Global dunyoda ilm-fan va ta‘limdagi innovatsion
rivojlanishning zamonaviy trendlari 15 dekabr, 2022 yil.
320
KONSOLIDATSIYALASHGAN
MOLIYAVIY HISOBOT
AUDITINI
TAKOMILLASHTIRISH
XAYRULLAYEVA MADINABONU
SHUXRAT KIZI,
KULIYBOYVA GAVXAR
XUSANBOY KIZI,
Stars International Unversity talabasi
ILMIY RAXBAR YESHONKULOV
AZAMAT ABDIRAXIMOVICH,
TDIU Buxgalteriyasi hisobi kafedrasi
assistenti
Annotasiya:
Odatda xo‘jalik yurituvchi subyekt rahbariyatining auditorlik tashkilotining
aniqlangan buzilishlarni bartaraf etish maqsadidamoliyaviy hisobotga tuzatishlar kiritish
to‘g‘risidagi fikriga qo‘shilmasligi salbiy. Texnologik sohadagi o‘sish moliyaviy ma’lumotlarni
qayta ishlashni kengaytirdi. Kompyuterga oid asosiy suiiste’molliklar quyidagi shart-
sharoitlar mavjud bo‘lganda yuz berishi mumkin:
– kompyuterga yoki terminalga bevosita kirish;
– ma’lumot fayllariga kirish;
– vositalardan shaxsiy maqsadlarda foydalanish imkoniyatlarining mavjudligi;
– tizimiy axborotning qulayligi;
– kompyuter dasturlariga kirish imkoniyati.
Auditorlik tashkiloti tekshirilayotgan xo‘jalik yurituvchi subyektning hisoboti to‘g‘risidagi
fikrni ifoda etish va shu fikr asosida tuzilgan auditorlik xulosasi uchun to‘liq javobgardir.
Kalit so‘zlar:
Auditorlik xisoboti, Moliyaviy xisobot, WebTurst, SysTurst, iktisodiy axborot,
xujalik yurutuvchi subektlar, kompyuter dasturlari, konsolidatsiyalash, auditorlik xulosasi.
Хўжалик юритувчи субъектнинг бухгалтерия ҳисоби ҳақидаги хулосасиау-
диторлик ташкилотнинг бу ҳисоботнинг ишончлилиги тўғрисидаги фикринии
фодалайди.Консолидациялашган молиявий ҳисоботни текшириш натижалари
бўйича аудиторлик хулосаси корхонанинг йиллик молиявий ҳисоботининг энг
муҳимунсурларидан биридир.
Хўжалик юритувчи субъект амалга оширган молиявий ва хўжалик операци-
ялари молиявий ҳисоботда ҳаққоний акс эттирилган, лекин қонунчиликтала-
бларига мувофиқ келмайдиган ҳолларда ҳам салбий аудиторлик хулосаси ту-
зилади. Одатда хўжалик юритувчи субъект раҳбариятининг аудиторлик таш-
килотининг аниқланган бузилишларни бартараф этиш мақсадида молиявий
https://doi.org/10.47689/STARS.university-pp320-323
STARS International University
321
ҳисоботга тузатишлар киритиш тўғрисидаги фикрига қўшилмаслиги салбий
аудиторлик хулосасини тузишга сабаб бўлади.
Хўжалик юритувчи субъект аудиторлик текшируви давомида аниқланган бу-
зилишларни бартараф этган ҳолда салбий аудиторлик хулосаси тузилмайди.
Аудиторлик хулосаси камида уч нусхада тузилади, шундан икки нусха аудитор-
лик текшируви буюртмачисига тақдим этилади.
Аудиторлик хулосаси молиявий ҳисоботдан фойдаланувчиларга тушунар-
ли бўлиши, аудиторнинг ишончи комил эмаслиги ва (ёки) рози эмаслиги юза-
га келтирган чеклашларга доир кўрсатмаларни ўз ичига олиши керак.
Аудиторлик хулосаси очиқ ахборот ҳисобланади, ундан молиявий ҳисобот-
дан фойдаланувчиларнинг ҳаммаси фойдалана олсин.
Аудиторлик хулосаси тегишли молиявий ҳисоботлар билан биргаликда хў-
жалик юритувчи субъект томонидан эълон қилиниши мумкин.
Консолидациялашган молиявий ҳисобот маълумотларидан фойдаланувчи-
лар гуруҳига кирувчи аудиторлар ҳисобот маълумотларини текширишда асо-
сан компаниянинг электрон маълумотлар базасига таянмоқда.
Электрон тизимлар билан ишлаш аудиторлик текширишнинг янги усулла-
рини ва маълумотлар базасининг кенг тармоқли процедураларини қўллашни
талаб этмоқда.
Технологик соҳадаги ўсиш молиявий маълумотларни қайта ишлашни кенгай-
тирди. Шунингдек, аудиторларнинг ишини бирмунча енгиллаштирди.
Бугунги кунда маълумотларни текширишнинг бир нечта дастурлари яра-
тилган бўлиб, уларнинг энг кенг қўлланилаётганлари таркибига WebTrust ва
SysTrust дастурларини қўшишимиз мумкин. WebTrust тизимида аудитор кор-
хонанинг бутун иқтисодий ҳолатини электрон ҳолда кўриши мумкин, SysTrust
тизимида корхона молиявий, ишлаб чиқариш, хўжалик фаолиятининг аниқ
йўналиши кўрсатилади. Умуман,ушбу икки тизим аудиторларнинг далил
йиғиш, маълумотлар тўплаш ва қарор чиқаришга сарфлайдиган вақтини ка-
майтиради.
Аммо, бугунги кунда корхоналарда бухгалтерия ҳисобининг бир нечта ти-
зимлари қўлланилмоқда. Масалан, янги ўрнатилган тизим олдинги маълу-
мотларни бехосдан ўчириб ташлаши мумкин. Шу боисдан ҳам аудитор айнан
корхонада қанақа тизим қўлланилаётганини билиши лозим.
Аудиторнинг иқтисодий ахборот автоматлаштирилган тизимидан фойда-
ланиладиган хўжалик юритувчи субъектида бажарилган ишлар бўйича режа-
лаштириш, таҳлил этиш, назорат қилиш ва якунлашда шарҳлаш ва хулоса-
лаш учун компьютер тизими бўйича етарли даражада билимларга эга бўлиши
мақсадга мувофиқдир.
Мазкур ҳолатда аудиторнинг вазифаси:
– компьютер муҳити таъсир кўрсатадиган ҳисобга олиш ва ички назорат тизи-
мини етарли даражада ва барча аҳамиятли жиҳатларда тушуниш;
– компьютер муҳитининг таваккалчиликни баҳолашга таъсирининг самара-
сини белгилаш;
– лойиҳани тайёрлаш ва бошқарув тестлари ҳамда мустақил русум–қоида-
ларни бажариш.
Аудиторда кўрсатилган билимлар мавжуд бўлмаганда ахборот технология-
лари соҳасида эксперт ишидан фойдаланиш лозим. Қўлланилаётган компью-
Global dunyoda ilm-fan va ta‘limdagi innovatsion
rivojlanishning zamonaviy trendlari 15 dekabr, 2022 yil.
322
тер тизимини баҳолаш учун эксперт ишидан фойдаланилган ҳолларда:
– Экспертни тайинлаш ва эксперт ишидан фойдаланиш билан боғлиқ бўл-
ган бошқа жараёнлар “Эксперт ишидан фойдаланиш” аудиторлик стандарти
шартларига тўлиқ равишда мувофиқ келиши шарт;
– Аудитор, эксперт ишини кузатиб бориш учун хўжалик юритувчи субъект-
нинг компьютер тизими ҳақида етарли бўлимга эга бўлиши шарт ва шу билан
бирга устунлик ҳолатини сақлаб туриши керак:
– эксперт фақат ахборотга ишлов бериш тизиминигина белгилайди;
– аудитор бу тизим ёрдамида шакллантирилаётган ҳисоботни ишончлили-
гини баҳолайди.
Аудиторлик ташкилоти текширилаётган хўжалик юритувчи субъектнинг
ҳисоботи тўғрисидаги фикрни ифода этиш ва шу фикр асосида тузилган ау-
диторлик хулосаси учун тўлиқ жавобгардир.
1–жадвал
Консолидациялашган ҳисобот маълумотларининг компьютер муҳитида
ташкил этилишининг аудиторнинг касбий таваккалчилигига боғлиқлиги
Аудиторлик таваккалчилиги қуйидаги
ҳолатларда ортади
Аудиторлик таваккалчилиги қуйидаги
ҳолатларда камаяди
1. Компьютер муҳити марказлаш
тирилмаган
1. Автоматлаштириш тизимлари
лицензияланган
2. Компьютер ускуналарининг
географик тарқоқлиги мавжуд
2. Аудиторлар учун махсус ишланган
дастурий таъминот туфайли назоратнинг
айрим турларини чуқурлаштириш имконияти
мавжуд
3. Бухгалтерия ходимларининг
ахборот технологиялари соҳасидаги
битим даражалари етарли эмас
3. Дастурий таъминотнинг махсус назорати
мавжуд
4. Компьютер муҳитининг амал
қилишида ички назорат мавжуд эмас
4. Хўжалик юритувчи субъектнинг ахборий
сиёсати унинг раҳбарияти томонидан
омилкорлик билан белгиланади
5. Компьютер тизимига рухсат
этилмаган киришни чеклаш бўйича
зарурий чоралар мавжуд эмас
5. Барча бўлинмалар, филиаллар ва бошқа
алоҳида бўлинмалар, шўъба корхоналар
компьютернинг ягона муҳитида ишлайди,
ягона замонавий дастурий таъминоти
қўллайди
6. Хўжалик юритувчи субъектнинг
ахборот сиёсати
компьютер тизимининг асосий
фойдаланувчилари билан келишилган
7. Хўжалик юритувчи субъектнинг
компьютер тизими ривожининг узоқ
муддатли режаси мавжуд
STARS International University
323
Текширувни ўтказишда эксперт аудиторга қуйидаги ҳолларда ёрдам кўр-
сатади:
а) компьютер тизими ишончлилигини умуман баҳолашда;
б) текширилаётган хўжалик юритувчи субъектнинг компьютер тизимида
амал қилаётган бухгалтерлик дастурий таъминотининг сотиб олиниши қону-
нийлигини ва лицензион софлигини баҳолашда;
в) ҳисоб–китоблар алгоритмини текширишда;
г) компьютерда аудитор учун зарур бўлган таҳлилий умумлашма ҳисоб–ки-
тоб ва ҳисобот регистрларини шакллантиришда.
Хўжалик юритувчи субъект бухгалтерия ҳисоби маълумотларининг компью-
тер муҳитида ташкил этилиши аудиторнинг касбий таваккалчилигига таъсир
кўрсатади. Бундай шароитда таваккалчилик ортиши ёки камайиши мумкин. Ком-
пьютер бошқаруви умумий воситаларининг мақсади компьютер тизими устидан
назорат чегараларини ўрнатиш ва ички назорат мақсадларига эришилганлигига
мақбул ишонч даражасини таъминлашдан иборатдир.
Консолидациялашган молиявий ҳисобот маълумотларини электрон аудит қил-
ганида аудитор компьтердаги маълумотлар устидан, ахборотларнинг чиқарили-
ши устидан назорат қай даражада ўрнатилганлигини аниқлаши шарт.
Компьютер маълумот файллари ва компьютер иши устидан назорат қуйи-
даги ҳолда аудитор томонидан ижобий деб топилиши мумкин:
– операциялар компьютер томонидан тўғри бажарилмоқда;
– операциялар йўқотилмаган, қўшилмаган, нусха кўчирилмаган ва ўзгарти-
рилмаган;
– хатолар ўз вақтида тўғриланган ва бартараф этилган.
Ахборотларнинг чиқарилиши устидан назорат қуйидаги ҳолда аудитор то-
монидан ижобий деб топилиши мумкин:
– бажарилган натижалари аниқ;
– ахборотнинг чиқишида ундан бегона шахсларнинг фойдаланиши чеклан-
ган;
– ахборот уни олиш учун рухсатномага эга бўлган тегишли шахсга ўз вақти-
да берилган.
Компьютерга оид асосий суиистеъмолликлар қуйидаги шарт-шароитлар
мавжуд бўлганда юз бериши мумкин:
– компьютерга ёки терминалга бевосита кириш;
– маълумот файлларига кириш;
– воситалардан шахсий мақсадларда фойдаланиш имкониятларининг мав-
жудлиги;
– тизимий ахборотнинг қулайлиги;
– компьютер дастурларига кириш имконияти.
Юқоридагилардан хулоса қилиб шуни айтиш мумкинки, аудитор консоли-
дациялашган молиявий ҳисобот маълумотларини электрон аудит қилишда,
аввало, ўша мижоз корхонадаги маълумотлар базасининг қанчалик тўғри ки-
ритилганлигига, компьютер маълумотларининг қай даражада сақланаётган-
лигига эътибор бериши лозим. Бу текширув натижалари аудиторлик хулоса-
си ва ҳисоботида акс эттирилиши керак.
