574
3.
Dori, Y. J., & Belcher, J. (2005). How does technology-enabled active
learning affect undergraduate students' understanding of electromagnetism concepts?
The Journal of the Learning Sciences, 14(2), 243-279.
4.
Hodges, C., Moore, S., Lockee, B., Trust, T., & Bond, A. (2020). The
Difference Between Emergency Remote Teaching and Online Learning. EDUCAUSE
Review, 27.
5.
Linn, M. C., Clark, D., & Slotta, J. D. (2003). WISE design for knowledge
integration. Science Education, 87(4), 517-538.
IQTISODIY KOMPETENTLIKNI SHAKLLANTIRISH ZAMONAVIY
MUTAXASSIS TAYYORLASHNING MUHIM OMILI SIFATIDA
Salimov Esanjon Xusen o‘g‘li
Jizzax politexnika instituti
Annotatsiya:
Ushbu ishda texnika oliy ta’lim muassasalarida taxsil olayotgan
bo‘lajak iqtisodchilarning iqtisodiy kompetentligini shakllantirishning muhim omillari
haqida fikr yuritilgan.
Kalit so‘zlar
: Iqtisodiyot, iqtisodiy kompetentlik, ta’lim tizimi, bo‘lajak
mutaxassis, iqtisodiy ta’lim tizimi.
Mamlakatimizda yuzaga kelgan ijtimoiy-iqtisodiy sharoitda bo‘lajak
mutaxassislarni kasbiy faoliyatga tayyorlashni jamiyatda, iqtisodiyotda, ilm-modul va
ta’lim mazmunidagi o‘zgarishlarni anglashni hisobga olgan holda amalga oshirish
zarur. Shu munosabat bilan iqtisodiy kompetentlikni shakllantirish zamonaviy
mutaxassislarni kasbiy faoliyatga tayyorlashda muhim hisoblanadi. Mamlakat
iqtisodiyotini innovatsion rivojlanish yo‘liga o‘tkazish, ishlab chiqarishni
modernizatsiyalash va tarkibiy o‘zgarishlarni amalga oshirishda oliy ta’lim tizimida
mutaxassislar tayyorlash sifati muhim omil bo‘lib xizmat qiladi. Iqtisodiyotni
modernizatsiyalash jarayonlarini kengayishi raqobatbardosh kadrlarga bo‘lgan talabni
keckin o‘sishiga olib keldi. Iste’molchi ta’lim xizmatlari mazmuni vasifatini tanlar
ekan, egallagan ma’lumoti, kasbiy tayyorgarligi mehnat bozorida va mehnat faoliyati
jarayonida qanchalik kerakliligiga hamda muhimligiga e’tibor qaratadi. Iqtisodiyotni
innovatsion rivojlanish yo‘liga o‘tkazish ta’lim tizimida mavjud gorizontal va vertikal
munosabatlarni tubdan o‘zgarishiga olib keldi.
O‘zbekiston Recpublikasida oliy ta’limni tizimli isloh qilishning ustuvop
yo‘nalishlarini belgilash, zamonaviy bilim va yuksak ma’naviy-axloqiy fazilatlarga
ega, mustaqil fikrlaydigan yuqori malakali kadrlar tayyorlash jarayonini sifat jihatidan
yangi bosqichga ko‘tarish, oliy ta’limni modernizatsiya qilish, ilg‘or ta’lim
texnologiyalariga asoslangan holda ijtimoiy soha va iqtisodiyot tarmoqlarini
rivojlantirish borasida ulkan ishlar olib borilmoqda. Jumladan, O‘zbekiston
Respublikasi oliy ta’lim tizimini 2030 yilgacha rivojlantirish Konsepsiyasining “Oliy
ta’lim tizimini rivojlantirishning strategik maqsadlari va ustuvor yo‘nalishlari” deb
nomlangan 3-bobi “Oliy ta’lim bilan qamrovni kengaytirish, oliy ma’lumotli
575
mutaxassislar tayyorlash sifatini oshirish” deb nomlangan bo‘lib, bunda, talabalarda
mustaqil ta’lim olish, tanqidiy va ijodiy fikrlash, tizimli tahlil qilish, tadbirkorlik
ko‘nikmalarini shakllantirish, o‘quv jarayoniga kompetensiyalarni kuchaytirishga
qaratilgan metodika va texnologiyalarni joriy etish, o‘quv jarayonini amaliy
ko‘nikmalarni shakllantirishga yo‘naltirish, bu borada o‘quv jarayoniga xalqaro ta’lim
standartlariga asoslangan ilg‘or pedagogik texnologiyalar, o‘quv dasturlari va o‘quv
uslubiy materiallarni keng joriy etish” [1] bo‘lajak mutaxassislarning zaruriy
kompetensiyalarini, ijodiy yaratuvchanlik, tadqiqotchilik, mantiqiy tafakkurini,
tadbirkorlik ko‘nikmalarini rivojlantirishga alohida e’tibor qaratilgan. Bugungi
kundagi ta’lim tizimida olib borilayotgan islohotlar talabalarni iqtisodiy
savodxonligini rivojlantirish, individual ta’lim traektoriyalariga asoslangan,
talabalarda kreativ fikrlash, amaliy ko‘nikmalar, iqtisodiyotning innovatsion
rivojlanishi muhim resurslari hisoblangan axborotlar va bilimlarni shakllantirishga oid
muammolarni bartaraf etishga qaratilgandir. Oliy ta’lim muassasalarida bu vazifalarni
amalga oshirishga bosqichma-bosqich o‘tish rejalashtirilgan.
Bu esa oliy ta’lim muassasalari pedagoglar oldiga bo‘lajak mutaxassislarni
maqsadli ravishda nafaqat mehnat qilish va bilim olishga, balki bozor iqtisodiyoti
sharoitidagi qarama-qarshi ijtimoiy-iqtisodiy munosabatlarga tayyorlikka o‘rgatish
vazifasini qo‘yadi. Bu kabi raqobatbardosh bitiruvchilarni faqat ta’lim sohasiga keng
ravishda iqtirodiy yo‘nalishni kiritish sharoitida amalga oshirsa bo‘ladi. Yuzaga kelgan
sharoit bo‘lajak mutaxassislarni kasbiy faoliyatga tayyorlashni takomillashtirishni
talab qiladi: ularning kasbiy malakasi o‘zgaruvchan sharoitga tez moslashish
qobiliyati, iqtisodiy kompetentlik, o‘zining iqtisodiy bilimlarini doimiy ravishda
mustaqil to‘ldirib borish va ulardan ijodiy foydalanish ko‘nikmalariga ega bo‘lishda
o‘z aksini topadi. Oliy ta’lim muassasalarining bitiruvchilari keng doiradagi iqtisodiy
masalalarni tahlil qilishni bilishi, jamiyat rivojlanishining konservativ va pozitiv
tamoyillariga baho berishi, ushbu tub o‘zgarishlarda o‘z nuqtai nazarini bildirishi,
amaliy kasbiy faoliyat yuritishga tayyor bo‘lishi va muayyan dunyoni anglash
ko‘nikmalariga ega bo‘lishlapi zarur.
O‘zbekiston Recpublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoev raisligida 2020 yil 8
yanvar kuni Davlat budjeti parametrlarini ijro etish va hududlarda tadbirkorlikni
rivojlantirish bo‘yicha joriy yilgi ustuvor vazifalarga bag‘ishlangan videoselektorda
Prezidentimiz quyidagi jumlalarni keltirdilar: Yagona yo‘limiz – tadbirkorlar sonini
ko‘paytirish, odamlarni ishbilarmon qilish!
Hozirda Prezidentimiz tomonidan tadbirkorlik faoliyatini qo‘llab quvvatlash,
tadbirkorlar uchun imtiyozlarni yaratish bo‘yicha, tadbirkorlik faoliyatini yanada
takomillashtirish borasida ko‘plab ishlar amalga oshirilmoqda. Bu, esa o‘z navbatida
oliy ta’lim muassasalarida tayyorlanayotgan mutaxassislarda ham iqtisodiy bilimlarni
takomillashtirish, tadbirkorlik
ko‘nikmalarini
rivojlantirishning zamonaviy
metodlarini qo‘llashni talab etadi. Iqtisodiyotni rivojlantiruvchi kuch inson omili ekan,
insonning iqtisodiy bilimlarni egallashi va iqtisodiy kompetensiyaga ega bo‘lishi,
iqtisodiy madaniyatliligini ta’minlaydi. O‘zbekistonda innovatsion iqtisodiyotni qaror
topishida aholida bozor munosabatlariga xos fikrlash tarzi shakllanishini talab qiladi.
Bu iqtisodiy tafakkurning asosi bo‘lgan iqtisodiy ta’limni muvofiq ravishda isloh
qilishni talab qiladi, negaki barcha demokratik bozor islohotlarini amalga oshirish o‘z-
576
o‘zidan harakatga kelayotgan jarayon emas, balki ularni rivojlantirish ko‘pgina
hollarda yoshlarimizning iqtisodiy bilim saviyasining yuksalish darajasiga ham
bog‘liqdir.
Oliy ta’lim muassasalaida iqtisodiy ta’limga ilgarilari yetarlicha e’tibor berilmas
edi. Faqatgina iqtisodiyot sohasida ish olib boruvchi kadrlargina iqtisodiy bilim
egallash imkoniyatiga ega bo‘lgan. Iqtisodiyotda jadal rivojlanish emas, balki
ekstensiv rivojlanish sari yo‘l tutilgan, sifat o‘zgarishlarga emas, miqdor o‘zgarishlarga
ko‘proq e’tibop qaratilgan. Ish haqi qa’tiy belgilangan smeta asosida amalga oshirilib,
boqimandalik kayfiyatini keltirib chiqargan edi. Bu esa tadbirkorlik qobiliyatining
bo‘g‘ib qo‘yilishi va rag‘batlantirilmasligi iqtisodiy tafakkurning susayishiga imkon
yaratdi.
Shu sababli ham, avvalambor, iqtisodiy ta’lim mazmuni va uning tarkibini
kengaytirish va chuqurlashtirish, xususan, bu mazmunga nafaqat bilim, ko‘nikma va
malaka, balki iqtisodiy kompetentlikni rivojlantirish masalasi ham ko‘ndalang qilib
qo‘yiladi.
B.I.Ilxomov[2],
A.P.Belyaeva[3],
V.I.Vidyarin[4],
Y.A.Jilkina[5],
V.N.Xudyakov[6] va boshqa olimlar mutaxassislarda iqtisodiy kompetentlikni
shakllantirish va rivojlantirish zaurligi to‘g‘risida fikr bildirganlar.
Bo‘lajak
mutaxassislarni
kasbiy
faoliyatga
tayyorlashda
iqtisodiy
kompetentlikka ega bo‘lishi zarurligi to‘g‘risida gapirar ekanmiz, biz avvalo iqtisodiy
kompetentlik mazmunini yoritib berishimiz kerak. Bunda, “iqtirodiy bilimdonlik”,
“iqtirodiy tafakkur”, “iqtisodiy ta’lim”, “iqtisodiy kompetentlik”, “iqtisodiy
madaniyat” tushunchalarini mazmuni o‘rganish zaruriyati tug‘iladi.
“Iqtisodiy pedagogika”sohasi olimlarining fikricha iqtisodiy bilimdonlik,
mushohadalilik va onglilik shaxsning kasbi va mutaxassisligidan qa’tiy nazar,
jamiyatning faol a’zosi sifatida bilishi lozim bo‘lgan, mantiqan yaxlit dunyoqarashga
ega bo‘lishi uchun idrok eta olishi shart bo‘lgan, tabiat va jamiyatning iqtisodiy
qiyofasi va uning dinamikasini ko‘ra olishi, tushuna olishi va baholay olish
qobiliyatidir[7].
Xususan, iqtisodiy tafakkur – insonning iqtisodiy jihatdan voqea-hodisalarni
tahlil qilishi, unga baho berish va qaror qabul qilish; kishidagi iqtisodiy ong, iqtisodiy
qarashlar, iqtisodiy faoliyat, iqtisodiy bilim va tushunchalar, iqtisodiy xatti-harakat
majmuidan iborat bo‘lib, uning asosida iqtisodiy madaniyat paydo bo‘ladi.
N.I.Xasanxonova iqtisodiy tafakkur tarkibida quyidagilarni ko‘rsatib o‘tadi:
iqtisodiy odam; iqtisodiy ong va xulq-atvor; iqtisodiy faoliyat; iqtisodiy ta’lim-tarbiya;
iqtisodiy madaniyat. Mazkur iqtisodiy tafakkur qismlarining uyg‘unligi jamiyatning
nafaqat iqtisodiy ahvoliga, balki ijtimoiy tuzilishiga ham bog‘liq [8].
Iqtisodiy madaniyat-jamiyat a’zolarining iqtisodiy hayotidagi ommaviy ijodiy
ishtiroklari va o‘zaro munosabatlari, ularning iqtisodiy bilimlari, xo‘jalik yuritishdagi
mahorati va malakasi, iqtisodiy fikrlashi va tafakkuri rivojlanganligini sifat tavsifidir.
Iqtisodiy ta’lim iqtisodiy tarbiyaning ahamiyatini yanada oshirib, uning samarasi
tadbirkorlik, resurslardan tejamli foydalanish, bank krediti bilan ishlash, pinhoniy
iqtisodiyotdan saqlanish va soliq to‘lovlarini o‘z vaqtida amalga oshirish, uy xo‘jaligini
yuritishda hisob-kitob, yangiliklarga intilish va jamiyat iqtisodiy faoliyatidagi
ishtirokida namoyon bo‘ladi.
577
Iqtisodiy bilimlarga egalik talabalar tomonidan iqtisodiy ishlab chiqarish jamiyat
hayotining asosiy yo‘nalishlaridan biri ekanligini chuqur anglanishiga imkon berish
bilan birga ularda mavjud moddiy va ma’naviy ashyolar, tabiiy boyliklardan tejab-
tergab foydalanish, ularni ko‘paytirish to‘g‘pisida g‘amxo‘rlik qilish, jamiyat
iqtisodiyotini rivojlantirish yo‘lida amaliy harakatlarni tashkil etish hamda oila
xo‘jaligini oqilona yuritish borasidagi dastlabki ko‘nikma va malakalarga ega
bo‘lishlariga imkon beradi.
Iqtisodiy bilimlar yordamida iqtisodiy nazariyaning jami mohiyati, moddiy
boyliklar, uni ishlab chiqarish, almashish, taqsimot va iste’mol qilish, aniq hayotda
jamiyatning rivojlanishiga ta’sipi tushuniladi. Shaxsiy qobiliyat iqtisodiy faoliyatni
bajarishda iqtisodiy kompetensiyaga tayanadi. Iqtisodiy kompetensiya esa faoliyat
jarayonida takomillashib boradi.
Iqtisodiy kompetentlik – talabalarda iqtisodiy bilim, ko‘nikma va malakalarni
shakllantirish bilan birga, tejamkorlik, tashabbuskorlik, ishbilarmonlik hamda
tadbirkorlikni shakllantiradi.
Iqtisodiy kompetentlikning shakllanishi haqida gapirar ekanmiz, bo‘lajak
raqobatbardosh mutaxassislarni kasbiy o‘qitish nafaqat umumkasbiy va ixtisoslik
modullar, balki asosan iqtisodiy modullarga (modullarga) asoslanishidan kelib
chiqamiz. Shuningdek, jamiyatning zamonaviy iqtisodiy rivojlanishini tahlil qila
olishi, o‘zining bilim va ko‘nikmalarini o‘zining mehnat faoliyatida qo‘llay olishi,
shuningdek korxona ishchilarining iqtisodiy madaniyatini shakllantirishga qodir va
tayyor bo‘lishi zarurdir.
Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati:
1.
O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2019 yil 8 oktabrdagi PQ-5847-son
“O‘zbekiston Recpublikasi oliy ta’lim tizimini 2030 yilgacha rivojlantirish
konsepsiyasini tasdiqlash” to‘g‘ricidagi Qarori. https://lex.uz/docs/4545884
2.
Ilxomov B. Iqisodiy kompetentlik: mazmun-mohiyati, professional ta’lim
tizimi boshqaruv xodimlarining iqtisodliy faoliyatdagi kompetentligi. // Zamonaviy
ta’lim 2019 №9(82) -67 b.
3.
Belyaeva A.R. Integrativno-modulnaya pedagogicheskaya sistema nachalnogo
professionalnogo obrazovaniya / CRb, 1997. - 208 c.
4.
Vidyarin V.I. Ekonomicheskaya teoriya: ucheb. dlya vuz. - M.: INFPA-M.,
2003.-715 s.
5.
Jilkina E.A. K voprosu o pedagogicheskix usloviyax formirovaniya
proizvodstvenno - ekonomicheskoy kompetentnosti u studentov texnicheskix vuzov //
Sovp. texn. obrazovaniya: sb. nauch. tr. 4-y mejr. zaoch. nauch. - prakt. konf. -
Magnitogorsk: MaGU, 2005. - S.46 - 50
6.
Xudyakova N.L. Filosofiya i razvitie obrazovaniya: monograf./ - Chelyabinsk:
izd-vo II-UMS Obrazovanie, 2009. - 230 s
7.
Tojiboeva D. va boshq. Iqtisodiy pedagogika. - T.: Modul va texnologiya. –
2012. – 256 bet
8.
Xasanxonova N.I. Iqtisodiy tafakkurning tarkibiy qismlari uyg‘unligini
ta’minlash yo‘llari. Iqtisod va moliya / ekonomika i finansi 2014, 2.
