlab, tos suyaklarining o'sishi sodir bo'ladi va bu
sohada teri osti yog 'to'qimalarining cho'kishi kuchayadi va balog'at davrida qiz o'ziga xos ayol
qiyofasini rivojlantiradi. Umumiy ko'rinishning o'zgarishi fonida ikkilamchi jinsiy xususiyatlar
rivojlanadi va mualliflar ularning paydo bo'lishining o'ziga xos qat'iy ketma-ketligini qayd etadilar,
bu balog'at yoshiga etishining to'g'riligi mezonlaridan biri: 10-11 yoshda, sut bezlari rivojlana
boshlaydi - ular, 11-12 yoshida pubik soch o'sishi boshlanadi - pubarche va shundan keyingina
birinchi hayz ko'rish - menarx. Menarx paytida qizlarning o'rtacha yoshi 13 yosh; fiziologik
o'zgarishlar - 9 yoshdan 15 yoshgacha. Menarxning belgilangan chegaralardan tashqarida ko'rinishi
ham ogohlantirish belgilaridan biri bo'lishi mumkin. ... Menarxning boshlanish vaqti o'ziga xos
xususiyatlarga ega va bir qator holatlarga bog'liq bo'lib, ulardan ba'zilari (iqlim, kenglik, millat va
boshqalar) ahamiyatsiz, boshqalari (moddiy sharoit, sog'liq, konstitutsiya, irsiyat va boshqalar).
muhimroq [15,16]. O'spirin davrining o'ziga xos xususiyati jismoniy va ruhiy kamolotga erishish
darajasi va vaqtlari o'rtasidagi nomuvofiqlikdir [16,17]. Zamonaviy sharoitda, davom etayotgan
tezlashuv bilan bir qatorda, surunkali va qaytalanuvchi kursga ega bo'lgan heterojen kasalliklar
ulushining sezilarli darajada oshishi tufayli o'spirinlarning ma'lum bir guruhida jismoniy rivojlanish
sur'atlarining pasayish tendentsiyasi mavjud. Balog'at yoshi boshlanishi va rivojlanishiga ta'sir
qiluvchi tashqi omillarga quyidagilar kiradi: iqlimiy, shuningdek oziq-ovqat tarkibidagi oqsillar,
yog'lar, uglevodlar va mikroelementlarning etarli miqdori bilan ovqatlanish. Mualliflar, bu borada
somatik kasalliklar balog'at yoshidagi normal jarayonga ta'sirini kamaytirmaslik mumkin emasligiga
alohida e'tibor berishadi [3,7,10]. Zamonaviy bolalarning aksariyat qismida somatik kasalliklar
rivojlanib, surunkali mikro- va makroelementozlar va gipovitaminoz bilan ta'minlanadi [15,16].
Somatik patologiya ko'pincha turli xil zo'ravonlikdagi hayz ko'rish buzilishlarini rivojlanishida
boshlang'ich nuqtadir. ... Shu bilan birga, hayz paytida buzilishlar ensefalopatiya, neyrotsirkulyator
distoni va boshqalar kabi somatik kasalliklarning rivojlanishiga olib kelishi mumkin. Ichki organlar
kasalliklarida surunkali kasalliklar ustun bo'lib, atrof-muhit omillari ta'sirida irsiy moyillik yuzaga
keladi. Hayot davomida reproduktiv tizim zarar etkazuvchi omillarga eng sezgir bo'lgan davrlar
mavjud. Ushbu davrlar balog'at yoshini o'z ichiga oladi. Gipotalamus-gipofiz-tuxumdonlar-bachadon
tizimining shakllanishi paytida uning beqarorligi reproduktiv kasalliklar patogenezining balog'at
yoshida ham, kelajakda ham asosidir [5,6,8,10]. Reproduktiv tizimning fiziologik "beqarorligi"
davrida har qanday noqulay omillar, shu jumladan, stress paydo bo'lishi mumkin.
Jinsiy rivojlanishning buzilishi variantlaridan biri bu erta balog'at yoshidir [4,7,11]. RBY bo'yicha
ikkinchi darajali jinsiy xususiyatlar va 8 yoshgacha bo'lgan hayz ko'rish ko'rinishini tushunish odatiy
holdir. Gonadotropinlar va jinsiy gormonlar ishlab chiqarilishi gipotalamus-gipofiz- holatini aks
ettirmasa, gipotalamus-gipofiz-tuxumdon tizimining faollashuvi va yolg'on yoki psevdo-EBY bilan
birga keladigan haqiqiy PPSga bo'linishga asoslangan. tuxumdon tizimi va turli xil lokalizatsiya
o'smalari to'qimalari tomonidan amalga oshiriladi.
Markaziy genezisning balog'at yoshidagi organik kasalliklarida perinatal patologiya - homila
gipoksiyasi, tug'ilish asfiksiyasi va tug'ilish shikastlanishi asosiy rol o'ynaydi. to'g'ridan-to'g'ri zararli
ta'siridan tashqari, ular neonatal davrda va erta bolalikda toksik va yuqumli omillarning ta'siri uchun
qulay fon yaratadilar. Jinsiy balog'at buzilishlarining miya genezisidagi eng xarakterli alomat - bu
intrakraniyali gipertenziya va bir qator bemorlarda u bosh atrofi sezilarli darajada oshishi bilan o'zini
hidrosefali shaklida namoyon qiladi, bosh suyagi rentgenogrammasida esa forniks va bosh suyagi
suyaklaridagi raqamli taassurotlar. 13-14 yoshda ikkilamchi jinsiy xususiyatlarning kam
rivojlanganligi yoki yo'qligi va 15-16 yoshda hayz ko'rishning yo'qligi kechiktirilgan jinsiy
rivojlanish (KBY) deb hisoblanishi kerak. E. A. Bogdanovaning [3] tadqiqotlariga ko'ra, KBY
БИОМЕДИЦИНА ВА АМАЛИЁТ ЖУРНАЛИ
|
ЖУРНАЛ БИОМЕДИЦИНЫ И ПРАКТИКИ
|
JOURNAL OF BIOMEDICINE AND PRACTICE
№3 | 2021
39
populyatsiyada 0,5-0,8% ni tashkil qiladi. O'spirinlarda ginekologik kasallikning tuzilishida KBY
chastotasi 14 dan 33% gacha. Kasallikning patogenezidagi birlamchi bog'lanishiga qarab KBY ning
ikki shakli mavjud - markaziy va tuxumdon. KBY ning markaziy genezisi bilan gonadotropik
stimulyatsiya etarli bo'lmaganligi sababli tuxumdon etishmovchiligi paydo bo'ladi. ... KBY paydo
bo'lishining eng keng tarqalgan omillari bu surunkali tonzillit, revmatizm, virusli gripp, pnevmoniya,
sil kabi yuqumli va toksik kasalliklar, shuningdek, stressli holatlar, shu jumladan haddan tashqari
jismoniy kuch.
Miya saratonining markaziy shakllarida zararlanish darajasi har xil bo'lishi mumkin.
Gipotalamus gipogonadizmida (gipogonadotropik evunxoidizm, Kalman sindromi) bir qator
konjenital va sporadik ravishda yuzaga keladigan nuqsonlar gonadoliberin ishlab chiqarishning
gipotalamus etishmovchiligi bilan bog'liq bo'lib, bu gipofiz tomonidan LG va FSG sekretsiyasining
buzilishiga olib keladi. Kamroq tarqalgan KBY, gipofiz bezining birlamchi disfunktsiyasi bilan
bog'liq. Odatda, gipofiz hipogonadotropik gipogonadizm sella turcica organik shikastlanishi bilan
yuzaga keladi. KBY bilan kasallangan qizlarning ko'pchiligida bosh suyagi suyaklari o'zgaradi,
peshona suyagi ichki qatlamining engil giperostozi, ba'zida parietal suyaklar giperostozi bilan birga
bo'ladi; qalinlashishi yoki siyraklashishi, osteoporoz, diafragmaning kalsifikatsiyasi va sella turcica
orqa qismining "ligamentlari"; mastoid jarayonlarni, asosiy, frontal va maksiller sinuslarni
pnevmatizatsiyasi; ba'zi bemorlarda intrakranial gipertenziya belgilari mavjud. Bu o'zgarishlarning
barchasi jinsiy gormonlar etishmasligi bilan bog'liq.
Klinik ko'rinish odatda bir xil: hayz ko'rish funktsiyasi mavjud emas yoki juda kamdan-kam
hollarda hayz ko'radi (yiliga 1-2 marta); ikkilamchi jinsiy xususiyatlar kam rivojlangan, kam hollarda,
ayniqsa sut bezlari uchun. Ginekologik tekshiruvda tashqi va ichki jinsiy a'zolar gipoplaziyasi
aniqlanadi, bu tos a'zolarining ultratovush tekshiruvi bilan tasdiqlanadi. Antropometrik tadqiqotlar
evruxoid fizikani ochib beradi: oyoq uzunligining oshishi, qo'l uzunligining o'sishi, tosning
ko'ndalang o'lchamlari biroz pasayishi tufayli yuqori o'sish. Ossifikatsiya jarayonlarida kechikish
bo'lmaydi. Suyak yoshi kalendar yoshiga to'g'ri keladi.
KBY diagnostikasi klinik ko'rinish va bir qator qo'shimcha tadqiqot usullaridan olingan
ma'lumotlarga asoslangan bo'lib, uning genezini (markaziy yoki tuxumdonni) aniqlashtirish uchun
gormonal testlardan keng foydalaniladi. Ushbu dorilar tuxumdonlar faoliyatini rag'batlantiradi. Agar
ikkinchisi funktsional jihatdan faol bo'lsa, unda stimulyatsiyaga javoban tuxumdonlarda follikulalar
paydo bo'ladi va jinsiy gormonlar sekretsiyasi kuchayadi. Buzuq tuxumdonlar, hatto yuqori dozadagi
dorilar bilan ham stimulyatsiyaga javob bermaydi.
Shunday qilib, o'spirin qizlarda epidemiologiya, reproduktiv kasalliklarning patogenezi
bo'yicha bir nechta nashrlarni kiritgan holda, ushbu kasalliklarning yuqori tarqalishini, ularning
rivojlanish mexanizmlari va patofizyologiyasi bo'yicha noaniq qarashlarning mavjudligini yana bir
bor ta'kidlash maqsadga muvofiqdir.
Adabiyotlar ro'yxati:
1. Ayupova F.M., Jabbarova Yu.K. Ginekologiya. Toshkent, 2015 yil.
2. Pediatriya va o'spirin ginekologiyasining atlasi. Wolf A.S., Mittag Yu.E. per. u bilan. 2004 yil
3.Bogdanova E. A. Bolalar ginekologiyasi klinikasida zamonaviy profilaktika va terapevtik
texnologiyalar // Ginekologiya. - 2000. - 2-jild, №1.
4. Bolalar va o'spirinlarning ginekologiyasi. Bogdanova B.A. 2010 yil
5. Ginekologiya: darslik / BI Baisov va boshqalar; tahrir. G. M. Savelyeva, V. G. Breusenko. - 4-
nashr, Rev. va qo'shing. - 2011 yil.
6. Pediatriya va o'spirin ginekologiyasi. Paula G. AdamsHillard \ 2013
7. Gurkin Yu.A. - o'spirinlar ginekologiyasi. 2014 yil
8. Gurkin Yu.A. - o'spirinlar ginekologiyasi. 2000-yil
9. Qurbonov D.D. va boshq. - bolalar ginekologiyasi. 2018 yil
10. Kulakov V.I., Bogdanova E.A. Bolalar va o'spirinlar ginekologiyasi bo'yicha ko'rsatmalar.
Moskva - 2009 yil
БИОМЕДИЦИНА ВА АМАЛИЁТ ЖУРНАЛИ
|
ЖУРНАЛ БИОМЕДИЦИНЫ И ПРАКТИКИ
|
JOURNAL OF BIOMEDICINE AND PRACTICE
№3 | 2021
40
11. Qurbonov D.D., Muxamedxanova Sh.T ,, Yo'ldosheva DS / Bolalar ginekologiyasi. Qo'llanma.
2018 yil
12. Pediatric and adolescent gynecology/ Ch.Sultan/2004
13.Gougeon A., Ecochard R., Thalabard J. C. Age-related changes of the population of human
ovarian follicles: increase in the disappearance rate of non-growing and early-growing follicles in
aging women // Biol. Reprod. – 2005. – Vol.50, №3. – P. 653-663.
Groome N. P., Illingworth P. J., O’brien M. Measurement of dimeric inhibin B throughout the human
menstrual cycle // J. Clin. Endocrinol. Metab. – 2011. – Vol.81, №4. - P. 1401-1405.
Hannoun A., Abu Musa A., Awwad J. Clomiphene citrate challenge test: cycle to cycle variability of
cycle day 10 follicle stimulating hormone level // Clin. Exp. Obstet. Gynecol. – 2011. – Vol.25, №4.
– P. 155-156.
16. Oxford handbook of midwifery. Janet Medforth and others. 2011
17. Royal College of Obstetricians and Gynaecologists (RCOG) Postpartum Haemorrhage,
Prevention and Management, Green top Guidelines 52; May 2009 (minor revisions Nov 2009 and
Apr 2011).
