323
3. Alikulov S. T. Mechanisms of implementation of interdisciplinary
relationships between public education and vocational sciences. Эффективность
применение инновационных технологий и техники в сельском и водном
хозяйстве» международная научно-практическая онлайн-конференция 25-26
сентября, 2020 года.
4. Хамидов Ж.А. Моделирование процесса формирования готовности
будущего
учителя
профессионального
образования
к
применению
информационных технологий// Молодой учёный.-Чита, 2011.-№12
5.
O.Azizov
Pedagogika
kolleji
o‘quvchilarining
kommunikativ
kompetensiyasini badiiy asarlar orqali rivojlantirish. Kasb-hunar ta’limi ilmiy-uslibiy,
amaliy, ma’rifiy jurnal. OAK Jurnal. 2021y.-1 son.
6. Aliqulov S.T, Azizov O.E., Тhe structure and content of the system for the
formation of communicative competencies of future teachers. current research journal
of pedagogics 2(6): 141-151, june 2021
7. Turabov Anvar Mavlonqulovich. Oliy ta’limda kredit-modul tizimining ta’lim
sifatini oshirishdagi ahamiyati, “Ta’lim tizimida fan, innovatsiya va raqamli
iqtisodiyotni rivojlantirish istiqbollari” Xalqaro ilmiy-amaliy onlayn konferensiya
materiallari. Jizzax viloyati XTXQT va MO hududiy markazi, Jizzax 2021 yil. 20
noyabr, 609-613 b.
NIZOLI VAZIYATLARDAGI XULQ-ATVOR STRATEGIYALARINING
PSIXOLOGIK TAHLILI
Otamuratova Sarvinoz Abdurazakovna,
Otamuratov Rustam Uskanovich
Oʻzbekiston Milliy universiteti Jizzax filiali
Annotatsiya
: Ushbu maqolada insonlar o’rtasidagi nizoli vaziyatlarda xulq-
atvor strategiyalarining psixologik tahlili guruhiy taqqoslash asosida fuqaro va
harbiylar misolida muloqot qobiliyatlari kasbiy faoliyatda psixologik tayyorgarlikning
muhim jihatlari yoritilgan.
Kalit so‘zlar:
raqobat, moslashish, murosa, vaziyatdan qochish, hamkorlik,
muloqot, kasbiy tayyorgarlik.
Odamlar o'rtasidagi muloqotlar muntazam ravishda amalga oshiriladi. Muloqot
davomida esa o'zaro munosabatlardagi keskinlikning kuchayishiga olib keladigan
nizolar mavjud bo’lib, muloqot va nizolarni boshqarishda nutq hal qiluvchi rol
o'ynaydi. Bugungi dunyo global muammolar dunyosi bo'lib, ularning yechimi
insoniyat taraqqiyoti yo'liga ta'sir qiladi: Iqtisodiy, siyosiy va ma'rifiy guruhlar va
tashkilotlarda o'zaro tushunish va hamkorlikka asoslangan boshqaruv zamonaviy
masalalardan biridir. Konstruktiv muloqot qobiliyatlari kasbiy faoliyatda psixologik
tayyorgarlikning ajralmas qismidir. Ular nutq qobiliyatiga asoslanadi, bu esa shaxsning
shaxsiy bilimiga, shaxsiy hissiyotiga, chuqur mafkuraviy pozitsiyasiga munosabatini
324
aks ettiradi. Ta'lim boshqaruvi nutqda namoyon bo'ladigan va konstruktiv muloqot
yoki ziddiyatli muloqotga yo'l beradigan shaxslarning ichki dunyosini hisobga olishi
kerak. Shu sababli, bugungi kunda menejmentning eng dolzarb muammosi - bu
individual ijtimoiylashish jarayonida nutq qobiliyatini shakllantirishga qanday yordam
berishdir. Asosiy e'tibor barkamol rivojlanishga, o'zaro tushunish orqali
munosabatlarni o'rnatish qobiliyatiga, muloqotga bag'ishlangan ilmiy tadqiqotlar
orasida muhim va munosib o'rin egallaydi. "Mojarolarga qarshilik" - ziddiyatli
vaziyatlarda barqarorlikning o'ziga xos ko'rinishi.Kennet Tomas nizolarni
boshqarishning ikki o'lchovli modelini taklif qildi, bunda boshqa odamlarning
manfaatlariga e'tibor beradigan odamning xatti-harakati, ikkinchisi esa o'z
maqsadlariga e'tibor bermaslik va himoya qilish uchun harakatlarni amalga oshirishga
asoslangan xatti-harakatlarni aks ettiradi. Biz tadqiqotimizda konfliktli xatti-harakatlar
strategiyasini tanlashda diagnostika vositasi sifatida K.Tomasning “Nizoli
vaziyatlardagi xulq-atvor strategiyalarini aniqlash” dan foydalandik. Xulq-atvorning
quyidagi strategiyalari o'rganildi: 1) "raqobat" o'z manfaatlarini boshqalarning zarariga
qondirish istagi sifatida; 2) "moslashish" raqobatdan farqli o'laroq, boshqalar uchun o'z
manfaatlarini qurbon qilish; 3) “murosa”; 4) “Vaziyatdan qochish” hamkorlik qilish
istagi yo'qligi va o'z maqsadlariga erishish tendensiyasi bilan tavsiflangan; 5)
ishtirokchilar ikkala qismning manfaatlarini to'liq qondiradigan muqobil vaziyatga
kelganda "hamkorlik"dan foydalanadilar.
Konfliktli xatti-harakatlar strategiyasini o'rganishda K.Tomas konfliktlarga
nisbatan an'anaviy munosabatlarni o'zgartirishga e'tibor qaratdi. Ularni o‘rganishning
dastlabki bosqichlarida “nizolarni hal qilish” atamasi keng qo‘llanilganiga ishora qilib,
bugungi kundagi ziddiyatlarni boshqarish mumkin va bo‘lishi kerakligini
ta’kidladi. Shunga ko'ra, K.Tomas konfliktlarni o'rganishning quyidagi jihatlariga
e'tibor qaratishni zarur deb biladi. Tomasning fikricha, agar mojarodan qochib qutulsa,
raqobat, moslashish yoki murosaga kelish kabi xulq-atvorga ega bo'lgan tomonlarning
hech biri muvaffaqiyat qozona olmaydi, chunki ishtirokchilardan biri g'olib, ikkinchisi
mag'lub bo'ladi yoki ikkala tomon ham murosaga kelganidan keyin yutqazadi. Faqat
hamkorlikda ikkala qism ham g'alaba qozonadi.
Tadqiqot uchun biz sinaluvchilarni harbiy va fuqaro guruhlarini tanlab oldik.
1-jadval
Tavsiflovchi statistika
Ko’rsatkichlar N
Minimal
qiymat
Maksimal
qiymat
O’rtacha
qiymat
Standart
og’ish
Assimet
riya
Eksess
Hamkorlik
50
3,00
10,00
6,9800
1,70820
-,377
,361
Raqobat
50
1,00
9,00
4,1600
2,29783
,353
-1,181
Kelishuv
50
3,00
11,00
6,6200
1,93665
,109
-,846
vaziyat_qoch
50
2,00
11,00
4,8800
2,07650
,751
,616
Moslashuv
50
3,00
10,00
7,4000
1,89521
-,776
,010
325
O’tkazilgan tadqiqotda 50 ta sinaluvchi ishtirok etdi. Sinaluvchilarimizdan
o’tkazilgan K.Tomasning “Nizoli vaziyatlardagi xulq-atvor strategiyalarini aniqlash”
metodikasi tahlili bo’yicha hamkorlik shkalasida minimal 3, maksimal 10, o’rtacha
6,98, standart og’ish 1.70 , assimetriya -377, ektsess 3.61. Raqobat minimal 1,
maksimal 416, o’rtacha 4.16, standart og’ish 2.29 , assimetriya -353, ektsess-1.181;
Kelishuv minimal 3, maksimal 11, o’rtacha 6,62, standart og’ish 1.93 , assimetriya
109, ektsess -846; Vaziyatdan qochish minimal 2, maksimal 11, o’rtacha 488, standart
og’ish 207 , assimetriya 751, ektsess 616; Moslashuv minimal 3, maksimal 10,
o’rtacha 7.40, standart og’ish 1.89 , assimetriya -776, ektsess 010 deya natijalar qayd
etildi.
Tadqiqotda qo’llanilgan metodikalarning guruh bo’yicha farq ko’rsatkichi tahlili
(N=50)
2-jadval
Shkalalar
Guruh
N
O’rtacha
qiymat
Standart
og’ish
Student
-t
Ishonch
darajasi
Raqobat
Fuqaro
25
6,4400
1,91659
,024*
Harbiy
25
7,5200
1,29486
-2,335
Hamkorlik
Fuqaro
25
4,9600
2,44063
,012*
Harbiy
25
3,3600
1,86815
2,603
Kelishuv
Fuqaro
25
6,4000
2,36291
Harbiy
25
6,8400
1,40475
-,800
,427
Vaziyat_qochish Fuqaro
25
5,4000
2,48328
1,812
,076
Harbiy
25
4,3600
1,43991
Fuqaro
Moslashuv
25
6,6800
1,90875
Harbiy
25
8,1200
1,61555
1,812
,006**
Tadqiqotimizda qo’llanilgan metodikalar natijasiga ko’ra raqobat shkalasi
bo’yicha o’rtacha qiymat ko’rsatkichi fuqarolarda 6,440, harbiylarda 7,5200, standart
og’ish ko’rsatkichi fuqarolarda 1,91659, harbiylarda 1,29486 (t=-2,335;p=,024).
Hamkorlik shkalasi bo’yicha o’rtacha qiymat ko’rsatkichi fuqarolarda 4,9600,
harbiylarda 3,360, standart og’ish ko’rsatkichi fuqarolarda 2,44063, harbiylarda
1,86815 (t=-2,603;p=,012).Kelishuv shkalasi bo’yicha o’rtacha qiymat ko’rsatkichi
fuqarolarda 6,4000, harbiylarda 6,8400, standart og’ish ko’rsatkichi fuqarolarda
2,36291, harbiylarda 1,40475 (t=-,800;p=,427). Vaziyat_qochish shkalasi bo’yicha
o’rtacha qiymat ko’rsatkichi fuqarolarda 5,4000, harbiylarda 4,3600, standart og’ish
ko’rsatkichi fuqarolarda 2,48328, harbiylarda 1,43991 (t=1,812;p=,076). Moslashuv
shkalasi bo’yicha o’rtacha qiymat ko’rsatkichi fuqarolarda 6,6800, harbiylarda 8,1200,
standart og’ish ko’rsatkichi fuqarolarda 1,90875, harbiylarda 1,61555 (t=1,812;
p=,006) natijalari qayd etildi. Demakki, aytishimiz mumkinki, Sinaluvchilar
tomonidan nizoli vaziyatlarda xulq-atvor strategiyasini tanlashni o'rganish shuni
ko'rsatdiki, asosiy tanlov fuqaro va harbiy bilan "qochish" strategiyasidir. Yuqoridagi
natijalar fuqaro va harbiylar bilan solishtirganda yuqori darajasini ko'rsatadi va shuning
326
uchun sinaluvchilarning jamoaviy ongli shakllanishining dastlabki bosqichi va
konfliktda "hamkorlik" xulq-atvor strategiyasini tanlash ehtimoli ko'proq.
Sinaluvchilar tomonidan nizoli vaziyatlar xulq-atvori strategiyasini tanlashni
o'rganish shuni ko'rsatdiki, asosiy tanlov fuqaro va harbiylar bilan "qochish"
strategiyasidir. Umuman olganda, olingan natijalar shuni ko'rsatadiki, sinaluvchilar
ustuvor qochish strategiyasidan (fuqarolar) "murosa qilish" strategiyasiga (harbiylar)
o'tmoqdalar.
Ziddiyatli
xatti-harakatlar
strategiyasini
tanlash.
Ikkinchisi
sinaluvchilarning jamoaviy ongi va rivojlanishning evolyutsion yo'lining boshlang'ich
asoslari shakllana boshlaganligining dalilidir. Biroq, nutq qobiliyatining hozirgi
darajasi yetarlicha yuqori emas. Shuning uchun hamjamiyat ehtiyojlarini qondirish
uchun muloqot jarayonida uning rivojlanishining foni sifatida ba'zi bir nutqiy
qobiliyatlar shakllanishi kerak. Bu odamlar o'rtasidagi konstruktiv muloqot va ularning
ijodiy kasbiy faoliyati uchun juda muhimdir, bundan tashqari, fuqarolar doirasida
"qochish" strategiyasini tanlashda olingan natijalar sinovdan o'tgan sinaluvchilarning
ijtimoiy yetuk emasligini, shakllanmagan diskursiv kompetentsiyani, jamiyatdagi
diskursiv burilish hodisasini ko'rsatadi.
1-diagramma. Tadqiqotlarda qo’llanilgan metodikalarning guruh bo’yicha farq
ko’rsatkichi tahlili (N=50)
Shuning bilan birgalikda raqobat shkalasi bo’yicha olingan natijalarda ham
sezilarli farq ko’rsatkichining mavjudligini ko’rishimiz mumkinki, yani, harbiylarda
oddiy fuqarolarga qaraganda raqobatbardoshlikning sezilarli darajada yuqoriligini
ko’rishimiz mumkin. Boshqalar qatorida “hamkorlik” strategiyasi, bizningcha, erishish
eng qiyin strategiya hisoblanadi. Shu bilan birga, u ishtirokchilarga murakkab va
muhim ziddiyatli vaziyatlarning eng o'zaro qoniqarli yechimini ishlab chiqish,
shuningdek, nizoni hal qilishda faol ishtirok etish va o'z manfaatlarini himoya qilish,
shu bilan birga, boshqa shaxs bilan hamkorlik qilishga urinish imkonini
beradi. Shuning uchun, bizning fikrimizcha, muloqot jarayonida ziddiyatli vaziyatlarda
xatti-harakatlarning "hamkorlik" strategiyasini o'rgatish muhim hisoblanadi.
Raqobat
Hamkorlik
Kelishuv
Vaziytdan
qochish
Moslashuv
6,44
4,96
6,4
5,4
6,68
7,52
3,36
6,84
4,36
8,12
Guruh bo'yicha farq ko'rsatkichi
Fuqaro
Harbiy
327
Xulosa o’rnida aytish mumkinki, biz tomondan oilb borilgan tadqiqot
natijalariga ko’ra fuqarolar va harbiylar o’rtasida nizoli vaziyatlarda xulq-atvorning
psixologik xususiyatlarida sezilarli darajada ahamiyatli farq kuzatildi deyishimiz
mumkin. Va shuning bilan birgalikda muloqot jarayonida ziddiyatli vaziyatlarda xatti-
harakatlarning hamkorlik, raqobat, murosa, vaziyatdan qochish strategiyalarining
tahlili amalga oshirish maqsadga muvofiq bo’ladi.
Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati:
1.
Otamuratov R., Otamuratova S. Oʻsmirlarda kasbiy oʻzligini anglashiga
xavotirlanishning ta’siri., O‘zMU XABARLARI., MIRZO ULUG‘BEK NOMIDAGI
O‘ZBEKISTON MILLIY UNIVERSITETI ILMIY JURNALI., 2023 1/1 Ijtimoiy
gumanitar fanlar turkumi, 140-144 b., Toshkent 2023.
2.
Otamuratov
R.U.
OʻSMIRLARDAGI
KASBIY
OʻZLIGINI
ANGLASHIDAGI XAVOTIRLANISHNING PSIXOLOGIK XUSUSIYATLARI //
CARJIS. 2022. №Special Issue 1. URL: https://cyberleninka.ru/article/n/o-
smirlardagi-kasbiy-o-zligini-anglashidagi-xavotirlanishning-psixologik-xususiyatlari
(дата обращения: 30.01.2023).
3.
Otamuratov
R.U.,
Ochilova
M.
EMOTSIONAL
INTELEKT
TUSHUNCHASINING PSIXOLOGIK OʻZIGA XOSLIGI // CARJIS. 2022.
№Special Issue 1. URL: https://cyberleninka.ru/article/n/emotsional-intelekt-
tushunchasining-psixologik-o-ziga-xosligi (дата обращения: 30.01.2023).
4.
Otamuratov Rustam Uskanovich, Otamuratova Sarvinoz Abdurazakovna,
Oʻzbekiston Milliy universiteti Jizzax filiali, ―Psixologiya‖ fakulteti oʻqituvchisi,
Oʻzbekiston Respublikasi, Jizzax viloyati,
., Ochilova
Muxlisa, Oʻzbekiston Milliy universiteti Jizzax filiali ―Psixologiya‖ fakulteti talabasi,
Oʻzbekiston Respublikasi, Jizzax viloyati,
BuxDU
“Psixologiya”
№ 2, 2023 “PSIXOLOGIYA” ILMIY JURNALi., 61-bet.
5.
Otamuratov, R. U. (2023). Internet ijtimoiy tarmoqlari foydalanuvchilari
faoliyatining
oʻziga
xos
xususiyatlari
bilan
shaxsiy
xususiyatlarning
aloqasi.
MedUnion
,
2
(1), 177-182.
6.
Otamuratov, R., & Otamuratova, S. (2023). INTERNETNING SHAXSGA
TA’SIRI
MUAMMOSINING
PSIXOLOGIK
XUSUSIYATLARI.
Журнал
Педагогики и психологии в современном образовании
,
3
(1).
7.
Otamuratov, R., & Otamuratova, S. (2023). VIRTUAL MUHITNING
SHAXSGA TA’SIRINING PSIXOLOGIK XUSUSIYATLARI.
Журнал Педагогики
и психологии в современном образовании
,
3
(1).
8.
Otamuratov, R., & Otamuratova, S. (2023). VIRTUAL MUHITNING
SHAXSGA TA’SIRINING HISSIY OMILLARI.
Журнал Педагогики и психологии
в современном образовании
,
3
(1).
9.
Otamuratov,
Rustam
Uskanovich.,
OILADA
SIBLING
MUNOSABATLARINING FARZAND TARBIYASIGA TA’SIR ETISHINING
PSIXOLOGIK XUSUSIYATLARI., 2023/6/4., ОБРАЗОВАНИЕ НАУКА И
ИННОВАЦИОННЫЕ ИДЕИ В МИРЕ.
328
10.
Otamuratov, Rustam Uskanovich., SIBLING MAQOMINING SHAXS
RIVOJLANISHIGA TA’SIR ETISHINING PSIXOLOGIK XUSUSIYATLARI.
2023/6/4., ОБРАЗОВАНИЕ НАУКА И ИННОВАЦИОННЫЕ ИДЕИ В МИРЕ.
11.
Rashidova G. “COMPENTLIK” AND “COMPACTNESS” OF
TINCALARING OF TALHS AND JEWELRY //Mental Enlightenment Scientific-
Methodological Journal. – 2021. – Т. 2021. – №. 4. – С. 99-112.
12.
Rustam Uskanovich Otamuratov, & Turdiyeva Nigora Gʻani qizi. (2023).
VIRTUAL MUHITNING SHAXS RIVOJLANISHIGA TA’SIR ETISHINING
PSIXOLOGIK XUSUSIYATLARI . Journal of New Century Innovations, 29(5), 25–
30. Retrieved from.
13.
Rustam, Otamuratov; Sarvinoz, Otamuratova; Gulshona, Sultonaliyeva.,
ZAMONAVIY PSIXOLOGIYADA IJTIMOIY NORMALARNING PSIXOLOGIK
XUSUSIYATLARI., 2023/5/28., International Journal of Contemporary Scientific and
Technical Research 337-340.
14.
Uskanovich, O. R. (2022). PSIXOLOGIYADA XAVOTIRLANISHNING
ILMIY-PSIXOLOGIK XUSUSIYATLARI.
International Journal of Contemporary
Scientific and Technical Research
, 494-498.
15.
Uskanovich, O. R., & Abdurazakovna, O. S. (2023). OILADA AYOLNING
PSIXOLOGIK SAVODXONLIGINING PSIXOLOGIK XUSUSIYATLARI.
Journal
of new century innovations
,
25
(4), 72-77.
16.
Uskanovich, OR, & Abdurazakovna, OS (2023). INSON ONGINI
OZIQLANTIRISH.
Yangi asr innovatsiyalari jurnali
,
25
(4), 67-71.
17.
Uskanovich, Otamuratov Rustam, Otamuratova Sarvinoz Abdurazakovna,
Ibodullayeva Nodira. "VIRTUAL MUHITDA O'ZARO SAMARALI TA'SIRINING
PSIXOLOGIK XUSUSIYATLARI."
Yangi asr innovatsiyalari jurnali
25.4 (2023):
62-66.
18.
Uskanovich, Otamuratov Rustam; Abdurazakovna, Otamuratova Sarvinoz;
Xosiyat, Xurramova., SHAXS VIRTUAL QIYOFASINING PSIXOLOGIK
XUSUSIYATLARI., 2023/5/27., International Journal of Contemporary Scientific and
Technical Research., 318-321.
19.
Uskanovich, Otamuratov Rustam; Abdurazakovna, Otamuratova Sarvinoz;
Xurshida, Shaimova., VIRTUAL MUHITDAGI SHAXSNING HISSIY INTELLEKT
XUSUSIYATLARI., 2023/5/27., International Journal of Contemporary Scientific and
Technical Research., 314-317.
20.
Ustin P.N., Otamuratov R.U., Egamqulova S.A. INTERNETGA QARAM
OʻSMIRLAR HISSIY INTELLEKTINING PSIXOLOGIK XUSUSIYATLARI //
Экономика
и
социум.
2023.
№6-1
(109).
URL:
