298
Foydalanilgan adabiyotlar roʻyxati:
1.
O‘zbekiston
Respublikasi
Prezidentining
2017-yil
7-fevraldagi
“O‘zbekiston Respublikasini yanada rivojlantirish bo‘yicha Harakatlar strategiyasi”
to‘g‘risidagi PF-4947-son Farmoni // O‘zbekiston Respublikasi qonun hujjatlari
to‘plami. – T., 2017, 39 b
2.
Turakulov O.X. Axborotlashtirilgan ta’lim muhitida ta’limni boshqarish.
O‘quv-metodik qo‘llanma. – T.: Fan va texnologiya, 2010, 156 b.
3.
Turakulov X.A., Turakulov O.X. Intellektuallashtirilgan o‘qitish tizimlari
negizida bo‘lajak o‘qituvchilarni intellektual faoliyatga tayyorlash. Monografiya. – T.:
“Innovatsion rivojlanish nashriyot – matbaa uyi”, 2020, 224 b.].
4.
Turakulov O.X. Axborotlashgan ta’lim muhitida ta’limni boshqarish.
O‘quv-metodik qo‘llanma. – T.: Fan va texnologiya, 2010, 156 b.
OʻSMIR DEVIATSIYASI XULQ-ATVORINING SHAKLLANISHI VA
NAMOYON BOʻLISHI
Yusupov Umidjon Salim oʻgʻli
Oʻzbekiston Milliy universiteti Jizzax fililali
Abdurashidova Farangiz
Oʻzbekiston Milliy universiteti Jizzax fililali talabasi
Annotatsiya:
Ushbu tesizda o‘smir deviatsiyasi xulq-atvorining shakllanishi va
namyon bo‘lishi haqida fikrlar keltrilgan, shuningdek xulq-atvorning namoyon
bo‘lishining psixologik jihatlari yoritilgan.
Kalit soʻzlar:
o‘smir, huquqbuzarlik, temperament, xulq-atvor, gender farqlar,
emotsional holatlar, kognitiv jarayonlar, deviatsiya, OAV, madaniy muhit.
Oʻsmirlik deviatsiyasi jamiyat me'yorlari yoki kutishlaridan chetga chiqadigan
va ushbu yosh guruhidagi shaxslar uchun odatiy yoki maqbul xatti-harakatlar
chegaralaridan tashqarida ko'rib chiqiladigan xatti-harakatlarni anglatadi. U qoidalarni
buzish, huquqbuzarlik, giyohvand moddalarni suiste'mol qilish, tajovuzkorlik,
vandalizm va boshqa ijtimoiy yoki xavfli xatti-harakatlar kabi xatti-harakatlarning
keng doirasini o'z ichiga oladi.
Oʻsmirlik - bu sezilarli jismoniy, kognitiv va ijtimoiy-emotsional o'zgarishlar
bilan tavsiflangan davr. Bu o'zgarishlar deviant xulq-atvor bilan shug'ullanish
ehtimolini oshirishi mumkin, chunki o'smirlar o'z shaxsiyatini o'rganadilar,
mustaqillikka intiladilar va tengdoshlari ta'sirida harakat qiladilar. Har xil xavf omillari
o'smirlik deviatsiyasiga yordam berishi mumkin. Bularga temperament, impulsivlik,
o'zini o'zi boshqarishning pastligi yoki sensatsiyaga intilish tendentsiyalari kabi
individual omillar kiradi. Ota-onaning noto'g'ri tarbiyasi, oilaviy nizolar va ota-ona
nazoratining yetishmasligi kabi oilaviy omillar ham rol o'ynashi mumkin.
Tengdoshlarning ta'siri, maktab bilan bog'liq omillar va jamoaning xususiyatlari
deviant xatti-harakatlarga yordam berishi mumkin.
299
Oʻsmirlik deviatsiyasi xavfini kamaytiradigan himoya omillarini hisobga olish
muhimdir. Bu omillarga ota-onalar bilan ijobiy munosabat, oilani qo'llab-quvvatlash,
tengdoshlarning ijobiy ta'siri, darsdan tashqari mashg'ulotlarga jalb qilish, ta'lim olish
imkoniyati va jamoatchilik yordami kiradi.
Bir nechta psixologik va ijtimoiy nazariyalar o'smirlik deviatsiyasining
shakllanishi va namoyon bo'lishini tushuntirishga yordam beradi. Misol uchun,
ijtimoiy ta'lim nazariyasi shaxslar deviant xatti-harakatlarni kuzatish va
modellashtirish orqali o'rganishlarini taklif qiladi. Shtamm nazariyasi odamlarning
jamiyatdagi tanglik yoki umidsizlikka javob sifatida deviant xulq-atvor bilan
shug'ullanishi mumkinligini ta'kidlaydi. Birikish nazariyasi deviant xulq-atvor bilan
shug'ullanish ehtimolini kamaytirishda xavfsiz ulanishlar muhimligini ta'kidlaydi.
Gender farqlarning ta’siri, tadqiqotlar shuni ko'rsatadiki, o'smirlik deviatsiyasining
namoyon bo'lishida gender farqlari bo'lishi mumkin. Erkaklar jismoniy tajovuz yoki
huquqbuzarlik kabi og'ishning ochiq shakllarida ko'proq ishtirok etadilar, ayollar esa
munosabatlardagi tajovuzkorlik yoki ichki xatti-harakatlarga ko'proq moyil bo'lishi
mumkin. Gender farqlarini o'rganish turli jinsdagi o'smirlar duch keladigan o'ziga xos
muammolar haqida tushuncha beradi.
Oʻsmirlik deviatsiyasi shaxslar va jamiyat uchun uzoq muddatli oqibatlarga olib
kelishi mumkin. Bu akademik muvaffaqiyatsizlik, giyohvand moddalarni suiste'mol
qilish kasalliklari, ruhiy salomatlik muammolari, jinoiy aloqalar va sog'lom
munosabatlarni shakllantirishdagi qiyinchiliklarning yuqori xavfi bilan bog'liq.
Deviant xatti-harakatlarning mumkin bo'lgan uzoq muddatli oqibatlarini tushunish erta
aralashuv va oldini olish harakatlarining muhimligini ta'kidlashi mumkin.
Oʻsmirlar deviatsiyasining oldini olish va hal qilishda qo'llab-quvvatlovchi va
himoya qiluvchi maktab va jamoat muhitini yaratish juda muhimdir. Bu zo'ravonlikka
qarshi siyosatni amalga oshirish, ijobiy maktab muhitini targ'ib qilish, ijtimoiy
faoliyatga jalb qilish imkoniyatlarini taqdim etish va tegishlilik va bog'liqlik tuyg'usini
rivojlantirishni o'z ichiga oladi. Bardoshlilik va yoshlarning ijobiy rivojlanishiga hissa
qo'shadigan omillarni tushunish o'smirlar deviatsiyasining oldini olishda muhim rol
o'ynashi mumkin. Kuchli tomonlarga tayanish, ijobiy munosabatlarni rivojlantirish,
kompetentsiya va avtonomiya tuyg'usini rivojlantirish, ko'nikmalarni rivojlantirish va
jalb qilish uchun imkoniyatlar yaratish chidamlilikni oshirishi va deviant xatti-
harakatlarga kirishish ehtimolini kamaytirishi mumkin.
Oʻsmirlik deviatsiyasini tushunishda madaniy omillarni hisobga olish juda
muhimdir. Madaniy me'yorlar, qadriyatlar va umidlar jamiyatlarda farq qiladi va bir
madaniy kontekstda deviant deb hisoblangan xatti-harakatlar boshqasida boshqacha
ko'rib chiqilishi mumkin. Madaniy omillarni tan olish va hal qilish madaniy jihatdan
mos keladigan oldini olish va aralashuv strategiyalarini ishlab chiqishga yordam
beradi.
Oʻsmirlik - bu tengdoshlar bilan munosabatlarning ahamiyati ortib borayotgan
davr. Tengdoshlarning ta'siri o'smirning deviant xatti-harakatlarini shakllantirishda
muhim rol o'ynashi mumkin. Tengdoshlar deviant harakatlar bilan shug'ullanish uchun
ijtimoiy qo'llab-quvvatlash yoki rag'batlantirishni ta'minlashi mumkin va moslashish
yoki ijtimoiy mavqega ega bo'lish istagi o'smirlarni boshqa yo'l bilan qilolmaydigan
xatti-harakatlarda ishtirok etishga olib kelishi mumkin. Tengdoshlar ta'sirining
300
dinamikasini
tushunish
deviant
xatti-harakatlarning
shakllanishi
va
mustahkamlanishini tushunishda juda muhimdir.
OAV, jumladan, televidenie, filmlar, musiqa va internet ham o'smirlik
deviatsiyasiga ta'sir qilishi mumkin. Ommaviy axborot vositalari ko'pincha
o'smirlarning munosabatlari, e'tiqodlari va xatti-harakatlariga ta'sir ko'rsatishi mumkin
bo'lgan deviant xatti-harakatlarni tasvirlaydi va jozibali qiladi. Ommaviy axborot
vositalariga ta'sir qilish va ommaviy axborot vositalarining xabarlari o'smirlar o'rtasida
deviatsiyaning shakllanishi va normallashishiga qanday hissa qo'shishini o'rganish
muhimdir.
Differentsial assotsiatsiya nazariyasi deviant xatti-harakatlarni bunday xatti-
harakatlar bilan shug'ullanadigan boshqalar bilan o'zaro munosabatlar orqali
o'rganishni taklif qiladi. Deviant tengdoshlari bilan muloqotda bo'lgan yoki deviant rol
modellariga duchor bo'lgan o'smirlar deviant xatti-harakatlarni o'zlashtirib olishlari va
ular bilan shug'ullanishlari ehtimoli ko'proq. Differensial assotsiatsiyaning ta'sirini
o'rganish ijtimoiy o'zaro ta'sirlar deviatsiyani shakllantirish va saqlashga qanday hissa
qo'shishi haqida tushuncha berishi mumkin.
Oʻsmirlik deviatsiyasi kengroq ijtimoiy va ekologik kontekstda tekshirilishi
kerak. Mahalla xususiyatlari, ijtimoiy-iqtisodiy ahvoli, madaniy qadriyatlari va
resurslardan foydalanish imkoniyati kabi omillar deviant xatti-harakatlarning tarqalishi
va namoyon bo'lishiga ta'sir qilishi mumkin. Kontekst omillarining individual va
shaxslararo omillar bilan o'zaro ta'sirini o'rganish o'smirlik deviatsiyasini yanada
kengroq tushunishga yordam beradi.
Oʻsmirlar og'ish haqida gap ketganda, turli xil rivojlanish traektoriyalarini
kuzatishi mumkin. Ba'zi odamlar o'smirlik davrida vaqtinchalik yoki eksperimental
deviant xatti-harakatlar bilan shug'ullanadilar, lekin ular yetuklikka to'xtashadi.
Boshqalar balog'at yoshiga yetganda doimiy deviant xatti-harakatlarda davom etishlari
mumkin. Deviant xulq-atvorning rivojlanish traektoriyalarini kuzatuvchi tadqiqotlar
ushbu yo'llarni farqlovchi omillar haqida tushuncha berishi va maqsadli aralashuvlar
haqida ma'lumot berishi mumkin.
Qayta tiklovchi adolat yondashuvlari: faqat jazo choralariga e'tibor qaratish
o'rniga, tiklash adolatli yondashuvlar deviant xatti-harakatlar natijasida yetkazilgan
zararni tuzatishga qaratilgan. Ushbu yondashuvlar huquqbuzarlarni javobgarlikka
tortish, huquqbuzarlar va jabrlanuvchilar o'rtasidagi muloqotni osonlashtirish,
reabilitatsiya va jamiyatga reintegratsiyani rag'batlantirishni o'z ichiga oladi. O'smirlik
deviatsiyasini hal qilishda qayta tiklanadigan adolat amaliyotining samaradorligini
o'rganish aralashuv strategiyalari bo'yicha muqobil istiqbollarni taqdim etishi mumkin.
Oʻsmirlik deviatsiyasini o'rganishda axloqiy mulohazalar asosiy hisoblanadi.
Tadqiqotchilar va amaliyotchilar tadqiqotda ishtirok etayotgan yoki psixologik
xizmatlarni oladigan o'smirlarning farovonligi va huquqlarini birinchi o'ringa
qo'yishlari kerak. Axborotlangan rozilik, maxfiylik va aralashuvlar dalillarga
asoslangan va madaniy jihatdan sezgir bo'lishini ta'minlash muhim axloqiy
mulohazalardir. Kesishuv doirasi irq, jins, jinsiylik va qobiliyat kabi turli xil ijtimoiy
o'ziga xosliklar shaxsning tajribasi va xatti-harakatlariga kesishishini va ta'sir qilishini
tan oladi. O'smirlar o'rtasida deviant xatti-harakatlarning namoyon bo'lishini kesishgan
301
o'ziga xosliklar qanday shakllantirayotganini tushunish, bu bilan bog'liq
murakkabliklarni yanada to'liqroq tushunish imkonini beradi.
Oʻsmirlik deviatsiyasini o'rganishga individual, shaxslararo, atrof-muhit va
madaniy omillarning o'zaro ta'sirini hisobga olgan holda ko'p o'lchovli ob'ektiv bilan
yondashish muhimdir. Ushbu omillarni o'rganib chiqib, tadqiqotchilar va
amaliyotchilar oldini olish, aralashuv va yoshlarning ijobiy rivojlanishini
rag'batlantirish uchun yanada nozik va samarali strategiyalarni ishlab chiqishlari
mumkin.
Foydalanilgan adabiyotlar roʻyxati:
1.
Yusupov,
U.,
&
Baxtiyorova,
M.
(2022).
Ijtimoiy
gender
stereotiplar.
Zamonaviy innovatsion tadqiqotlarning dolzarb muammolari va
rivojlanish tendensiyalari: yechimlar va istiqbollar
,
1
(1), 452-455.
2.
Umdjon, Y., & Mohira, H. (2023, April). MAKTABGACHA YOSHDAGI
BOLADA O’ZINI-O’ZI ANGLASH JARAYONINING RIVOJLANIB BORISHI.
In
E Conference Zone
(pp. 32-38).
3.
Umidjon, Y., & Zilola, G. A. (2023). SHAXSLARNING OʻZIDAGI
ENERGETIK QOPLAMINING PSIXOLOGIK JIHATLARI.
International Journal of
Contemporary Scientific and Technical Research
, 304-310.
4.
Umidjon, Y., & Humora, V. (2023). GENDER FARQLARNING IJTIMOIY
PSIXOLOGIK TOMONLARI.
International Journal of Contemporary Scientific and
Technical Research
, 386-390.
5.
Umidjon, Y., & Farangiz, A. (2023). GLOBALLASHUVNING IJTIMOIY-
PSIXOLOGIK VA TARIXIY XUSUSIYATLARI.
International Journal of
Contemporary Scientific and Technical Research
, 382-386.
6.
1.Barno, N., & Buvirobiya, H. (2023). MAKTABGACHA YOSH
DAVRIDAGI
BOLALAR
PSIXOLOGIYASINING
O
‘ZIGA
XOS
TOMONLARI.
International Journal of Contemporary Scientific and Technical
Research
, 394-397.
7.
2. Shavkatovna, N. B. (2022). Axborot texnologiyalari bilan ishlovchi
shaxslarning
psixologik
xolatining
patologiyasi.
International
Journal
of
Contemporary Scientific and Technical Research
, 658-662.
8.
3. Mingboyevich, U. B., & Shavkatovna, N. B. (2022). TA’LIM
TEXNOLOGIYALARI ASOSIDA DARS JARAYONINI TASHKIL ETISHNING
PSIXOLOGIK MEZONLARI.
International Journal of Contemporary Scientific and
Technical Research
, 276-279.
9.
4. Норбекова, Б., & Орокбоева, М. (2022). Sharq mutafakkirlarining oilada
bolalar
shaxsida
etnopsixologik
xususisyatlarni
tarbiyalash
haqidagi
qarashlari.
Современные инновационные исследования актуальные проблемы и
развитие тенденции: решения и перспективы
,
1
(1), 440-442.
10.
5.Norbekova, B. S. (2021). The Role of National Traditions in the Formation
of Ethnopsychological Characteristics in Children and Teenagers.
Turkish Journal of
Computer and Mathematics Education (TURCOMAT)
,
12
(10), 1848-1853.
11.
6.Norbekova, B. (2021). MAKTABGACHA YOSHDAGI BOLALAR
NUTQINI RIVOJLANTIRISH YO’LLARI: MAKTABGACHA YOSHDAGI
302
BOLALAR NUTQINI RIVOJLANTIRISH YO’LLARI.
Мактабгача таълим
журнали
,
3
(3).
12.
Umidjon, Y., & Xolida, M. (2023). YOSHLAR ORASIDAGI ZARARLI
ODATLAR VA ULARNING INSON ORGANIZMIGA TA’SIRI.
International
Journal of Contemporary Scientific and Technical Research
, 397-401.
13.
Umdjon, Y., & Madina, A. (2023, April). PROFESSIONAL MOTIVATION
AND ITS STRUCTURE IN THE MANAGEMENT PROCESS. In
E Conference
Zone
(pp. 11-16).
GRAFITTING INSON HAYOTIGA PSIXOLOGIK TA’SIRI
Yusupov Umidjon Salim oʻgʻli
Oʻzbekiston Milliy universiteti Jizzax filiali
Niyatqulova Muborak
Oʻzbekiston Milliy universiteti Jizzax filiali talabasi
Annotatsiya:
Ushbu tesizda grafittilarning insonlar hayotiga ta‘siri, grafittining
psixologik ijobiy va salbiy tomonlari, insonlarda keltrib chiqaradigan turli xil
psixologik omillari yoritilgan.
Kalit so‘zlar:
ostraksizm, stigmatizatsiya, terapeya, stress, ijodkorlik, qobilyat,
yuridik qonunlar, rasmlar chizish, sa‘nat asarlari.
Bugungi rivojlangan dunyoda grafittilarga bo‘lgan e’tibor ancha yuqori bo‘lib
yirik shaharlarda devorlarga turli xil rasmlar chizish shu orqali insonlarga turli xil ta‘sir
o‘tkazishining eng katta samarali vositasi bo‘lib qolmoqda. Grafittilar orqali insonlar
hukumatga atrofda kechayotgan voqea hodislarga o‘zlarining rahmatini yoki keskin
noroziligini bildirishadi.
Graffiti ba'zi odamlar uchun badiy ifoda shakli sifatida ko'riladi. Bu graffiti
rassomiga ijodiy va badiy qobiliyatlarini rivojlantirishga yordam beradi. O'zini ifoda
etish shakli sifatida graffiti odamga o'zini yaxshiroq tushunishga va o'zini o'zi
qadrlashini oshirishga yordam beradi. Graffiti bo'yash harakati noqonuniy hisoblanadi
va jarimaga tortilishi mumkin. Bu ba'zi odamlarda xavf-xatarli xatti-harakatlarga
yordam berishi mumkin. Qonunni buzish va qo'lga tushish qo'rquvi odamda psixologik
stressni keltirib chiqarishi mumkin.
Graffiti jamiyat tomonidan qabul qilingan san'at turi emasligi sababli, graffiti
ijodkorlari ijtimoiy ostrakizm va stigmatizatsiya xavfiga duch kelishi mumkin. Bu
insonning o'ziga bo'lgan ishonchiga va ijtimoiy munosabatlariga salbiy ta'sir ko'rsatishi
mumkin. Graffiti shaxsiy xabarlar va ifodalar vositasi sifatida ishlatilishi mumkin.
Graffiti chizganlar o'zlarining hissiy tajribalarini yoki ijtimoiy qarashlarini aks ettirishi
mumkin. Bu odamning hissiy qoniqishini oshirishi mumkin.
Graffiti bo'yash qonuniy javobgarlik va jinoiy jazoga olib kelishi mumkin.
Shuning uchun, graffiti yaratuvchilar qonun tomonidan qo'lga olinishi va
jazolanishidan qo'rqishlari mumkin. Bu odamning stress darajasini oshirishi mumkin.
