375
BOLALAR QO‘SHIMCHA OVQATINING OZIQ-OVQAT
BIOTEXNOLOGIYASIDAGI O‘RNI
Mamatkulova Iroda Ergashevna, Sattorova Madina Abduvaxob qizi,
Anvarov Bobur Baxodir o‘g‘li, Rajabboyeva Xilola Toirbek qizi
O‘zbekiston Milliy universiteti Jizzax filiali
Annotatsiya:
Mamlakatda sut ishlab chiqarishning past darajasi, sutga bo‘lgan
talab va ta’minot o‘rtasidagi tafovut quruq sut importi orqali bartaraf etiladi. Chaqaloq
uchun ona sutidan yaxshi narsa yo‘q. Onaning sutida barcha hayotiy va zarur
komponentlar, moddalar va vitaminlar mavjud. Biroq, biron bir sababga ko‘ra tabiiy
ovqatlanish mumkin bo‘lmagan holatlar mavjud. Masalan, onaning yuqumli
kasalliklari bo‘lishi mumkin. Bolani sun’iy oziqlantirishga o‘tkazishga qaror qilishdan
oldin, siz albatta pediatringiz bilan bog‘lanib, maslahatlashingiz kerak. Chunki bunday
mahsulotlar tarkibidagi turli moddalar doim ham bolalar uchun foydali bo‘lmasligi
ham mumkin.
Kalit so‘zlar:
Melamin
–
C
3
H
6
N
6
,
soya leysitini, palma yog‘i, maltodekstrin,
yog‘siz sut, kaliy kazeinat, kaltsiy sitrat, kaliy xlor, kaliy sitrat.
Kirish:
Quruq sut mahsulotlari tarkibi yuqori darajada tabiiy sutga moslangan
bolalar aralashmasi guruhiga kiradi va ma’lum dorivor xususiyatlarga ega, uni bola
tug‘ilishidan boshlab ratsionga kiritish mumkin. Bolani sun’iy oziqlantirishga
o‘tkazish sabablari: tug‘ruqdan keyingi davrda qabul qilish tufayli dorilar ona sutiga
o‘tishi, yuqumli kasalliklarga chalinishdan asrash, ona sutining yetishmasligi, yangi
tug‘ilgan chaqaloqning onasiz qolishi.
Sut kukuniga qo‘yiladigan talablar: ingredientlarning yangi va organik bo‘lishini
talab qiladi va oziq-ovqat sotib olayotganda, avvalambor, xom-ashyo, ozuqaviy
ingredientlar, ishlab chiqarilgan sana va mahsulotga qarash kerak. Sut kukuni boy va
muvozanatli ovqatlanishni talab qiladi, shakarsiz, oson hazm bo‘ladigan, muhimi,
xavfsiz bo‘lishi kerak[1].
Quruq sut laktobakteriyalar tomonidan ta’minlanadigan biologik fermentatsiya
natijasida olinadi. Aynan shu jarayon orqali oqsilni hazm qilish va singishi
yaxshilanadi.
Quruq
sut
aralashmalarining
tarkibiga
quyidagilar
kiradi:
demineralizatsiya qilingan zardob, o‘simlik moyi, kraxmal, yog‘siz sut, kaliy kazeinat,
maltodekstrin, kaltsiy sitrat, kaliy xlor, kaliy sitrat, soya lesitini, natriy xlorid, magniy
karbonat, magniy xlorid, vitaminlar, taurin, temir sulfat, mis sulfat, kaliy yodid,
madaniy bifidobakteriyalar. Bolalar qo‘shimcha ovqatlari an’anaviy tarzda ishlab
chiqarilib, ularga bo‘yoqlar, konservantlar va genetik jihatdan modifikantlar
qo‘shilmaydi. Kukun ishlab chiqarish uchun mo‘ljallangan sut yuqori kimyoviy,
organoleptik va bakteriologik sifatga ega bo‘lishi kerak[2]. Sutning kislotaligi 0,15%
dan past bo‘lishi kerak (sut kislotasi sifatida ifodalanadi), aks holda sut kukunining
eruvchanligi kamayadi. Saqlangan xom sut muzlatgichda saqlansa ham yaxshi emas,
chunki u quritilgan sutda erkin yog‘ kislotasining ko‘payishiga olib kelishi mumkin,
bu esa bunday sutdan ishlab chiqarilgan kukunda lipolizning ko‘payishiga olib keladi.
376
Yuqori bakteriyalar soni kukunni saqlash paytida yog‘ning oksidlanishga moyilligini
oshiradi[3]. Sut yog‘ining oksidlanishi hosil bo‘lgan sut kukunining saqlash muddatini
qisqartiradi. Yog‘ oksidlanishi mis yoki temir kabi metallarning mavjudligi bilan
tezlashadi va sutning taxirlanishiga olib keladi. Bu aralashma bola organizmiga juda
foydali ta’sir ko‘rsatadi, umuman: immunitet tizimini mustahkamlash,
bifidobakteriyalar florasining ortishi sababli inson mikrobiomining shakllanishi,
oqsilning yaxshi singishi, hazm jarayoni yaxshilanishi, ichak infektsiyalaridan
himoyani faollashtirish[4]. To‘g‘ri ularda bir muncha foydali vitaminlar bor, lekin ular
tarkibida nafaqat bolalar uchun balki kattalar uchun ham zararli hisoblanadigan
moddalar ham talaygina.
Eng koʻp qoʻllaniladigan bolalar qo‘shimcha ovqatlarida: oqsil manbai sifatida
tozalangan sigir suti zardobi va kazein, yogʻ manbai sifatida oʻsimlik moylari
aralashmasi, uglevod manbai sifatida laktoza, vitamin – mineral aralashmasi va boshqa
ingredientlar mavjud. Bundan tashqari, sigir suti o‘rniga oqsil manbai sifatida soyadan
foydalanadigan chaqalq formulalari mavjud va boshqa oqsillarga alergiyasi bo‘lgan
chaqaloqlar uchun uning tarkibiy qismi bo‘lgan aminokislotalarga gidrolizlangan
oqsildan foydalanadigan qo‘shimchalar mavjud[5].
Sut kukuni ishlab chiqarishdagi asosiy operatsiyalar sutni qabul qilish va tanlash,
filtrlash/tiniqlashtirish, kremni ajratish/standartlashtirish, oldindan qizdirish bilan
ishlov berish, kondensatsiya, gomogenizatsiya, quritish, qadoqlash va kukunni
saqlashdan iborat (1-rasm)[10].
1-rasm. Sut kukuni ishlab chiqarishning biotexnologik bosqichlari
Sut kukuni olishda avval standartlashtirish bosqichidan o‘tishi lozim.
Standartlashtirishning maqsadi sut yog‘i va umumiy qattiq moddalarning nisbatini
yakuniy mahsulotda talab qilinadigan darajaga moslashtirishdir[11,12]. Yog‘siz sut
kukuni ishlab chiqarish oddiy sut kukuni ishlab chiqarishdan biroz farq qiladi. Yog‘siz
sut kukuni uchun yog‘siz sutdagi yog‘ni 0,1% dan kam kamaytirish kerak[6].
Quritilgan sut ishlab chiqarishda kondensatsiyalanishdan oldin sutni oldindan qizdirish
xavfsiz va barqaror sut kukunlarini ishlab chiqarish, shuningdek, unga boshqa kerakli
qo‘shimchalarni kiritish uchun amalga oshiriladi. 72
o
C xom sutni qayta ishlash bilan
bog‘liq xavfsizlik talablarini qondirish uchun yetarli, ammo, shartli patogenlar va
o‘ziga xos oziq-ovqat buzilishida ishtrok etuvchi mikroorganizmlari bilan bog‘liq
talablarni qondirish uchun yuqori harorat va uzoqroq ushlab turish vaqti zarur bo‘lishi
mumkin[7,8]. Asosan sut oqsili tizimining holatiga bog‘liq bo‘lgan sut kukunining
eruvchanligi uchun yuqori haroratli qisqa vaqt rejimi past haroratlarda uzoq muddatli
termal ishlov berish bilan solishtirganda qulayroq va bir xil mikrobiologik ta’sirga ega.
Eng ko’p ishlatiladigan harorat 88-95
o
C oralig‘ida 15-30 soniya uchun to‘g‘ridan-
to‘g‘ri yoki bilvosita isitish bilan 130
o
C gacha bo‘lgan haroratlarda ham
Qadoqlash
Sut kukuni
377
qo‘llaniladi[9,10]. Oldindan qizdirish bilan quritilgan sutlarning saqlash muddatiga
asosan antioksidant yoki kamaytiruvchi moddalarni ishlab chiqish orqali sezilarli xissa
qo'shiladi[11,12]. Sutni issiqlik bilan ishlov berish natijasida hosil bo'lgan reaktiv yoki
erkin sulfidil guruhlarining shakllanishi oksidlangan kislota rivojlanishining oldini
olish uchun javobgardir[13,14]. Yakuniy mahsulot talablariga muvofiq, sut turli
darajalar va protein denaturatsiyasining turlariga erishish uchun issiqlik bilan ishlov
berilishi mumkin. Yog‘siz sut kukuni odatda mg/g da o‘lchanadigan zardob oqsili azot
indeksi bilan ifodalangan yog‘siz sut qattiq moddalarida mavjud bo‘lgan zardob oqsili
azotining miqdori bo‘yicha baholanadi.
Xulosa qilib shuni aytish mumkinki, bu kabi bolalar qo‘shimchalarining tarkibi
sun’iy ravishda ona sutiga yaqinlashtirilgan, ammo to‘liq ona sutiga mos bo‘lmaydi.
Bu mahsulotlardagi ba’zi moddalar bola uchun zarar keltirmas, ammo foydali
bo‘lmasligi ham mumkin. Bu moddalar mahsulotning faqat uzoq muddat saqlanish
uchun va to‘ldiruvchi sifatida qo‘shiladi. Bolalar qo‘shimchalariga qo‘shiluvchi palma
yog‘i singari moddalar organizm haroratidan yuqori haroratda erish xususiyatiga ega
ekanligi sababli organizmda qiyin o’zlashtiriladi. Bu kabi sun’iy tarkibli
qo‘shimchalardan foydalanishdan tabiiy sutlarning iste’moli avfzalroq hisoblanadi.
Avvalo bola uchun eng yaxshi ozuqa ona sutidir, ammo yuqorida keltirilganidek, ba’zi
sabablar qo‘shimchalar iste’moliga majbur qilishi mumkin. Bunda hayvon
sutlari(echki, qoramol va hokazo)dan foydalangan avfzalroqdir. Ba’zi bolalar hazm
sistemasida laktaza fermenti faolligi muammolari mavjudligi sababli sut tarkibidagi
laktozani o‘zlashtirishi qiyin bo‘lishi mumkin. Bunday hollarda laktozasiz sutlar ham
ishlab chiqarilgan va tabiiy echki suti iste’mol qilish orqali ham bu muammoni hal
qilish mumkin.
Foydalanilgan adabiyotlar roʻyxati:
1.
Ахмедов О., Эргашев А., Абзалов А., Юлчиева М., Д. Мусаев.
Технология выращивания лекарственных растений.
2.
DR, J. Riney, G. Smith, and T. Wiemers. 2008. Руководство по
выращиванию кунжута. Координаторы Sesaco Sesame, Лаббок, Техас.
www.sesaco.net
3.
МакСорли, Р. 1999. Пригодность потенциальных покровных культур
для галловых нематод. Дж. Нематол. 31 (4С): 619–623
4.
Доспехов Б. Методика полевого опыта (с основами статистической
обработки результатов исследований). - 5-е нзд., доп. и lПерераб. - М.:
АГРОlПромиздат, 1985. - .351 с., ил. (Учебники и учеб. пособия для высш. учеб.
заведений).
5.
Sobirova M. Determination of stimulant properties of local rhizobacteria-
based bioproducts against
Cynara scolymus
L.//The American Journal of Agriculture
and Biomedical Engineering//. 2022. – 4 (02), p. 26-30.
6.
Sobirova M., Murodova S. Effects of biopraparites on
cynara scolymus
L.,
micro and macroelements, and quantity of flavonoids // In E3S Web of Conferences//.
2021. Vol. 258.
378
7.
Собирова М., Муродова С. Технология получения элиситора,
эффективно влияющего на биологические свойства
Cynara Scolymus
L-М.:
Научное обозрение. биологические науки, 2022. №1. c. 68-72
8.
Муродова С. С., Хўжаназарова М. Қ., Собирова М.B.
PGPR
микрооргaнизмлaрдaн биопрепaрaт сифaтидa фойдaлaнишдa иммолизaциянинг
истиқболли жиҳaтлaри// “O‘zbekistonda ilm-fanning rivojlanish istiqbollari” xalqaro
ilmiy-amaliy anjumani. 2022 yil 30 noyabr 534-543 bet
9.
Uralov A.I, Turakulova V.Kh., Esankulova D. S., Dusmuratova F.M.
Intrapopulation Variability and Options of Reproductive Strategy of Allium
10.
Rolf D. Schmid Наглядная биотехнология и генетическая инженерия
Москва БИНОМ. Лаборатория знаний 2015
11.
Murodova S. S., K. D. Davranov. complex microbial preparations. the
application in agricultural practice
12.
Murodova S.S., Davranov Q. ―Use of microbial preparations based on
rhizobacteria in agricultural practice‖ monograph, Tashkent.: ToshDAU publishing
house. 2018. Page 242.
13.
Mamatkulova I.E, Abduraimov O.S. O‘zbekiston florasidagi ayrim dorivor
va ziravor turlarning ahamiyati. (Apiaceae Lindl.) “Fan, ta’lim va texnikani
innovatsion rivojlantirish masalalari” Xalqaro ilmiy-amaliy onlayn anjuman
materiallari to‘plami (2022 yil 12 aprel, Andijon)
14.
Mustafakulov M.A. In Vitro sharoitida polifenollarning adrenalin
autooksidlanish bilan antioksidantlak faolligini aniqlash. Farmatsevtika jurnali.
Farmatsevtika jurnali, №2, 2020. 80-85.
15.
Уралов А.И., Печеницын В.П. Зависимость семенной продуктивности
луковичных видов Allium L. от количества листьев на генеративном побеге.
Доклады АН РУз. 2015. 74-77
16.
Sobirova M. Determination of stimulant properties of local rhizobacteria-
based bioproducts against Cynara scolymus L.//The American Journal of Agriculture
and Biomedical Engineering//. 2022. – 4 (02), p. 26-30.
17.
Sobirova M., Murodova S. Effects of biopraparites on cynara scolymus L.,
micro and macroelements, and quantity of flavonoids // In E3S Web of Conferences//.
2021. Vol. 258.
18.
Собирова М., Муродова С. Технология получения элиситора,
эффективно влияющего на биологические свойства Cynara Scolymus L-М.:
Научное обозрение. биологические науки, 2022. №1. c. 68-72
19.
Муродова С. С., Хўжаназарова М. Қ., Собирова М.B. PGPR
микрооргaнизмлaрдaн биопрепaрaт сифaтидa фойдaлaнишдa иммолизaциянинг
истиқболли жиҳaтлaри// “O‘zbekistonda ilm-fanning rivojlanish istiqbollari” xalqaro
ilmiy-amaliy anjumani. 2022 yil 30 noyabr 534-543 bet.
20.
O.S. Abduraimov, I.E. Mamatkulova, A.V. Mahmudov “Structure of local
populations and phytocoenotic confinement of Elwendia persica in Turkestan Ridge,
Uzbekistan”.BIODIVERSITAS ISSN: 1412-033X.Volume 24, Number 3, March 2023
E-ISSN: 2085-4722.Pages: 1621-1628 DOI:10.13057/biodiv/d240334
379
21.
Mamatkulova I.E."Elwendia Boiss turkumi turlarida efir moyi va
antioksidantlik faolligini o‘rganish".Материалы научной конференции проблемы
биофизики и биохимии - 2023.119 стр.19 мая 2023 года
22.
https://www.foodingredientsonline.com/doc/sodium-caseinate-
0002#:~:text=American-,Casein%20Company,-%2C%20109%20Elbow%20Lane
23.
https://www.babyment.com/pregnancycare.php?pregnancy=Formula-Milk-
MEDICINAL PROPERTIES OF ARONIA
(DSc), prof. Murodova Sayyora Sobirovna,
Hamroyeva Firangiz Nematovna,
Anvarov Bobur Bakhodirovich
Jizzakh branch of National university of Uzbekistan
Annotation:
10% of chokeberry is sugar, i.e. glucose and fructose, alcohol
sorbitol. It gives a sweet taste to food and has the property of significantly reducing the
amount of sugar in people with diabetes. Plant fruits are rich in P vitamins. The average
amount of antacid pigments in the fruit is 6.4%. Aronia fruit is completely different
from other plants due to the fact that its content is rich in trace elements. Its fruit
contains boron, fluorine, iodine compounds, iron, copper, manganese, molybdenum
compounds. The total alkalinity of its fruit is 1.3% lower than that of an apple. In
addition, the aronia fruit contains pectin and flavoring agents, as well as glycoside
amegdalin. Aronia fruit is the most antioxidant-rich fruit among medicinal plants. With
this feature, it belongs to the ranks of anti-aging products. The abundance of mineral
substances, vitamins and biologically active substances in the aronia fruit is the cause
of great interest in the study of its biochemical composition.
Key words:
Aronia, medicine, fructose, vitamin, sorbitol, diabetes.
Aronia (Aronia melanicarpa) is a small bush or tree about 1.5 meters high, the
leaves are somewhat reminiscent of cherry leaves. Aronia is often grown as an
ornamental and fruit plant, as well as medicinally by amateur gardeners, summer
residents and specialized farms. Aronia berries have a pleasant sour-sweet taste.
Aronia is a real storehouse of useful substances. It contains a natural complex rich
in vitamins (P, C, E, K, B1, B2, B6, beta-carotene), macro and microelements
(boron, iron, manganese, copper, molybdenum, fluorine), sugar (glucose) (sucrose,
fructose) pectin and tannins. Aronia fruits contain 2 times more vitamin P than
blackcurrants and 20 times more than oranges and apples[1]. It is worth noting that
aronia leaves contain less useful components than its fruits. However, they contain
substances such as rutin and hyperoside. These substances are geroprotectors
necessary for health and longevity. Raw aronia also contains quercetin, a powerful
antioxidant. It is not recommended to use decoction of aronia leaves for heart
