Иқтисодиётни рақамлаштириш
шароитида қулай ишбилармонлик
муҳитини ривожлантириш йўналишлари
288
O‘
ZBEKISTONDA MOLIYA VA BANK XIZMATLARI BOZORINI YANADA
RIVOJLANTIRISH
Jumayeva Guzal Sherxon qizi,
magistrant,
Toshkent Davlat Iqtisodiyot Universiteti
Annotatsiya.
Respublikamizda bank-moliya tizimi barqarorligini
taʼminlashga katta eʼtibor berilayotganligi tufayli mamlakatimizda
barpo etilgan
bank-moliya tizimining barqaror va ishonchli faoliyat yuritishi, uning jahon moliya
bozoridagi nufuzining ortib borishi, shuningdek, mamlakatimizni modernizatsiya
qilish y
o‘
lidagi dadil qadamlarimiz dunyo jamoatchiligi, shuningdek, qator nufuzli
xalqaro moliya tashkilotlari tomonidan eʼtirof etilmoqda. Ushbu tezisda yurtimizda
bank va moliya xizmatlari bozorini yanada rivojlantirishdagi muammolar va
ularga b
o‘
lgan taklif, mulohazalarimizni yoritishga harakat qilamiz.
Kalit s
o‘
zlar:
moliya, bank, moliya bozori, bank xizmatlari, raqamli
iqtisodiyot.
S
o‘
nggi yillarda
O‘
zbekiston Respublikasi moliya bozorida, shu jumladan,
bank-moliya tizimida
o‘
tkazilayotgan islohotlar natijasida zamonaviy jahon
andozalariga va talablariga mos keladigan moliya-bank tizimi hamda bozor
infratuzilmasi bosqichma-bosqich shakllantirilmoqda, moliya-bank sohasini
yanada erkinlashtirishga qaratilgan qator qonunchilik tashabbuslari va ulardan
kelib chiquvchi muhim chora-tadbirlar amalga oshirilmoqda. Iqtisodiyotni
modеrnizatsiyalash sharoitida bank tizimi, uning xizmatlari va moliya bozorini
isloh qilishni yanada chuqurlashtirish va barqarorligini oshirish, bank tizimiga
aholi hamda xorijiy invеstorlarning ishonchini yanada mustahkamlash, axborot
-
kommunikatsiya tеxnologiyalarini kеng qo‘
llagan holda, k
o‘
rsatilayotgan bank
xizmatlarining turi va xizmatlar bozori k
o‘lamining kеngayib borishi hozirgi
kunning dolzarb masalalaridan biri hisoblanadi. S
o‘
nggi yillarda tijorat banklari
esa e
’
tiborni bank-mijoz yoki mobil ilovalar kabi masofaviy xizmat k
o‘
rsatish
kanallariga qaratgan holda
o‘
z bizneslarini mijozlarga xizmat k
o‘
rsatishni
soddalashtirish y
o‘
nalishi b
o‘
yicha faol ravishda
o‘
zgartirmoqda. Biroq davlat
banklari
O‘
zbekistondagi milliy bank tizimining salbiy natijasining asosiy manbai
b
o‘
lib qolmoqda. Davlat aktivlariga ega b
o‘
lgan tijorat banklarida hukumatdan
olingan mabla
g‘
lar ulushi hali ham yuqori hisoblanadi. 2018-2020-yillarda kredit
tashkilotlari soni 55 taga yetdi, shu jumladan, 4 ta tijorat banklari (Poytaxt bank,
Tengebank, TBC Bank, Anor Bank), 33 ta mikrokredit tashkilotlari va 18 ta
lombardlar. 2021-yil 1-yanvar holatiga k
o‘
ra, tijorat banklari aktivlari 366, 1 trln.
s
o‘
mga yetdi va 2017-yilga nisbatan 120 foizga
o‘
sdi. Ushbu davrda
o‘
rtacha yillik
real
o‘
sish 24,1 foizni tashkil etdi. Valyuta siyosatining liberallashtirilishi
Иқтисодиётни рақамлаштириш
шароитида қулай ишбилармонлик
муҳитини ривожлантириш йўналишлари
289
natijasida bank sektorida dollarlashuv darajasi sezilarli darajada pasaydi.
Xususan, 2017-yilda banklarning xorijiy valyutadagi aktivlarining jami
aktivlaridagi ulushi 64 foizni tashkil etgan b
o‘
lsa, 2020-yilda ushbu k
o‘
rsatkich
50,2 foizgacha kamaydi. Shuningdek, ushbu davrda xorijiy valyutadagi kreditlar
ulushi 62,3 foizdan 49,9 foizgacha, xorijiy valyutadagi depozitlar ulushi esa
48,4 foizdan 43,1 foizgacha kamaydi. Kreditlar real
o‘
sishi yiliga
o‘
rtacha
38,6 foizni tashkil etdi. 2021-yil 1-yanvar holatiga iqtisodiyotga berilgan kreditlar
umumiy hajmi 277 trln. s
o‘
mni tashkil etdi va 2017-yilga nisbatan 150 foizga
oshdi. Mazkur davrda depozitlarning
o‘
rtcha yillik real
o‘
sish sur
’
ati 18,5 foizni
tashkil etdi.2017-yil sentyabr oyida valyuta siyosatining liberallashtirilishi va
milliy valyutaning erkin harakati natijasida s
o‘
nggi 4 yil ichida bank sektori
rivojlanishida sezilarli
o‘
zgarishlar yuz berdi. 2019-yil fevral oyida
O‘
zbekiston
tarixida birinchi marta hukumat tomonidan 1 mlrd. AQSh dollari miqdoridagi
suveren yevrobondlari muvaffaqiyatli joylashtirilgandan s
o‘
ng, bir nechta tijorat
banklari uzoq muddatli kapital jalb qilish maqsadida xalqaro moliya bozoriga
kirishdi. 2019-yil noyabr oyida
O‘
zsanoatqurilishbank London fond birjasida
300 mln. yevrobondlarini chiqarib tijorat banklari orasida birinchi qadamni
tashladi. 2020-yil oktyabr oyida Tashqi iqtisodiy faoliyat milliy banki London
fond birjasidan 300 mln. dollar mabla
g‘
jalb qildi. Noyabr oyida esa Ipoteka bank
ham 300 mln. dollar miqdorida yevrobondlarini joylashtirdi va xalqaro kapital
bozori ishtirokchisiga aylandi.
Mutaxassislar taqdim etgan tahlillar
O‘
zbekistonda moliya bozorining
likvidligi talab darajasida emasligini k
o‘
rsatadi. Ikkilamchi bozorning mavjud
holati va aholi boshqa qimmatli qo
g‘
ozlar bozori ishtirokchilarining moliya
bozoridagi faoliyatini susaytirmoqda. Iqtisodiyotning real sektori va moliya
bozoridagi uzilishlar sababli korxonalarga investitsiya mabla
g‘
larini jalb qilish
uchun moliya bozorining zamonaviy vositalaridan foydalanishda qiyinchiliklarga
duch kelinyapti.
O‘
zbekiston Respublikasining bank tizimi yuqori konsentratsiya
mavjudligi bilan ajralib turadi: barcha bank aktivlarining 84 foizi hanuzgacha
davlat ulushi mavjud banklarga tegishli, 64 foizi esa 5 ta yirik banklarga (Milliy
bank, Asaka bank,
O‘
zsanoatqurilishbank, Ipoteka bank va Agro bank) tegishli.
Davlat ulushi mavjud banklar depozitlarining kreditlariga nisbati 32,9 foizni
tashkil etadi. Taqqoslash uchun, xususiy banklarda bu k
o‘
rsatkich qariyb 96 foizni
tashkil etadi. Jismoniy shaxslar depozitlari bank tizimidagi jami depozitlarning
atigi 24 foizini tashkil etadi, bu YaIMning taxminan 5 foizini tashkil etadi. Bugungi
kunda aholi jam
g‘
armalarini bank-moliya tizimiga jalb qilish eng muhim
vazifalardan biri hisoblanadi. Bundan tashqari, kreditlash, jam
g‘
arma-depozit, pul
o‘
tkazmalari, hisob-kassa amaliyoti, su
g‘
urtalash, inkassatsiya, moliyaviy
kafolatlash va valyuta oldi-sotdisi kabi moliyaviy xizmatlar k
o‘
rsatish yurtimizda
lozim darajada, xalqaro standartlar asosida y
o‘
lga q
o‘
yilmaganligi, iqtisodiy
rivojlangan davlatlar tajribasida keng q
o‘
llaniladigan birja, lizing, reytinglash,
Иқтисодиётни рақамлаштириш
шароитида қулай ишбилармонлик
муҳитини ривожлантириш йўналишлари
290
qayta su
g‘
urtalash, brokerlik, mulkni baholash, moliyaviy maslahat berish,
moliyaviy resurslarni ishonchli boshqarish kabi xizmatlarni k
o‘
rsatish kutilgan
natijalarni bermayapti.
Bank tizimi samaradorligini va banklarning moliyaviy barqarorligini
oshirish, shuningdek bank xizmatlaridan foydalanish imkoniyatlarini
kengaytirish hamda bank tizimida davlat ulushini kamaytirish maqsadida
O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining “2020–
2025-yillarda
O‘
zbekiston
Respublikasi bank tizimini isloh qilish Strategiyasi t
o‘g‘risida” farmoni qabul
qilindi. Ushbu Farmonga muvofiq, Ipoteka bank,
O‘
zsanoatqurilishbank,
Asakabank, Aloqa bank, Qishloq Qurilish bank va Turon bankni xususiylashtirish
t
o‘g‘
risida qaror qabul qilindi. 2020-yilda strategiyani amalga oshirish doirasida
Xalqaro moliya korporatsiyasi (IFC) Ipoteka bankka bankni xususiylashtirishni
q
o‘
llab-quvvatlash va kichik va
o‘
rta biznesga kreditlarni k
o‘
paytirish uchun
o‘
zbek s
o‘
mida 35 mln. AQSh dollari miqdorida kredit ajratdi. Bundan tashqari,
“O‘zsanoatqurilishbank”
transformatsiya dasturini amalga oshirishni boshladi.
Bank
o‘
zining biznes modelini tijoratlashtirish va korporativ boshqaruvni isloh
qilish b
o‘
yicha birinchi qadamlarni q
o‘
ydi. 2020-
yilda “O‘zsanoatqurilishbank” va
Yevropa tiklanish va taraqqiyot banki o
‘
rtasida mahalliy ishlab chiqaruvchilar,
eksportyorlar, kichik va
o‘
rta biznesni moliyalashtirish uchun 40 mln. dollar
miqdorida kredit liniyasini jalb qilish t
o‘g‘
risida kredit shartnomasi imzolandi.
Bank anderayting joriy etdi va bu kreditlash operatsiyalarini xodimning
ishtirokisiz amalga oshirishga imkon beradi. Pandemiya va
O‘
zbekistonda joriy
qilingan lokdaun masofaviy bank xizmatlarini jadal rivojlanishiga yordam berdi.
Xususan, 2021-yil 1-yanvar holatiga masofaviy xizmatlardan foydalanuvchilar
soni 14,5 mln. kishini tashkil etdi (shundan 13,7 mln kishi jismoniy shaxslar,
822 ming kishi tadbirkorlik sub
’
yektlari) bu
o‘
tgan yilning shu davriga nisbatan
30 foizga k
o‘
proqdir. Markaziy bank tomonidan raqamli banklar va fiiallarning
ishlashiga
litsenziya
berilishi
ham
bank-moliya
tizimini
yanada
raqamlashtirishga turtki b
o‘
ldi va mijoz va bank
o‘
rtasidagi munosabatlarda
zamonaviy yondashuvlarni vujudga kelishiga sabab b
o‘
ladi, innovatsiyalar, fan-
texnika taraqqiyotini jadallashtiradi va shu asosda xalq farovonligini yanada
oshirishga xizmat qiladi.
O‘
zbekiston moliya bozorini yanada rivojlantirish va
barqarorligini oshirish uchun quyidagi ishlarni olib borish maqsadga muvofiq deb
hisoblaymiz:
–
jahon amaliyoti talablariga muvofiq
O‘
zbekiston moliya bozori faoliyatini
tartibga solish, nazorat qilish va barqaror rivojlanishini taʼminlash, shuningdek,
moliyaviy xizmatlar bozori ishtirokchilari va investorlarining huquqlarini himoya
qilishning qonunchilik asoslarini yanada takomillashtirish;
–
jahon standartlari talablariga muvofiq moliya bozorini yanada
erkinlashtirish, uning barqarorligi va kapitallashuv darajasini oshirish;
–
mamlakatimiz moliya bozori raqobatbardoshligini mustahkamlash va
uning yangi segmentlarini shakllantirish;
Иқтисодиётни рақамлаштириш
шароитида қулай ишбилармонлик
муҳитини ривожлантириш йўналишлари
291
–
O‘
zbekistonda iqtisodiy
o‘
sishni ta
’
minlash, shuningdek, ustuvor ijtimoiy-
iqtisodiy dasturlarni amalga oshirish uchun resurslarni shakllantirish,
investitsiyalarni jalb qilish hamda sohalar va korxonalar
o‘
rtasida samarali kapital
oqimini tashkil etishda moliya bozori salohiyatidan yanada keng foydalanish;
–
tijorat banklari va nobank moliya institutlarining investitsion faolligini
yanada kuchaytirish hamda iqtisodiyotni modernizatsiya qilish va investitsion
loyihalarni moliyalashtirishdagi ishtirokini yanada kengaytirish;
–
moliya bozorini yanada rivojlantirish hamda mabla
g‘
lardan samarali
foydalanish maqsadida moliya bozorida hisob-kitob, kliring tizimi barqarorligini
oshirish va unga zamonaviy xalqaro tajribalarni joriy etish;
–
moliya bozorida innovatsiyalarni yaratish maqsadida moliyaviy aktivlar
sekyuritizatsiyasi uchun zaruriy shart-sharoitlarni yaratish;
–
moliya bozoridagi likvidlilikni tartibga solish maqsadida RЕPO, SVOP
operatsiyalarini yanada rivojlantirish;
–
moliya bozorida faoliyat yurituvchi moliya institutlari tomonidan xizmat
k
o‘
rsatish sifatini oshirish hamda zamonaviy moliyaviy xizmatlar k
o‘
lamini
yanada kengaytirish.
Milliy iqtisodiyotimizni modernizatsiya qilishda mamlaktimizda
shakillanib borayotgan qimmatli qo
g‘
ozlar bozori salohiyatidan ichki va tashqi
investitsiyalarni jalb etishning ishonchli vositasiga aylantirish muhim ahmaiyatga
ega. Bu borada, quyidagilarni taklif etamiz:
–
tijorat banklari tomonidan obligatsiyalar va depozit sertifikatlarni
muomalaga chiqarish bilan bogʼliq boʼlgan jarayonlarni yanada soddalashtirish va
ularning emitentlar hamda investorlar uchun jozibadorligini oshirish;
–
Bazel q
o‘
mitasining yangi tavsiyalariga muvofiq bank kapitali tarkibida
barqaror elementlar, yaʼni oddiy aktsiyalar salmog‘
ini ortirish;
–
qimmatli qo
g‘
ozlar ikkilamchi bozorini faollashtirish, subordinar
qarzning hajmlarini kengaytirish;
Foydalanilgan adabiyotlar r
o‘
yxati
1. Prezidentimiz Shavkat Mirziyoevning Oliy Majlis Senati va Qonunchilik
palatasi a
’
zolariga 2018-yilda amalga oshirilgan asosiy ishlar yakuni va
O‘
zbekiston Respublikasini 2019-yilda ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirishning eng
ustuvor y
o‘
nalishlariga ba
g‘
ishlangan Murojaatnomasi.
2.
O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining “Bank
-moliya sohasida kadrlar
tayyorlash tizimini takomillashtirish chora-tadbirlari t
o‘g‘risida” 2019
-yil
31-oktabrdagi PQ-4503-sonli qarori.
3.
O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamsining “2020–
2025-yillarda
O‘
zbekiston
Respublikasi
bank-moliya
akademiyasini
rivojlantirish
konsepsiyasini tasdiqlash t
o‘g‘risida” 2020
-yil 8-iyundagi VMQ-365-sonli qarori.