Central Asian Research Journal for Interdisciplinary Studies (CARJIS)
«Психологические особенности развития современной
личности в годы устойчивого социально-
экономического развития общества»
“Жамиятнинг барқарор ижтимоий-иқтисодий
ривожланиш йилларида замонавий шахс
ривожланишининг психологик хусусиятлари”
Материалы международной конференции.
Ташкент. 24 ноября 2021г
119
Халқаро анжуман тўплами.
Тошкент 24 ноябрь 2021й.
АХЛОҚИЙ ОНГ РИВОЖЛАНИШИНИНГ ИЖТИМОИЙ-ПСИХОЛОГИК
ХУСУСИЯТЛАРИ
С. Х. Мадиёрова
ТДПУ 2-курс магистрант
ABSTRACT
In this article, theoretical and practical views on the psychological aspects of
the manifestation of moral consciousness in adolescents, the content of the concept of
moral consciousness and its psychological, specificity are put forward.
АННОТAЦИЯ
В статье выдвигаются теоретические и практические идеи о
психологических аспектах проявления нравственного сознания в подростковом
возрасте,содержании концепции нравственного сознания иего психологической
специфике.
Маълумки, бугунги кунда психология фанининг бошқа фанлар билан
алоқаси тобора ошиб бормоқда. Бунга асосий сабаб сифатида, шахс
маънавиятини
юксакликка
кўтаришни
таъминлашга
йўналтирилган
тадқиқотларни кўришимиз мумкин. Бироқ, шуни алоҳида таъкидлаш керакки,
ахлоқий йўналганликнинг сусайиши теварак оламга бўлган муносабатнинг
салбий кўринишларини вужудга келтирмоқда. Яъни жамиятда “ахлоқсизлик”
кайфиятининг тобора ошиши кузатилмоқда.
Ахлоқ – кишилар орасидаги муносабатни тартибга солишнинг ўзига хос
тартиб-қоидалари йиғиндиси. Ахлоқдаги “яхшилик”, “яхши одатлар”
инсоннинг ўз манфаатини жамият манфаатини мослашга, айрим ўринларда
жамият манфаатлари йўлида ўз ҳаѐтий мақсадлари, манфаатларини
ўзгартиришга имкон беради
1
. Кишилар ҳатти-ҳаракатини тартибга солишнинг
белгиланган ҳамда ижтимоий-ташкилий тузилмалар фаолиятига асосланган
(ҳуқуқий, диний) шаклларидан фарқли ўлароқ, ахлоқ кишилар хулқ-атворлари,
мулоқотлари, муносабатларининг ѐзилмаган, лекин жамият томонидан қабул
қилинган ҳамда қўллаб-қувватланадиган “олтин қоидалар”ни ифодалайди.
Ахлоқ биринчидан, умумижтимоий аҳамиятга молик бўлган қадриятларни
1
Фалсафа: энциклопедик луғат/ЎзР ФА, И.Мўминов номидаги фалсафа ва ҳуқуқ ин-ти.- Т.: “Ўзбекистон
миллий энциклопедияси” Давлат илмий нашриѐти, 2010.- 35 б
Central Asian Research Journal for Interdisciplinary Studies (CARJIS)
«Психологические особенности развития современной
личности в годы устойчивого социально-
экономического развития общества»
“Жамиятнинг барқарор ижтимоий-иқтисодий
ривожланиш йилларида замонавий шахс
ривожланишининг психологик хусусиятлари”
Материалы международной конференции.
Ташкент. 24 ноября 2021г
120
Халқаро анжуман тўплами.
Тошкент 24 ноябрь 2021й.
(бошқа кишилар ҳуқуқларнини тан олиш, адолат, ҳалоллик, ишонч, садоқат,
мулойимлик, бошқалар билан келиша олиш, тил топишиш, жамоада ўзини тута
билиш каби) қамраб олади. Иккинчидан, ахлоқ кишиларга хос сифатлар
(хислатлар)нинг муҳим томонини ифодалайди.
Ахлоқ (лотин. “моралис” – қоидага, хулқ-атворга, урф-одатга тааллуқли,
ахлоқли) кишилар орасидаги муносабатларни тартибга солишнинг ўзига хос
усули, у ѐки бу жамиятда қабул қилинган ва риоя қилиниши лозим бўлган
тартиб, одоб, ўзаро муносабат ҳамда мулоқотнинг қонун-қоидалари, мезонлари
йиғиндиси; ҳар бир инсон тан оладиган этик қадрият; инсон мавжудлигининг
ўз-ўзини тарбиялаш, тартибга солиш ва бошқаришнинг ўзига хос усули...
2
Ахлоқнинг илдизлари урф-одатларга бориб тақалади. Ахлоқий масъулият
туфайли инсон ўз ҳатти-ҳаракатларини жамият ва муайян ижтимоий гуруҳ
манфаатларига мослаштиришга, “яхшилик” сари йўналтиришга интилади.
Ахлоқ инсон ҳаѐтининг барча томонлари (шахсий ва ижтимоий, моддий ва
маънавий кабилар)га бевосита тааллуқлидир. Ахлоқ – кишиларнинг юриш-
туришларида, хулқ-атворларида, ўзларини кишилар орасида тутишларида
намоѐн бўлади. Ахлоқ мезонлари ва намуналари жамият бағрида етилади,
уларда илгари сурилган талаблар универсал ва барча учун риоя қилиниши
зарурийдир. Ахлоқ шахс эркинлиги ва ижодкорлиги билан бевосита боғлиқ.
Шахс жамиятда мавжуд бўлган ахлоқий қадриятларни танлаб олади,
ўзлаштиради, мавжуд вазиятга татбиқ этади ва такомиллаштиради. Ахлоқий
баҳолаш жамоатчилик фикрига таянади.
Биз ахлоқий хулқ-атвор мотивларини ўрганишга доир методикани
қўллашга қарор қилдик чунки, муносабатларни мотивлар белгилаши мумкин.
Биринчи факторга кирган таъкидлар қуйидагилардан ташкил топган
(фактор юкламалари юқориларидан бошлаб саналади):
Ижобий қутбда: “чунки кейин ўз қилмишларингиз учун изтироб чекишга
мажбур бўлмайсиз” (0.91), “чунки буни Сизнинг жамиятдаги мавқеингиз тақозо
қилади” (0.51).
Салбий қутбда: “чунки барча ахлоқ доирасида бўлса оламда ѐвузликка
жой қолмайди” (-0.52), “чунки, акси бўлса ҳаѐтга мослаша олмайсан” (-0.50).
Ушбу факторнинг мазмуний таҳлили ташқи локус мавжудлигини
кўрсатмоқда: ахлоқ доирасида ҳатти-харакат қилсанг жамиятдаги мавқеинга
путур етмайди ва кейинчалик изтироб чекишга мажбур бўлмайсан.
2
Фалсафа қисқача изоҳли луғат / М.Н.Абдуллаева, М.Абдурашидов, У. Абилов ва бошқ.: Т.: “Шарқ”, 2004 й. 49
б.
Central Asian Research Journal for Interdisciplinary Studies (CARJIS)
«Психологические особенности развития современной
личности в годы устойчивого социально-
экономического развития общества»
“Жамиятнинг барқарор ижтимоий-иқтисодий
ривожланиш йилларида замонавий шахс
ривожланишининг психологик хусусиятлари”
Материалы международной конференции.
Ташкент. 24 ноября 2021г
121
Халқаро анжуман тўплами.
Тошкент 24 ноябрь 2021й.
Бироқ шуни алоҳида таъкидламоқчи эдикки, факторнинг салбий қутби
(ўсмирлар онгида) одамлар ахлоқий хулқ-атвордан ѐвузлик мақсадида ҳам
фойдаланишлари мумкинлигини кўрсатмоқда: ахлоқ ҳаѐтга мослашиш бўлгани
учун барча ахлоқ доирасида ҳаракат қилса ҳам бу оламда ѐвузликка жой
топилади.
Мазкур факторни “ахлоқ интроект сифатида” деб номладик. Иккинчи
факторга тааллуқли таъкидларга эса қуйидагилар киритилган:
Ижобий қутбида “чунки барча ахлоқ доирасида бўлса оламда ѐвузликка
жой қолмайди” (0.55), “чунки буни Сизнинг жамиятдаги мавқеингиз тақозо
қилади” (0.51).
Салбий қутбида: “чунки ахлоқдан барчага манфаат бор” (-0.62), “чунки
ўзгалар билан бўлган муносабатларни қадрлаш лозим деб ҳисоблайсиз” (-0.40).
Мазкур факторни шартли равишда ахлоқ ўзгалар билан бўлган муносабатлар
мезони сифатида деб номладик.
Учинчи факторнинг мазмуний таҳлили ахлоқ эзгуликдан иборат бўлиб у
инсоний бурчдир, шундай экан ахлоққа риоя этиш оқилона иш эканини
англатмоқда. Зотан, факторнинг салбий қутби мазкур факторнинг олдинги икки
фактордан фарқли жиҳатини очиб бермоқда: ахлоқ оқилона иш экан ўзгалар
билан бўлган муносабатлар унга таъсир этмаслиги зарурлигини эътироф
этмоқда. Учинчи факторни шартли равишда “ахлоқ индивидуал масъулият
мезони сифатида” деб номладик.
Демак, инсон хулқ-атворидаги ўзгаришлар шахснинг ахлоқий
муносабатлардаги ўзгаришларга ҳам туртки бўлиши мумкин.
Шу билан бирга қуйидаги хулосаларни чиқариш мумкин, яъни ахлоқий
онги шаклланиши хусусиятлари тор оилавий муҳитдан кенг ижтимоий муҳитга
кўчиши билан белгиланади ҳамда ахлоқий онг тараққиѐтининг динамикаси онг
субъектларини тадқиқот объекти сифатидаги классификaциясини амалга
ошириш имкониятини беради.
REFERENCES
1.
Akramov.M.R. The ethical awareness behavior of students during higher education
(in the condition of Uzbekistan) // European journal of research and reflection in
educational sciences Volume 4 number 10, 2016 ISSN 2056-5852. Б. 30-33
2.
Ботиров Б.М. “Ўзбек менталитетининг психологик хусусиятлари”- Тошкент,
ТДПУ, 2011й. 64 б.
Central Asian Research Journal for Interdisciplinary Studies (CARJIS)
«Психологические особенности развития современной
личности в годы устойчивого социально-
экономического развития общества»
“Жамиятнинг барқарор ижтимоий-иқтисодий
ривожланиш йилларида замонавий шахс
ривожланишининг психологик хусусиятлари”
Материалы международной конференции.
Ташкент. 24 ноября 2021г
122
Халқаро анжуман тўплами.
Тошкент 24 ноябрь 2021й.
3.
Фалсафа: энциклопедик луғат/ЎзР ФА, И.Мўминов номидаги фалсафа ва
ҳуқуқ ин-ти.- Т.: “Ўзбекистон миллий энциклопедияси” Давлат илмий
нашриѐти, 2010.- 35 б
4.
Хвостов Андрей Анатольевич. Структура и детерминанты морального
сознания личности : Дис. ... д-ра психол. наук: М., 2005 496 c.
5.
Умарова, Н. Ш. (2021). ШАРҚ МУТАФАККИРЛАРИНИНГ ИҚТИСОДИЙ
ИЖТИМОИЙЛАШУВ ҲАҚИДАГИ ҚАРАШЛАРИ.
Academic research in
educational sciences
,
2
(11), 1225-1233.
6.
Umarova, N. S. (2019). Economic socialization of the individual in the context of
age periods.
Bulletin of Science and Education,(22-3 (76))
.
7.
Умарова, Н. Ш. (2021). СОЦИАЛЬНО-ПСИХОЛОГИЧЕСКИЕ ВОПРОСЫ
СПОРТИВНОЙ МАРКЕТИНГОВОЙ ДЕЯТЕЛЬНОСТИ.
8.
УМАРОВА, Н. (2020). СПОРТЧИЛАРНИ ПСИХОЛОГИК ТАЙЁРЛАШ
ЖАРАЁНИДА
ИРОДА
КУЧИНИ
НАМОЁН
БЎЛИШИНИНГ
ТЕМПЕРАМЕНТАЛ ХУСУСИЯТЛАРИ.
Фан-Cпортга
, (3), 42-44.
9.
Умарова, Н. Ш., & Каримова, В. М. (2020). ШАХС ИҚТИСОДИЙ
ИЖТИМОИЙЛАШУВИДА
ПУЛГА
БЎЛГАН
УСТАНОВКАЛАРИНИ
АНИҚЛАШНИНГ ИЖТИМОИЙ-ПСИХОЛОГИК ТАҲЛИЛ.
Science
and
Education
,
1
(Special Issue 4), 51-63.
10.
Умарова, Н. Ш. (2019). Экономическая социализация личности в контексте
возрастных периодов.
Вестник науки и образования
, (22-3 (76)), 60-64.
11.
Atabaeva, N. B. (2019). Psychological factors affecting the development of
altruism in humans.
Central Asian Journal of Education
,
3
(1), 98-119.
12.
Атабаева, Н. Б. (2018). Психологические особенности проявления
альтруизма у детей.
Вестник интегративной психологии
, 27-30.
13.
Taskarevna, N. Z., Yuldibaevna, B. G., Batirovna, A. N., & Ziyodullayevna, J. D.
(2020). National features which are necessary to be developed in a
person.
International Journal of Psychosocial Rehabilitation
,
24
(6), 548-564.
14.
Атабаева, Н. Б. (2020). The formation of altruism as a national feature in
students. In
Актуальные проблемы психологии и педагогики в современном
образовании
(pp. 176-177).
15.
Атабаева, Н. Б. (2020). ДИНАМИКА РАЗВИТИЯ АЛЬТРУИЗМА КАК
НАЦИОНАЛЬНОЕ СВОЙСТВО У МОЛОДЁЖИ. In
ИННОВАЦИОННЫЕ
ПОДХОДЫ В СОВРЕМЕННОЙ НАУКЕ
(pp. 37-40).
Central Asian Research Journal for Interdisciplinary Studies (CARJIS)
«Психологические особенности развития современной
личности в годы устойчивого социально-
экономического развития общества»
“Жамиятнинг барқарор ижтимоий-иқтисодий
ривожланиш йилларида замонавий шахс
ривожланишининг психологик хусусиятлари”
Материалы международной конференции.
Ташкент. 24 ноября 2021г
123
Халқаро анжуман тўплами.
Тошкент 24 ноябрь 2021й.
16.
Atabaeva, N. B. (2019). THE GENDER DIFFERENCES OF ALTRUISM
BUILDING UP IN A PERSON. In
ИННОВАЦИОННЫЕ ПОДХОДЫ В
СОВРЕМЕННОЙ НАУКЕ
(pp. 168-172).
17.
Абдуллаева, Д. У. (2021). Психокоррекция во взаимоотношениях матери и
подростка.
Наука и образование сегодня
, (4 (63)), 114-115.
18.
Ubaydullayevna, A. D. (2019). IMAGINATIONS OF MOTHER ABOUT
WOMAN SOCIAL ROLES AS A FACTOR OF ATTITUDES TOWARDS
CHILDREN.
European Journal of Research and Reflection in Educational Sciences
Vol
,
7
(12).
19.
Абдуллаева, Д. У. (2018). ДЕТСКО-РОДИТЕЛЬСКИЕ ОТНОШЕНИЯ КАК
ФАКТОР
РАЗВИТИЯ
КРЕАТИВНОСТИ
ДЕТЕЙ.
In
Развитие
интеллектуально-творческого потенциала молодежи: из прошлого в
современность
(pp. 335-336).
20.
Абдуллаева, Д. У., & Маткаримова, Н. Б. (2017). ВЗАИМОДЕЙСТВИЕ
ПСИХОЛОГА-ПЕДАГОГА В ИНФОРМАЦИОННОЙ СОЦИОКУЛЬТУРНОЙ
СИТУАЦИИ
XXI
ВЕКА.
Актуальные
проблемы
гуманитарных
и
естественных наук
, (6-2), 127-130.
21.
Абдуллаева, Д. У. (2016). Взаимодействие психолог-педагог: от парадигмы
исследования к парадигме обеспечения.
Актуальные проблемы гуманитарных и
естественных наук
, (5-4), 11-13.
22.
Абдуллаева, Д. У. (2016). СУЩНОСТИ И ЗАКОНОМЕРНОСТИ
ПРОЦЕССА
СОЦИАЛЬНО-ПСИХОЛОГИЧЕСКОГО
ОБЕСПЕЧЕНИЯ
ДЕЯТЕЛЬНОСТИ ПЕДАГОГА.
Актуальные проблемы гуманитарных и
естественных наук
, (5-6), 64-66.
23.
Махмудова, Д. А. (2017). ОСОБЕННОСТИ ПСИХОТЕРАПЕВТИЧЕСКИХ
МЕТОДОВ ПРИ РАБОТЕ С ЖЕРТВАМИ ТОРГОВЛИ ЛЮДЬМИ.
Наука и
мир
,
2
(5), 96-97.
24.
Махмудова, Д. А., & Зуфарова, М. Х. (2016). ОСОБЕННОСТИ
ПРИМЕНЕНИЯ ПСИХОТЕРАПИИ ПРИ РЕАБИЛИТАЦИОННОЙ РАБОТЕ С
ЖЕРТВАМИ ТОРГОВЛИ ЛЮДЬМИ.
Наука и мир
,
3
(1), 130-132.
25.
Махмудова, Д. А., & Зуфарова, М. Х. (2016). ПСИХОЛОГИЧЕСКИЕ
ОСОБЕННОСТИ РАБОТЫ С НЕВРОЗАМИ У ДЕТЕЙ.
Наука и мир
,
3
(6), 41-
42.
26.
Эгамбердиева, Н. М., & Махмудова, Д. А. (2013). ПСИХОЛОГИЧЕСКИЕ
ОСОБЕННОСТИ ОЩУЩЕНИЯ СЧАСТЬЯ ОДАРЕННЫХ ДЕТЕЙ В
УЧЕБНОЙ ДЕЯТЕЛЬНОСТИ.
SCIENCE AND WORLD
, 77.
Central Asian Research Journal for Interdisciplinary Studies (CARJIS)
«Психологические особенности развития современной
личности в годы устойчивого социально-
экономического развития общества»
“Жамиятнинг барқарор ижтимоий-иқтисодий
ривожланиш йилларида замонавий шахс
ривожланишининг психологик хусусиятлари”
Материалы международной конференции.
Ташкент. 24 ноября 2021г
124
Халқаро анжуман тўплами.
Тошкент 24 ноябрь 2021й.
27.
Махмудова, Д. А. (2013). ОСОБЕННОСТИ ПСИХОЛОГИЧЕСКОЙ
РАБОТЫ С ЖЕРТВАМИ ТОРГОВЛИ ЛЮДЬМИ.
SCIENCE AND WORLD
, 116.
28.
Kurbanova, F. K. (2022). METHODS OF DEVELOPING INTERCULTURAL
COMPETENCE OF FUTURE TEACHERS IN THE CONDITION OF TEACHING
A FOREIGN LANGUAGE.
Mental Enlightenment Scientific-Methodological
Journal
,
2022
(2), 202-213.
29.
Kurbanova, F. (2021). PECULIAR FEATURES OF ENGLISH AND UZBEK
SPEECH ETIQUETTE.
Academic research in educational sciences
,
2
(4), 1850-
1855.
30.
Kurbanova, F. K. (2020). LANGUAGE UNITS DENOTING CULTURAL
FEATURES OF A NATION.
Academic research in educational sciences
, (3), 980-
984.
31.
Реджабаева,
М.
З.,
Махмудова,
Д.
А.,
&
Газиханова,
Ш.
ПСИХОЛОГИЧЕСКИЕ ОСОБЕННОСТИ ОКАЗАНИЯ КОМПЛЕКСНОЙ
ПОМОЩИ ОДАРЕННЫМ ДЕТЯМ.