Тадқиқот объекти: Турли штаммдаги замбуруғлар.
Ишнинг мақсади: Aspergillus NigeraaH глюкозооксидазани ажратиш, тозалаш усулларини ишлаб чикиш, унинг хусусиятларини ўрганиш ва ушбу усулнинг мавжуд бўлган усуллар билан таққослаш.
Тадқиқот усуллари: культивация, дифференциал центрифуглаш, хроматография, гельфильтрация усуллари, иммунологик текширувлар.
Олинган натижалар ва уларнинг янгилиги: Биринчи маротаба Узбекистан Республикасида Aspergillus Niger замбуруғи мицелиясидан глюкозооксидаза ажратилган ва унинг хусусиятлари ўрганилган. Биологик суюқликларда глюкоза микдорини аниқлашда ушбу ферментдан фойдаланишнинг қиёсий самарадорлиги ўтказилган.
Амалий ахамияти: Aspergillus Niger замбуруги мицелиясидан юкори тозаланган холатда глюкозооксидаза фермента ажратилган. Глюкозооксидазага антителалар олинган ва аффин колонка яратилган, у бир босқичда ферментни ажратишга имкон беради. Ажратилган ферментлар асосида биологик суюқликларда глюкозани аниқлаш учун тўплам яратилган.
Татбиқ этиш даражаси ва иқтисодий самарадорлиги: Олинган натижалар ферментларни ажратиш, тозалаш ва хусусиятларини ўрганиш бўйича мавжуд бўлган тушунчаларни кенгайтиради, биологик суюкликларда глюкоза микдорини аниқлаш учун маҳаллий тўпламлар яратишга имкон беради.
Қўллаш соҳалари: Биокимё, тиббиёт, лаборатор ташхис.
Тадқиқот объектлари: 168 зотсиз каламушлар мияси.
Ишнннг мақсади: қалконсимон без экспериментал патологияларида мия хужайралари мембраналари рецепторлик хусусиятлари бузилишининг ўзига хослиги ва механизмини аниклаш.
Тадқиқот методлари: биокимёвий, биофизик, морфологик, статистик.
Олинган натижалар ва уларнинг янгилиги: биринчи марта синаптосомаларда ГАМКд-рецепторлари ГАМК- ва бензодиазепин-боғловчи сайтлари, ҳамда NMDA-турдаги глутамат рецепторларининг СРР-боғловчи сайтлари зичлигининг гипертиреозда камайиши, гипотиреозда эса кўпайиши аниқланди. Каинат типдаги глутамат рецепторларида каинат-боғловчи сайтлар зичлиги гипотиреозда камайса, гипертиреозда - ортган. Г-6-ФДГ ва К+,1Ча’-АТФ-азалар фаоллиги гипотиреоз чукурлашиши билан пасайиб борса, гипертиреозда - ортади. Гипо- и гипертиреозли каламушлар мия тўқимасида ёғларни перекисли оксидланиши/антиоксидант ҳимоя тизимида дисбаланс кузатилиши, гиперлипопероксидацияни жадаллашишига олиб келади, бу айниқса калқонсимон без гипофункциясида яққол кўринади. Гипо- ва гипертиреозли каламушлар миясининг барча қисмларида дисциркулятор ўзгаришлар кузатилди. Агар гипотиреозда нерв ҳужайралари цитоплазмасида тигроид модданинг камайиши кузатилса, гипертиреозда хужайраларда гиперхромазия ва гипертрофия аникланди.
Амалий ахамияти: олинган натижалар асосан фундаментал характерга эга булиб, мия тўқимаси хужайралари рецепторлик хоссаларини бузилиш механизмларини ёритади. Бундай ўзгаришлар қалконсимон безнинг турли хил дисфункцияларида неврологик кўринишларни келиб чиқишига сабаб бўлади.
Татбиқ этиш даражаси ва иқтисодий самарадорлиги: тадқиқот натижалари ТТА нинг МИТЛ иш фаолиятига ва биоорганик ва биологик кимё кафедрасининг маърузаларида ва ўкув жараёнида амалий машгулотларда тадбик этилган.
Қўлланиш сохаси: фундаментал тиббиёт ва биология.
Тадқиқот объектлари: каламуш жигари митохондриялари, фитоэкдистсроидлар (ФЭС - экдистсрон, турксстсрон), нсробол.
Ишнинг максади: жигар Мх Са'2 ташилиши, нафас олиш ва ОФ, АТФ аза, ротснонни ссзадиган НАД.Н-оксидаза, сукцинатоксидаза, ротснонни сезмайдиган НАД.Н-оксидаза, цитохром с-оксидаза активликларини, липидларнинг микдорини, ЛПО жараёнини, фосфолипаза Дни (ФЛ Д) гидролитик ва трансалкиллаш, фосфолипаза А2ни (ФЛА2) ва лизофосфолипаза А,ни (ЛФЛАД гидролитик активликларини аниқлаш.
Тадқиқот методлари: полярография, рН-мстрия, юпқа қатламли хроматография, спектрофотометрия.
Олинган натижалар ва уларнинг янгилиги: Диабстли ҳайвонларнинг (ДҲ) танасига ФЭС ва нерболни киритилиши жигар митохондриясига Са’2 ионини киришини секинлаштирди, оксидланишли фосфорланиш кўрсатгичларини, АТФаза ва оксидаза активликларини, липид алмашинувини, ЛПО жараёнини ва липолитик энзимларнинг активликларини қайта тиклади. Узок вакт давомида ДҲ танасига ФЭС ва нсроболни киритилиши жигар Мх да НАДга боғлик субстратларнинг оксидланишини пасайтирди. Шу билан бирга экдистсрон ва нсробол сукцинатоксидазани цитохром с таъсирида тезлашадиган активлигига таъсир қилмади. Тскширилаётган препаратлар фосфатидилхолинни, турксстсрон -фосфатидилинозитни (ФИ) миқцорларини оширди. Экдистсрон ва нсробол ФИ микдорини нормал ҳолатига қисман қайтарди. ФЭС фосфатидилссринни микдорини кисман, нсробол эса бутунлай кайта тиклади.
Амалий ахамияти: Олинган натижалар ФЭС ва нсроболни гипергликемия шароитида жигар митохондриясига таъсирининг молекуляр механизми тўғрисидаги тасаввурларни сезиларли даражада кенгайтиради.
Татбиқ этиш даражаси ва иқтисодий самарадорлиги: Ишда фойдаланилган Мх мсмбранасининг структуравий ва функционал бузилишларини коррскциялаш принциплари гипсргликсмияда касалларга максадли патогснстик даволашни ишлаб чикишда алоҳида ўринни эгаллайди, олинган натижалар эса ўкув жараёнини янада такомиллаштириб, янги илмий янгиликлар ўтказиш имконини яратади ва жигар биокимёси сохасидаги билимларни янада тўлдиради..
Қўлланиш сохаси: биокимё, эндокринология, физиология, патологик физиология, гепатология, клиник фармакология.
Тадқиқот объектлари: Gleditsia уруғи, Cardaria repens ер устки қисми.
Ишнинг мақсади: Маҳаллий ўсимлик бўлган Cardaria repens ер устки қисми ва Gleditsia уруғининг полисахаридларини комплекс ҳолда ўрганиш; Cardaria repens арабиногалактанини ва илгари ўрганилмаган Gleditsia галактоманнанларини хоссаларини ва кимёвий тузилишиини ўрганиш; уларнинг биологик фаоллигини аниқлаб халк хужалигига тадбик этиш.
Тадқиқот усуллари: кимёвий услублар, тадқиқотнинг физик услублари (ИК- ва |3С, 'Н ЯМР- спектроскопия).
Олинган патижалар ва уларнинг янгилиги. Gleditsia тур ўсимлиги галактоманнанлари ва Cardaria repens арабиногалактани структураси ва хоссалари бўйича янги маълумотлар олинди ва уларнинг биологик фаоллиги аникланди.
С. repens дан олинган арабиногалактан асосий занжири Р-1,6 боги билан богланган галактопираноза қолдиқларидан иборат бўлиб, арабиноза ва галактурон кислотаси занжирга С-3 ва С-2 боглар билан богланганлигини кимёвий ва спектрал усуллар билан исботланди.
Gleditsia галактоманнанлари тармоқланган полимер бўлиб, уларнинг асосий полигликозид занжирлари Р-1,4 боги билан богланган маннандан иборат, баъзи манноза қолдиқлари 0-6 ҳолатда ct-D-галактопираноза билан бирикканлиги исботланди. Биринчи марта G.macracantha уругидан тармоқланган арабиногалактоманнан ва инулин типидаги глюкофруктан ажратиб олиниб, уларнинг кимёвий тузилиши аникланди.
Галактоманнанлар Gleditsia ўсимликлари учун хемотаксономик маркёрлар ҳисобланиб, уларнинг ўсимликда тарқалиши бўйича олинган натижалар Fabaceae оиласи галактоманнанларининг хемосистематикасини тулдиради.
Амалий ахамияти: Полисахаридлар асосида инсонлардаги ортикча вазнни йўкотувчи биологик фаол қўшимча-«глефуд» ва иммунология ва цитология диагностикасида қўлланиладиган хориждан келтириладиган «фиколл»ни ўрнини босувчи «гледол» реактиви яратилди ва ишлаб чикилди.
Тўқимачилик матоларига гул босишда ишлатиладиган «гледан» препарати яратилди.
Татбиқ этиш даражаси ва иқтисодий самарадорлиги: «гледол» реагентига таалуқли меёрий-техник хужжатлар ЎзР ССВ дори воситалари ва тиббий техника сифатини назорат килиш бош Бошқармасига рўйхатга олиш ва амалиётга тадбиқ этишга рухсат бериш учун топширилди.
Қўллаш соҳаси: тиббиёт, тўқимачилик саноати.
Тадқиқот объектлари: цитизин алкалоиди ва 1-фенил-6,7-диметокси-1,2,3,4-тетрагидроизохинолин ҳосилалари.
Ишнинг мақсади: биологик фаол моддалар излаб топиш мақсадида цитизин ва алмашинган 1-фенил-1,2,3,4-тетрагидроизохинолинлар асосида янги N-бензилли цитизин ҳосилалари ва носимметрик бимолекуляр бирикмалар синтези усулини ишлаб чиқиш.
Тадқиқот методлари: органик синтез усуллари, масс-спектрометрия, ЯМР-спектроскопия, РСА, хроматография (ЮҚХ, колонкали), компьютер кимёси усулида ҳисоблашлар, биологик таҳлил усуллари.
Олинган натижалар ва уларнинг янгилиги: ароматик альдегидлар таъсирида цитизиннинг N-бензил хосилаларини мақсадга йўналтирилган синтези амалга оширилди. Пикте-Шпенглер реакцияси асосида 1-фенил-6,7-диметокси-1,2,3,4-тетрагидроизохиполип ҳосилаларипи олиш шароитлари аникланди ва улар асосида цитизин иштирокида биринчи марта бимолекуляр бирикмалар синтез килинди. Бу реакцияларни ўтказишнинг оптимал шароитлари ишлаб чикилди. 38 та янги модда синтез килинган.
Амалий ахамияти: цитизиннинг N-бензил хосилалари ва N-(3-оксобутил)цитизин олишнинг оддий усули тавсия этилди.
Фармакологик тадқиқотлар натижасига кўра, цитизин асосида олинган бирикмалар кам заҳарли бўлиб, Н-холиностимулловчи, Н-холинолитик, яллигланишга, шишга карши ва спазмолитик (папаверинга хос) таъсирларни намоён килади, бу шу бирикмалар асосида янги доривор воситаларни излаб топишнинг имкониятларини беради.
Татбиқ этиш даражасн ва иқтисодий самарадорлнгн: изланишлар натижасига кўра 1 -(4'-метоксифенил)-6,7-диметокси-1,2,3,4-тетрагидроизохинолин маҳаллий оғриқ қолдирувчи препарат сифатида таклиф этилди. Моддани олиш усули бўйича патентга ариза берилди.
Қўлланиш (фойдаланиш) сохаси: органик кимё, биоорганик кимё, табиий бирикмалар ва физиологик фаол моддалар кимёси, тиббиёт.
Тадқиқот объектлари: каролина азолласи (А. caroliniana (Willd.), эйхорния (£. Crassipes (Solms.), пистия (Р. Stratiotes (L.), ряска (£. Minor (L.), цианидли ва роданидли окова сувлар.
Ишнинг мақсади: юксак сув ўсимликлари - азолла, пистия, эйхорния ва ряска ёрдамида цианидли ва роданидли окова сувларни тозалаш биотехнологиясини яратиш.
Тадқиқот услублари: лаборатория ва ишлаб чикариш тажрибалари, фенологик, анатомик, микробиологик, сифат ва микдорий, нейтрон-активацион тахдиллар.
Олинган натижалар ва уларнинг янгилиги: илк бор «Навоийазот» ОАЖ цианидли ва роданидли окова сувларининг физик хоссалари ва кимёвий таркиби, микроорганизмлари, микроскопик сув ўтлари ва содда хайвонларининг тур таркиби хамда микдори аниқланди. Юксак сув ўсимликлари - азолла, пистия, эйхорния, ряска ёрдамида цианидли ва роданидли окова сувларни тозалаш мумкинлиги аникланиб, биотехнологик усули яратилди. Цианидли ва роданидли окова сувларда ўстирилган юксак сув ўсимликларининг анатомик тузилиши киёсий ўрганилди ва уларнинг биомассасидаги макро- ва микроэлементлар микдори аникланди.
Амалий ахамияти: цианидли ва роданидли окова сувларни юксак сув ўсимликлари ёрдамида самарали тозалаш тизими илмий асослаб берилди. Олинган натижалар асосида цианидли ва роданидли окова сувларни тозалаш бўйича тавсиялар ишлаб чиқилди. Тадқиқот натижаларидан олий ўқув юртларида экология, табиатни муҳофаза қилиш, биотехнология ва микробиология фанларини ўкитигцда фойдаланиш мумкин.
Татбиқ этиш даражаси ва иқтисодий самарадорлиги: ишлаб чиқилган тавсиялар Навоий вилоят Табиатни муҳофаза қилиш кўмитасига (далолатнома 08.04.2009) ва «Навоийазот» ОАЖ га (далолатнома 27.05.2009) топширилган.
Қўлланиш сохаси: биотехнология, экология, микробиология, табиатни мохофаза килиш
Диссертация мавзусининг долзарблиги ва зарурати. Бугунги кунда пахта ишлаб чиқариш саноати ривожланиши билан бу соҳада ўзига хос муаммолар хам юзага келмокда. Шундай энг йирик муаммолардан бири бу фитопатоген замбуруғлардир. Пахта фонди маълумотларига кўра патогенлар келтириб чиқарувчи пахта касалликлари туфайли 12% ҳосил зарар кўрмокда. Бундан иқтисоди ривожланган давлатлар хам мустасно эмас. Жумладан, фақатгина АҚШнинг ўзидаги йўқотишлар 11,7%, Бразилия ва Африка давлатларида 50%, Ҳиндистонда эса бу кўрсаткич 20% ни ташкил этмокда.1
Fusarium авлодидаги замбуруғлар табиатда кенг тарқалган бўлиб, улар бу туркум замбурутларнинг катта ва биологик хилма-хил гуруҳини ташкил этади. Шу турдаги замбуруғларнинг аксарияти фитотрофлар бўлиб, улар 120 дан зиёд ўсимлик турларини зарарлаб, кўпгина мамлакатлар, жумладан, Ўзбекистон кишлок хўжалигига хам катта иқтисодий зиён етказмокда. Fusarium авлодидаги патоген замбуруглар индивидуал ўсимликни зарарлантириш кобилиятига асосланган formae specialis (f.sp.) ихтисослашган шаклларига бўлинади. Ҳозирги вақтда ихтисослашган замбуруғ шаклларининг 80 дан зиёд тури мавжуд.
Илгари Verticilium турдаги замбуруғ ғўза касаллигининг асосий қўзғатувчиси ҳисобланганлиги сабабли ғўза селекцияси, асосан, Verticilium вилтига чидамли навларни яратишга қаратилган эди. Бирок кейинги йилларда турли биотик омиллар (иқлим ва сув режимининг ўзгариши кабилар) таъсири туфайли мамлакатимизнинг патоген фонида хам ўзгаришлар рўй бермокда. Шу сабабли бугунги кунда Fusarium авлоди патогенларининг махсус формаларини идентификациялаш долзарб муаммолардан бири ҳисобланади.
Ғўзанинг нафакат ингичка толали (Gossypium barbadense), балки ўрта толали навларида ҳам фузариоз вилти кенг тарқалиб бораётганлиги ва Бухоро вилоятида шу вактга кадар ғўзада кузатилмаган илдиз чиришига олиб келадиган Fusarium solani патоген тури аниқланган.
Муаммонинг долзарблиги яна шундан иборатки, республикамизда нафақат ғўзанинг вилтга чидамли навларини яратиш, балки мамлакатимизнинг фитопатоген фонини идентификациялаш, хавфли изолятларни аниклаш, уларнинг патогенлигини аник бахолаш, патоген хариталар яратиш хамда тавсиялар ишлаб чикиш ўта мухимдир.
Узбекистан Республикаси Вазирлар Махкамасининг 2004 йил 29 мартдаги 148-сон «Усимликларни химоя қилиш хизмати тузилмасини такомиллаштириш ва самарадорлигини ошириш чора-тадбирлари тўғрисида»ги Қарорида ҳамда мазкур фаолиятга тегишли бошқа меъёрий-ҳукуқий хужжатларда белгиланган вазифаларни амалга оширишда ушбу диссертация тадқиқоти муайян даражада хизмат килади.
Тадқиқотнинг мақсади Fusarium авлоди патогенларининг геномини молекуляр-генетик усуллар билан комплекс идентификациялаш, маҳаллий ғўза навларига нисбатан кўп учровчи патоген тур ва расаларнинг патогенлик хусусиятларини баҳолашдан иборат.
Тадқиқотининг илмий янгилиги қуйидагилардан иборат:
илк бор Fusarium авлодидаги патогенлар геноми таҳлил қилинган, патогенларнинг муҳим бир нусхали генларини (TEF-la, ВТ, rDNA, NIR, PHO) ре-секвенслаш амалга оширилган, бета тубулин (ВТ) гени нуклеотид кетма-кетлигига асосланиб Fusarium oxysporum f.sp vasinfectum турининг 2-, 3-, 8-расалари ва А ва В патогенлар гуруҳини идентификациялашга кодир универсал SNP праймерлари ишлаб чиқилган;
аллель-специфик ПЗР (ASPCR) методи асосида Fusarium oxysporum f.sp. vasinfectum турининг 3- ва 8-расаларини идентификациялашга кодир праймер жуфтликлар ишлаб чиқилган;
Узбекистонда Fusarium авлоди вакилларининг 6 та тури (Fusarium solani, Fusarium equiseti, Fusarium sporotrichioides, Fusarium fujikuroi, Fusarium proliferatum, Fusarium oxysporum f.sp vasinfectuin) молекуляр таксономик жиҳатдан идентификацияланган;
Fusarium oxysporum f.sp vasinfectu нинг Ўзбекистонда тарқалган 3-, 4- ва 6-расалари аниқланган;
ғўзанинг кенг кўламда экиладиган навларига нисбатан Fusarium авлоди патогенларининг вирулентлик даражаси баҳоланган;
патогенлилик батафсил баён этилиб, илк бор молекуляр-генетик усуллар билан ғўзанинг энг хавфли патогенлари: Fusarium oxysporum f.sp vasinfectum нинг 3 та расаси хамда Узбекистан учун янги патоген тур ҳисобланган Fusarium solani аниқланган;
фузариоз вилтга чидамлигига кўра 3:1 нисбатда сегрегацияланувчи «Mcbanc В1» х «11970» генетик популяцияси яратилган ва 237 та полиморф локуслар аникланган;
ғўзанинг вилтга нисбатан чидамлилигига жавоб берувчи потенциал генлар аниқланган;
генетик хариталаштириш ўтказилиб, вилтга чидамлилик билан ассоциацияланувчи BNL1145_259, BNL3442_112 локуслари аникланган хамда in silico ПЗР ўтказилиб, ушбу маркерларга яқин жойлашган номзод генлар биоинформатик усуллар ёрдамида аникланган;
патоген хариталар ишлаб чиқилган ва турларнинг тарқалиши ҳақида гео график координаталарга белги қўйилган.
ХУЛОСАЛАР
«Ўзбекистонда ғўзани зарарлантирувчи Fusarium туркумидаги патогенларнинг молекуляр идентификацияси ва тавсифи» мавзусидаги докторлик диссертацияси бўйича олиб борилган тадқикотлар натижасида қуйидаги хулосалар такдим этилди:
1. Патогенларнинг тур идентификацияси ўтказилган. Ўзбекистоннинг фитопатоген фонида 6 та тур (Fusarium solani, Fusarium oxysporum f.sp vasinfectum, Fusarium equisity, Fusarium proliferation, Fusarium fujikuroi ва Fusarium sporotrichioides) мавжудлиги аниқланган.
2. Илк бор бир нусхали генлар бўйича секвенслаш методидан
фойдаланиб Ўзбекистонда тарқалган FOV 3-, 4- ва 6-расалар
идентификацияланган.
3. Вирулент изолятлар аникланди. Маҳаллий навлар учун Ғ. oxysporum f.sp. vasinfectumwmv учинчи расаси (316-изолят) ва F. solani тури вакиллари (503, 519 ва, айниқса, 520-изолятлар) энг катта хавф тугдириши исботланган.
4. Тўртта бир нусхали генлар асосида нуклеотид кетма-кетликлар аникланган. Уларнинг нуклеотид кетма-кетликлари асосида SNP ва ASPCR методлари ёрдамида специфик праймерлар тури ва расаси ишлаб чикилган.
5. Ғўза чатиштириш комбинациялари асосида «Mcbane В1» х «11970» вилтга чидамли популяция яратилган.
6. Ғўзанинг катор бошка белгиларини (биринчи шох чиқиши баландлиги, ўсимлик баландлиги, симподиялар сони, шохларнинг узунлиги) детерминловчи локуслар аникланган.
7. Хариталанган маркерларнинг ғўзанинг вилтга чидамлилиги билан боғланиш даражасини аниқлаш учун QTL анализ ўтказилган. Fusarium oxysporum f.sp vasinfectumva чидамли локусларга эга бўлган боғланишнинг учта гуруҳи аникланган.
8. Олинган генетик хариталар ва QTL анализ асосида ғўзанинг маркерларга асосланган селекцияда, шунингдек, номзод генларни ажратиш ва батафсил ўрганиш учун потенциал фойдаланиш мумкин бўлган маркерлари аникланган.
9. in silico анализ ўтказилган, иккиламчи метаболитлар, микотоксинлар синтези ҳамда ғўзанинг ташки таъсирларга (патоген билан зарарланиши) чидамлилиги учун жавобгар Fusariumwmr 11 та гени, Gossypiumwmv 4 та гени аникланган.
Тадқиқот объектлари: бсмор ва соғлом донорлар қонидан олинган ДНК намуналари, турли ўсма ҳолатларида бсморларда ўтказилган жарроҳлик амалиётида олинган қалқонсимон без намуналари.
Ишнинг мақсади: ишнинг асосий максади ҳар хил қалконсимон без ўсмаларида ТГ гсни экспрсссияси қонуниятлари ва таркибий-функционал тузилишини, ўсмалар ҳосил бўлишининг молекуляр-генетик механизмларини ва ТГ гени экспрессияси рсгуляциясининг бузилишларини ўрганиш ва ушбу касалликларни эрта ташхислаш учун назарий асос яратиш.
Тадқиқот методлари: полирибосома ажратиб олишнинг магнийли усули, суммар РНК ажратиш, ПАБЦ-ТГ:аТГ иммуносорбснти олиш, юкори молекуляр ДНК ажратиш, ДНК рсстрикцион таҳлили, рсстриктазаланган ДНК гидролизи маҳсулотларини 0,8%ни агароза гелида элсктрофорсзи, ДНК фрагмснтларини сақловчи “Biodan” нейлон фильтрида 32Р-нишонланган кДНК билан дурагайлаш, Полимераза занжир рсакциялари.
Олинган натижалар ва уларнинг янгилигн: ПАБЦ-ТГ:аТГ иммуносорбенти олинди. Индивидуал ТГ полирибосомалар микдори аникланди. Папилляр адснокарциномада индивидуал ТГ полирибосомалар микдорининг камайиши кузатилди. Папилляр аденокарциномада генетик ўзгаришларга сабабчи хромосома абсррациялари ўрганилди, хромосома абсррацияларининг частотаси 2,8% ташкил этади. Папилляр адснокарциномада ТГ гени экспрсссияси регуляциясидаги бузилишлар мРНК синтези даражасида, яъни транскрипция даражасида рўй бсради.
Амалий ахамияти: қалконсимон без ўсмаларини тадкиқ килишнинг молекуляр-генстик усулларини амалиётга жорий қилиш ўсма пайдо бўлиш механизмларини янада тўлиқ ва чукур ўрганиш имконини бсради, бу касаллик оқибатини эрта аниқлаш жиддий мсзони саналади.
Татбиқ этиш даражаси ва иқтисодий самарадорлиги: тадқикот натижаларидан қалқонсимон без ўсмаларини эрта ташхислашда, унивсрситетларнинг биология факультетларида молекуляр биология ва гормонлар биокимёси, тиббиёт институтларида эндокринология курсларини ўқитишда фойдаланиш мумкин.
Қўлланиш (фойдаланиш) сохаси: биокимё, молекуляр биология, биотехнология, тиббиёт, эндокринология.
Диссертация мавзусининг долзарблиги ва зарурати. Турли ўсмаларга карши хамда бошқа биологик фаолликларга эга бўлган лиги бирикмаларни аниқлаш биоорганик кимё, хужайра биологияси ва фармакологиянинг долзарб муаммоларидан биридир. Республикамизнинг бир каина илмий лабораторияларида кўп йиллар мобайнида систематик тарзда турли фаол бирикмаларини ажратиш ва синтез қилиш, ушбу бирикмаларнинг фармакологик фаоллигини аниқлаш бўйича ишлар амалга ошириб келинган ва ушбу бирикмаларнинг оз кисминигина антиаритмик, холинэстераза, эстроген ва яллиғланишга карши биологик фаолликлари синалган бўлиб, уларнинг цитотоксик фаоллиги ҳозиргача ўрганилмаган. Кимёвий бирикмалар, доривор воситалар ва тиббиёт жихозларини турли хужайра культураларида in vitro усулларида цитотоксик фаоллигининг скрининги Халкаро GLP (Good Laboratory Practice) талабларига биноан клиниколди синовларининг таркибига киради. Моддаларнинг in vitro текшириш усуллари янги кимёвий бирикмаларнинг дастлабки тадқиқоти учун харажатларни камайтириш ва вактни тежаш имконини беради.
Дифференцировка, канцерогенез, хужайра харакатчанлиги, пролиферация, наслий маълумотни ўтказиш, генлар экспрессиясини назорат қилиш каби муаммоларни ечишда жаҳон фанида, асосан, хужайра культураларидан фойдаланилади. Шунингдек, хужайра культураси тиббиёт ва қишлоқ хўжалигининг амалий муаммоларни ҳал қилишда катта ахамиятга эга. Хусусан, асосий амалий вазифаларга вакциналар ва физиологик фаол бирикмаларни саноат микёсида ишлаб чикариш, гибридома технологиялари ёрдамида моноклонал антитаналарни олиш, огир хасталикларни генотерапия ва хужайра терапияси ёрдамида даволаш кабилар киради.
Юқорида айтиб ўтилган фикрларга боғлиқ равишда, нормал ҳужайраларга нисбатан паст заҳарлиликка эга ва ўсма ҳужайралари ўсишини ингибирловчи бирикмаларни ҳамда регенератив тиббиёт учун ўсма ҳужайраларини эмас, балки нормал ҳужайралар пролиферациясини келтириб чиқарувчи моддаларни аниқлаш, эритропоэтинга моноклонал антитаналарни хосил килувчи гибридомаларни олиш долзарб саналади.
Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2011 йил 28 ноябрдаги ПҚ-1652-сон «Соғлиқни сақлаш тизимини ислоҳ қилишни янада чуқурлаштириш чора-тадбирлари тўғрисида»ги ва Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг 2012 йил 29 мартдаги 91-сон «Тиббиёт муассасаларининг моддий-техника базасини янада мустаҳкамлаш ва фаолиятини ташкил этишни такомиллаштириш чора-тадбирлари тўғрисида»ги карорлари ҳамда мазкур фаолиятга тегишли бошқа меъёрий-ҳуқуқий хужжатларда белгиланган вазифаларни амалга оширишга ушбу диссертация тадкиқоти муайян даражада хизмат қилади.
Тадқиқотнинг мақсади нормал ҳужайраларга кам заҳарли бўлиб, ўсма ҳужайралари ўсишини ингибирлайдиган, ўсма ҳужайраларига таъсир қилмаган ҳолда нормал ҳужайралар ўсишини тезлатадиган цитотоксик бирикмаларни аниклаш ҳамда рекомбинант эритропоэтинга қарши моноклонал антитаналарни синтез қилувчи гибрид ҳужайраларни (гибридомалар) олишдан иборат.
Тадқиқотнинг илмий янгилиги қуйидагилардан иборат:
бир қатор биологик фаол бирикмалар ва экстрактларнинг янги фармакологии фаолликлари аниқланган;
Convolvulus туркум ўсимликлари, Vinca major ва Arundo donax ўсимликларидан ҳамда Vinca туркуми ўсимликларида паразит яшовчи эндофит-замбуруғлардан олинган экстрактлар ўсма ҳужайраларининг селектив цитотоксик фаолликка эгалиги исботланган;
Convolvulus туркум ўсимликларидан олинадиган конвольвин алкалоидининг ҳосиласи ҳиқилдоқ ўсмаси хужайралари ўсишини ингибирлаб, айни вақтда бачадон ва сут безлари ўсма хужайралари ўсишини ингибирламайдиган ҳамда нормал ҳужайраларга карши паст цитотоксиклик намоён қилувчи, танлаб таъсир килувчи бирикма - N-бензил конвольвин аниқланган;
ўсма хужайралари ўсишини селектив ингибирлайдиган бирикмалар - n-С1-ацетилфенилсирка кислота, n-Cl-феноксисирка кислота ва фенилгидразон норфлуорокурарин йодметилати аниқланган;
хлорсақловчи алкалоидлар, хусусан, конвольвин ва винканин хосилаларининг танламай таъсир килувчи юқори цитотоксик фаоллигининг Цисплатин препаратига тенг даражада таъсир қилиши аниқланган;
мезенхимал хужайралар культураларини олиш услуби ишлаб чиқилган;
экдистерон фитоэкдистероиди тери хужайралари - фибробластлар ва кератиноцитлар пролиферациясини ошириши ҳамда ҳиқилдоқ, сут безлари ва бачадон ўсма ҳужайраларининг пролиферациясини чақирмаслиги аниқлаган;
экдистерон аллофибробластлар билан биргаликда аутоэпидермоцитлар пролиферацияси ва тўқима эпителизациясининг ортишига олиб келиши исботланган, бу эса куйган яраларни даволашда уларни қўллаш мумкинлиги кўрсатади;
рекомбинант эритропоэтинга қарши моноклонал антитаналар ҳосил қилувчи гибридома-продуцентлар олинган.
ХУЛОСАЛАР
1. Vinca туркум ўсимликлари ва уларда паразитловчи эндофит замубуруғларнинг экстрактларининг цитотоксик фаоллиги ҳиқилдоқ ўсимтаси - НЕр-2, бачадон бўйни ўсимтаси - HeLa, сут бези ўсимтаси - HBL-100 ва фибробластлар, гепатоцитларнинг нормал ҳужайраларида ўрганилди. Ўсимлик ва замбуруғ экстрактлари цитотоксик фаолликка эгалиги аниқланди. Бунда Vinca major ўсимлигининг илдизидан олинган экстракт HcLa ҳужайраларига, V. erecta ўсимлигининг баргларида паразитловчи Alternaria sp эндофит паразит замбуруғнинг экстракти эса HBL-100 ўсимтаси ҳужайраларига кўпроқ танлаб таъсир қилиб, нормал ҳужайраларга нисбатан қуйи цитотоксиклик намоён қилади.
2. Convolvulus, Arundo ва Buxus туркумларига мансуб ўсимликларнинг алкалоидлар йиғиндисининг таъсири ўрганилди. Convolvulus krauseanus ep устки кисми олинган алкалоидлар йиғиндиси НЕр-2 ҳужайраларини ва Arundo donax илдизларидан олинган алкалоидлар йиғиндиси эса НЕр-2 ва HcLa хужайраларини ингибирлаб фибробластларга нисбатан куйи цитотоксиклик намоён қилиши аникланди.
3. Convolvulus туркум ўсимликларидан ажратиб олинган индивидуал алкалоидлар ва ҳосилаларининг цитотоксик фаоллиги ўрганилди. Ушбу бирикмаларнинг цитотоксиклиги алкалоиднинг тропан қолдиғидаги азот атомига бириккан радикал табиатига боғлиқлиги аникланди. НЕр-2 хужайраларини ингибирлаб (IC50 = 12,3 мМ/л), фибробласт хужайраларида куйи цитотоксиклик намоён қилувчи (IC50 = 32,8 мМ/л) танлаб таъсир қилиш хусусияти юкорилиги билан N-бензил конвольвин ажралиб туради.
4. Vinca erecta ўсимлигидан олинган норфлуорокурарин ва унинг хосилаларининг цитотоксик фаоллиги ўрганилди. Ушбу бирикмалар орасида энг кўп танлаб таъсир қилиш хусусиятини норфлуорокурарин фенилгидразон йодметилати намоён килиб НЕр-2, HcLa ва HBL-100 (1С50 =19,1 мМ/л барча ўсимта хужайралари учун) хужайраларини ингибирлаб фибробластларга нисбатан куйи токсиклик (IC50 = 95,5 мМ/л) намоён қилиши аникланди.
5. Фенил- ва феноксисирка кислоталарининг хосилаларининг цитотоксик фаоллиги ўрганилди. n-Cl-феноксисирка кислота ҳиқилдоқ ўсимтаси хужайраларига танлаб таъсир қилувчи ингибиторлик (IC50 = 5,2-52 мМ/л) ва нормал хужайраларга куйи цитотоксик фаоллик (IC50 = 442 мМ/л) намоён қилиши аникланди. n-Cl-ацетилфенилсирка кислотаси Нср-2, HcLa ва HBL-100 хужайраларини ингибирлаб (IC50 = 4,7-5 мМ/л) нормал хужайраларга паст цитотоксиклик (IC50 = 94 мМ/л) намоён килиши аникланди.
6. Фитостероидларнинг пролифератив фаоллиги ўрганилди. Ўрганилган фитостероид - экдистерон эса Нср-2, HcLa ва HBL-100 ўсимта хужайраларини 15% ингибирлаб, фибробластлар ҳамда кератиноцитларнинг яхши пролифератори эканлиги аникланди.
7. Куйган яраларни даволашда коллаген асосдаги фибробластлардан иборат тўқима-муҳандислик конструкцияларини олиш усули такомиллаштирилди. Тўқима-муҳандислик конструкциялари билан бирга экдистерондан фойдаланиш аутокератиноцитлар бўлинишини жадаллаштириб эпителизацияни 2 баробарга тезлаштириши белгилаб ўтилди.
8. Рекомбинант эритропоэтинга карши моноклонал антитаналарни ишлаб чиқувчи гибридомалар олинди. Улардан препаратив микдорда рЭПОга карши моноклонал антитаналар олишда фойдаланиш мумкин бўлган гибрид хужайра-продуцентларининг истиқболли иккита субклони ажратиб олинди.
9. Асцит суюқликдан рекомбинант эритропоэтинга карши моноклонал антитаналар ажратиб олинди, тозаланди ва тавсифланди. Олинган МКАТ-ЭПО хам плазма эритропоэтини хам рекомбинант эритропоэтини билан ўзаро таъсирлашиши ва IgG синфига мансуб эканлиги аникланди. Асцит суюқликда антитаналар титри 1x107, культурал суюкликдагиси - 2 х 104 ташкил килди. Тозаланган МКАТ-ЭПО фракцияси юқори титрни кўрсатиб 4x107 ташкил қилди.
10. Эритропоэтинга карши моноклонал антитаналар асосида яратилган иммунносорбентда плацентар кон зардобидан одам эритропоэтини ажратиб олиш усули ишлаб чикилди.
11. «Доривор воситалар, тиббий жиҳозлари, косметик воситалар, кимёвий бирикмалар, пестицидлар ва ветеринария воситалари цитотоксиклигини баҳолаш» услубий кўрсатма тасдикланган (ЎзР ССВ, № 8Н-Р/18, 02.03.2016 й.).
Диссертация мавзусининг долзарблиги ва зарурати. Жахонда бугунги кунда саноатни жадал ривожлантириш, экологик муаммоларни ҳал этиш, рақобатбардош ва экологик тоза маҳсулотларни ишлаб чиқаришда замонавий технологияларни қўллаш тобора долзарб масалага айланиб бормокда. Охирги йиллар давомида янги ишланмалар оркали инновацион ёндашув асосида саноатга зарур бўлган махсулотлар ишлаб чиқариш ошмок-да. Бу технологик жараёнларда кимёвий фаол моддалар кўллаш оркали охава сувларни тозалаш учун катионит ва анионитларни яратиш, уларнинг физик-кимёвий, адсорбцион хоссаларини янада яхшилаш муҳим илмий-амалий ахамият касб этади.
Жахонда кон-металлургия ва кимё саноатида сув ресурсларининг кўп микдорда ишлатилиши, ишлаб чикаришда экологик жихатдан асосланган, кам чикитли технологияларни жорий қилиш, табиий муҳитнинг ифлос-ланишини камайтириш тадбирлари комплексини амалга оширишни талаб этади. Металлургия, кимё ва бошка саноат сохаларида саноат сувларини тозалашда хамда баъзи металл ионларини ажратишда сорбцион хусусиятли ионалмашувчи сорбентлар ва реагентлар кенг кўлланилади.
Республикада турли ассортиментдаги ионалмашувчи сорбентларга бўлган талабни ортиши сабабли уларни махаллий хомашё асосида ишлаб чиқишни жорий этишга алохида эътибор каратилган. Саноат оқава сувларини тозалаш муаммоси ҳамда сувларни деминераллаш нафақат атроф муҳитни муҳофаза килишни, балки импорт ўрнини босувчи ионалмашувчи сорбентлар ва реагентлар ишлаб чиқилиши оркали мамлакатимиз хомашё ва материал ресурсларидан янада самарали фойдаланилади.
Ишлаб чиқариш корхоналарини модернизациялаш ва реконструкция-лаш, экологик тоза ва ресурсларни тежайдиган технологияларни, шу жумла-дан кайта тикланувчан энергия манбаларини татбиқ килиш оркали атроф-муҳитга таъсирни камайтириш ва табиий ресурслардан оқилона ва комплекс фойдаланиш самарадорлигини ошириш, саноат ва ичимлик сувларини юмша-тиш усулларини такомиллаштириш, эритмалардан металл ионларини ва кимёвий бирикмаларни ажратиб олиш технологияларини яратиш, юқори сорбцион хусусиятли табиий ва синтетик сорбентлардан самарали фойдаланиш, саноатда сув ресурсларидан куп маротаба фойдаланиш имкониятларини такомиллаштириш, оқава сувларини тозалаш учун реагентлар олиш техно-логиясини ишлаб чиқиш, технологик жараёнлар ва табиатни муҳофаза қилиш фаолиятини такомиллаштиришнинг асосий вазифаларидир.
Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2010 йил 15 декабрдаги ПҚ-1442 сон «Ўзбекистон Республикаси саноатини 2011-2015 йилларда устувор ривожлантириш ҳақида»ги ва Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Махкамасининг 2013 йил 27 майдаги 142-сон «Ўзбекистон Республикасида атроф-муҳит муҳофазаси бўйича харакатлар дастури тўғрисида»ги (2013-2017 йй.) Қарорлари хамда мазкур фаолиятга тегишли бошка меъёрий-хукукий ҳужжатларда белгиланган вазифаларни амалга оширишга ушбу диссертация тадқиқоти муайян даражада хизмат қилади.
Тадқиқотнинг мақсади фурфурол асосида янги самарали ионалмашувчи сорбентлар ва саноат чикиндисидан реагентлар олиш усулларини ишлаб чиқиш ҳамда кимё ва металлургия саноати охава сувларини металл ионларидан тозалаш, деминераллаш жараёнларида қўллаш имкониятларини очиб беришдан иборат.
Тадқиқотнинг илмий янгилиги қўйидагилардан иборат:
фурфуролни бензогуанидин, дифенилгуанидин билан поликонденсация-лаб полифункционал кучсиз асосли, термокимёвий барқарор, танловчанлик хусусиятли, рангли металл ионлари билан комплекс ҳосил килиш хоссасига эга бўлган анионит - сорбентлар олинган;
фурфуролни акрил кислотаси билан поликонденсациялаш йўли билан монофункционал, саноат эритмаларидан рангли металл ва уранил ионларини танлаб сорбциялаш хоссасига эга бўлган карбоксил катионит - сорбент олинган;
жараённи кинетик тадқиқ килиш асосида реакциянинг тезлик констан-таси, активланиш энергияси, олинаётган сорбент хоссаларининг хароратга, бошлангич моддаларнинг концентрациясига, катализатор микдорига ва бош-ка омилларга боғликлиги аниқланган;
импорт ўрнини босувчи ионалмашувчи сорбентларнинг асосий кимёвий ва физик-кимёвий хоссаларининг (кальций, магний, мис, никель, молибден ва бошқа ионларни сорбцияси, сорбцион сигими, монофункционаллиги, функционал гурухдарнинг диссоциацияланиш даражаси) бошлангич хомашё-ларнинг кимёвий таркиби, физик-кимёвий ва адсорбцион хоссаларига корреляцией боғлиқлиги кўрсатилган;
фурфурол ва Қўнғирот сода заводи чиқиндиси асосида саноат оқава сувларини тозалаш ва юмшатишда хамда рангли металл ионларини ажратиш-да қўлланиладиган турли функционалли ионалмашувчи полимер сорбентлар ва кальций гидросиликат реагентини олиш технологияси ишлаб чикилган.
ХУЛОСА
1. Фурфуролни бензогуанидан ва дифенилгуанидин билан комплекс хосил қилиш хусусиятига эга бўлган полифункционалли кучсиз асосли анионит - сорбентлар олиш усули тавсия этилган;
2. Фурфуролни акрил кислотаси билан поликонденсациялаш йўли билан саноат эритмаларидан рангли металлар ва уранил ионларини танлаб сорбциялаш қобилиятига эга бўлган янги монофункционал карбоксил катионит - сорбент олиш усули тавсия этилган;
3. Фурфуролни ПЭПА ва бошқа мономерлар билан поликонденсацияси реакциясининг кинетик тадкикотлари асосида тезлик константалари ва реакциянинг активланиш энергияси ҳисобланган, сорбентлар олиш технологиясини реакция харорати, бошлангич моддалар концентрацияси, катализатор ва бошкаларга боғлиқлиги кўрсатилган;
4. Импорт ўрнини босувчи ионалмашувчи сорбентларнинг асосий кимёвий, физик-кимёвий параметрларини (кальций, магний, мис, молибден ва бошқа ионлар сорбцияси, алмашиш сигими кўп функционаллиги, функционал группаларни диссоцияланиш даражаси) ионалмашувчи сорбентлар олишга ярокли бўлган ҳом ашёларнинг кимёвий таркиби, физик-кимёвий ва адсорбцион хоссаларига корреляцион боғлиқлиги кўрсатилган;
5. Ишлаб чиқариш окава сувларини тозалаш учун илк бор Қўнғирот сода заводи чикиндисидан турли функционалли, хоссалари аввалдан белгиланган калций гидросиликати реагента олиш технологияси тавсия этилган.
6. Саноат сувларини самарали тозалашнинг янги реагентли усули ишлаб чиқилган, реагент сифатида 200-600 мг/л кальций гидросиликати, 100-200 мг/л алюминий сульфат коагулянта билан қўланилганда, оқава сувни тозалаш даражаси 94-98 фоизга етиши аниқланган ва усулнинг принципиал технологик схемаси тавсия этилган.
7. Олинган сорбентларни кимёвий, физик-кимёвий ва сорбцион хоссалари таҳлили асосида саноатда қўлланиш соҳалари аниқланган ҳамда уларни саноат сувларини тозалаш ва юмшатишда “Қўнғирод сода заводи” АЖ, “Бектемир спирт - экспериментал заводи” АЖ ва “Узметкомбинат” АЖда қўлланишига тавсия этилган.
Диссертация мавзусииииг долзарблиги ва зарурати. Охирги йилларда бутун дунёда тупроқни шўрланиши, кишлок хўжалигининг глобал муаммоларига айланиб бормокда. Айниқса, бу муаммо курғок ва яримкурғоқ иклимга эта бўлган мамлакатларда катта ташвишга сабаб бўлмокда. Дунёда тахминан 955 млн гектар ср хар хил даражада шўрланган бўлиб1, уни 1/3 қисми Na* ионлари билан шўрланган.2 Шўрланиш қишлоқ-хўжалик экинларини тезлик билан деградацияга учрашига олиб келади. Оқибатда, тупрок таркибидаги микробиоценоз бузулади, ўсимликлар мсъёрида ўсишдан тўхтайди, тупрокни ҳаётий зарур хусусиятлари чегаралаб қўйилади ва у яроқсиз холатга ўтади.
Ушбу муаммони ечишнинг самарали йўлларидан бири, шўрга чидамли ўсимлик-микроб симбиозини шакллантириш ва уни амалиётга тадбиқ этишдир. Бунинг учун энг самарали усуллардан бири, дуккакли ўсимликлардан, хусусан нўхатдан фойдаланиш усули хисобланади. Аммо нўхат, тупрокни шўрланишига ўта сезгир. Тупрок таркибидаги тузларни микдорига боғлиқ равишда, ўсимликни униб чиқиш сони пасайиб, ўсимлик паст бўйли ва илдиз систсмаси ривожланмасдан қолади, иммунитсти пасаяди, бу эса, ўсимликни хар хил касалликларга дучор қилади, ҳатто нобуд бўлишига ҳам олиб келади. Тупроқни шўрланиши, дуккакли ўсимликлар билан ризобийлар орасидаги ўзаро муносабатни бузилишига олиб келади. Окибатда, тугунакларни ҳосил бўлиши, атмосфера ҳавоси таркибидаги азотни фиксацияси ва нитрогеназа фаоллиги пасаяди. Хусусан, шўрланиш тугунак бактсрияларни кўплаб штаммларини нобуд бўлишига олиб келади ва шўрланган тупроқларда самарали симбиоз шаклланмайди. Булардан ташкари, нўхатда илдиз касалликларини чақирувчи фитопатоген замбуруғлар хам катта муаммога олиб кслувчи омил хисобланади. Баъзи йилларда улар хосилдорликни ва уни сифатини пасайиб кстишига сабабчи бўладилар.
Маълумки, баъзи микроорганизмлар хар хил гидролитик фсрментлар, сидсрофорлар, HCN ва бошқа моддалар синтез қилишлари туфайли, фитопатоген замбуруғларни ўсишини босиб қўйиш хусусиятига эта бўладилар. Шундай микроорганизмлардан энг самаралиси, Pseudomonas авлодига мансуб бўлган бактсриялар бўлиб, улар ўсимликларда хар хил стрсссларни пасайтиради ва атроф муҳитни хар хил биотик, ҳамда абиотик омиллари таъсирига чидамлилигини оширади. Аммо, бу бактсрияларни ризобиал-тугунак симбиозидаги роли хозиргача аникланмаган ва уларни шўрланган тупроқ шароитида нўхат ўсимлигини ўсиши ва ривожланишига таъсири яхши ўрганилмаган. Шу сабабли, шўрга чидамли ва самарадор бактерия штаммларини қидириб топиш, уларни шўрланиш шароитида нўхат ўсимлигига таъсирини ўрганиш ва улар асосида ўсимликларни ўсиши ва ривожланишида фаол иштирок этувчи самарадор ва рақобатбардош биощэспаратлар яратиш, долзарб муаммолардан хисобланади.
Узбекистан Рсспубликаси Вазирлар Махкамасининг 2013 йил 27 майдаги 142-сон «2013-2017 йилларда Узбекистан Республикасининг атроф мухитни муҳофаза қилиш ишлари дастури» қарори ҳамда мазкур фаолиятга тегишли бошқа мсъёрий-ҳуқуқий хужжатларда бслгиланган вазифаларни амалга оширишга ушбу диссертация тадқиқоти муайян даражада хизмат қилади.
Тадқиқотнинг мақсади ўсимликларни ўстириш хусусиятига эга бўлган ризосфера микроорганизмлари асосида шўрланиш шароитида нўхатни хосилдорлигини оширувчи самарадор биопрепарат яратишдан иборат.
Тадқиқотининг илмий янгилиги қуйидагилардан иборат:
шўрланган тупрокда ўсган нўхатни тугунакларидан ва ризосфсрасидан Pseudomonas ва Mesorhizobium авлодларига кирувчи бактсрияларни штаммлари ажратиб олинган ва уларни 16S рРНК сини нуклеотид кетма-кетлиги асосида Pseudomonas chlororaphis-66 ва Mesorhizobium ciceri-4 эканлиги аникланган;
бу бактсрияларни рифампицинга барқарор штаммлари олинган ва уларни нўхат илдиз системасига колонияланиш хусусиятлари аникланган;
биринчи марта Pseudomonas chlororaphis-66 нўхатда фаол тугунаклар хосил бўлишига срдам бсриши, ўсимликни иммунитетини, хосилдорлигини ва фитопатоген замбуругларга нисбатан баркарорлигини ошириши аникланган;
Mesorhizobium ciceri-4 ва Pseudomonas chlororaphis-66 штаммларини, нўхатни ўсиши ва ривожланишини кучайтирувчи, ҳамда ўсимликда илдиз касалликларини чақирувчи фитопатоген замбуруғларини биологик назорат қилишига жавоб бсрувчи омиллар аникланган;
биринчи марта турли хил нўхат навлари ҳар хил табиатга эга бўлган экссудатлар синтез қилиши (шакарлар, кислоталар, аминокислоталар) ва уларни ўзларининг илдиз системалари орқали секреция қилиши аникланган;
илдиз экссудатларини ионалмаштирувчи смола - Dowex сақлаган колонкада фракцияларга ажратиш орқали, 3 фракция: катионли (гистидин, аргинин, лизин, цистеин, серин, глицин, аспарагин кислота, лейцин, изолейцин ва аланин), анионли (глюкон, галактон ва маннурон кислоталари), нейтрал (глюкоза, галактоза, арабиноза, ксилоза ва рибоза) олинган;
алоҳида фракцияларни ўзига жалб қилиш хусусияти (аттракция зонаси (см): катионли фракция учун - 1,0; анионли - 0,6; нейтрал - 0,8), фракциялар йигиндисига Караганда (аттракция зонаси - 2,8 см) паст эканлиги исботланган. Катионли ва нейтрал фракцияларни аралашмасининг ўзига жалб қилиш хусусияти, катионли ва анионли фракциялар аралашмасидан хамда анионли ва нейтрал фракциялар аралашмасининг шу хусусиятига нисбатан баландрок эканлиги аникланган;
биринчи марта танлаб олинган Pseudomonas chlororaphis-66 ва Mesorhizobium ciceri-4 штаммлар асосида янги «Псевдоризобин» биопрепарата яратилган.
ХУЛОСА
«Шўрланиш шароитида нўхатнинг ўсиши ва ривожланишини кучайтиришда ҳамда уларнинг илдиз касалликларини биологик назорат қилишда ризосфера микроорганизмларининг роли» мавзусидаги докторлик дисссртацияси бўйича олиб борилган тадқиқотлар натижасида куйидаги хулосалар такдим этилди:
1. Скрининг мстоди срдамида нўхатнинг ризосфера ва тугунакларидан шўрланиш шароитида нўхатнинг ўсиши ва ривожланишини кучайтирувчи Pseudomonas ва Mesorhizobium авлодларига мансуб бўлган шўрга чидамли бактерия штаммлари ажратилган ва танлаб олинган.
2. Бактсрияларнинг морфолого-культурал ва физиолого-биокимсвий хоссалари ўрганилган. 16S рРНК анализ ёрдамида танлаб олинган штаммлари Pseudomonas chlororaphis-66 ва Mesorhizobium ciceri-4 сифатида идентификация қилинган ва GcnBank да KXO12005 ва КХО12006 рақамлари остида рўйҳатга олинган.
3. Pseudomonas chlororaphis-66 ва Mesorhizobium ciceri-4 штаммларини оптимал ўсиш шароитлари ва уларнинг NaCl нинг 4% концснтрацияда ўсиш қобилияти аникланган. Pseudomonas chlororaphis-66 штаммни ўстириш учун оптимал ҳарорати 34°С, Mesorhizobium ciceri-4 учун эса - 30°С. Pseudomonas chlororaphis-bb ни ўсиши учун оптимал pH кўрсатгичи 6,2-7,5, Mesorhizobium ciceri-4 учун эса - 6,0-7,5.
4. Pseudomonas chlororaphis-66 ва Mesorhizobium ciceri-4 штаммларини ИСК ва АЦК-дсаминаза синтези, эримайдиган фосфат бирикмаларини эритиши, нитрогеназа фаоллиги, нўхат илдизида яшаб кстаолиши, шўрланишга чидамлилиги туфайли, шўрланиш шароитида нўхатни ўсиши ва ривожланишига ва ҳосилдорлилига ижобий таъсир килиши аникланган.
5. Pseudomonas chlororaphis-66 ва Mesorhizobium ciceri-4 штаммларининг нўхат илдиз касалликлари чақирувчи F. oxysporum f. sp. ciceris, F. verticillioides, F. oxysporum f. sp. vasinfectum, R. solani, F. solani, A. alternata фитопатоген замбуруғларга нисбатан антифунгал хусусиятлари ўрганилган.
9. «Псевдоризобин» ни нўхатни хосилдорлигини оширишдаги самарадорлиги баҳоланган. Табиий шўрланган тупроқларида нўхатнинг «Xalima» ва «LtZ?eZ:z5Zort-32» навларини ҳосилдорлиги назоратга нисбатан 21,9% ra, «CIEW-45» навида эса, 22% га ошгани кўрсатилган. «Псевдоризобин» ни фузариоз вилтга карши биологик самарадорлиги баҳоланган ва у 83,3% ни ташкил эканлиги.
Диссертация мавзусининг долзарблиги ва зарурати. Доривор воситалар ишлаб чиқаришда асосий йўналиш маҳаллий ўсимлик хом ашёларидан олинадиган биологик фаол моддалар асосида янги фармацевтик препаратлар яратиш ҳисобланади.
Ўзбекистоннинг бой ўсимлик ва ҳайвонот олами тиббиёт ва кишлок хўжалигида фойдаланиладиган кимматли биологик фаол моддаларнинг потенциал манбаси бўлиб ҳизмат қилади. Махаллий ўсимликлар орасида айиқтовондошлар — Ranunculaceae оиласига мансуб бўлган седана — Nigella sativa L. ўсимлиги доривор хусусиятга эгалиги билан дикқатни ўзига тортади. Седана Nigella sativa уруғи юқори самарали сийдик, сафро ҳайдовчи, енгил ич сурувчи ва иммуностимуллаш воситалари сифатида кўплаб касалликларда кўлланилади. Шунга ўхшаш унинг айрим компонентлари организмдаги нейрогуморал ва гистамин бузилиши билан боғлиқ турли дерматологик касалликларни даволашда жуда яхши натижа беради. Дерматологияда атопик дерматит, идеосинкразияда кўлланилади, тери иммунитетини тиклайди, кучли антиоксидант таъсир кўрсатади, терида кон тўпланиш жараёнини бартараф этади.
Антимикроб фаоллик намоён қилувчи янги табиий бирикмаларни аниқлаш тиббиётда инфекция ва замбуруг касалликлари терапиясида доривор воситалар компонентлари сифатида жуда катта амалий аҳамият касб этади. Антимикроб оксил ва пептидларни тиббиёт соҳасида қўллаш анъанавий қўлланиладиган антибиотиклар ва антимикотикларга мукобил бўлади. Маълумки, сўнгги ўн йилликда тиббиёт амалиётида антибиотиклардан кенг фойдаланиш натижасида микроорганизмлар томонидан уларга нисбатан чидамлилик ортиб бораётганлиги кузатилмокда. Натижада ҳозирги кунда фойдаланилаётган кўплаб антибиотикларга чидамли штаммлар пайдо бўлди. Бу жиҳатдан антимикроб оксиллар ва пептидлар жуда ҳам истикболли ҳисобланади, чунки улар кенг спектрда самарали ва тез таъсир килади, салбий оқибатлар келтириб чиқармайди.
Седана уруғи кимёвий таркибини ўрганиш соҳасидаги тадкиқотлар етарли даражада кенг. Уруг таркибидаги липидлар, углеводлар, фенол бирикмалар ажратилган ва тавсифланган, бирок пептидлар ҳали тавсифланмаган, шунинг учун седана уруғининг янги юқори фаолликка зга бўлган антимикроб пептид ва оксилларини атрофлича ўрганиш истикболли йўналиш ҳисобланади, шу каби янги бирикмаларни аниқлаш, ажратиб олиш биоорганик кимё ва тиббиёт сохасидаги долзарб масалалардан биридир.
Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Махкамасининг 2006 йил 14 июлдаги ПҚ 416-сон «Маҳаллий дори-дармон ва тиббиёт буюмлари ишлаб чиқарувчиларни қўллаб-кувватлаш чора тадбирлари тўғрисида»ги карорида ҳамда мазкур фаолиятга тегишли бошқа меъёрий-ҳуқуқий хужжатларда белгиланган вазифаларни амалга оширишда ушбу диссертация тадқиқоти муайян даражада хизмат килади.
Тадқиқотнинг мақсади седана уруғидан цистеин тутган индивидуал пептидларни ажратиш усулларини ишлаб чиқиш, улардан тиббиётда фойдаланиш имкониятларини аниқлаш ва улар асосида фармацевтик композиция яратишдан иборат.
Тадқиқотнинг илмий янгилиги қуйидагилардан иборат:
илк бор седана Nigella sativa уруғи ва нишлари таркибидаги катион пептидлар ажратиб олинган ва тавсифланган;
седана уруғидан молекуляр массаси 9602 Да га тенг бўлган, таркибида 8 цистеин қолдиқлари тутган янги липид ташувчи оқсил Ns-LTPIhhht бирламчи тузилиши аниқланган ва BLAST маълумотлар банкида рўйҳатга олинган; 6 та янги пептид (Ns-Dl, Ns-D2, Ns-Wl, Ns-W2, Ns-Nl ва Ns-Gl) ажратиб олинган ва батафсил тавсифланган;
5485 Да ва 5498 Да молекуляр массага эга бўлган 2 та гомологик пептид Ns-Dl ва Ns-D2 фитопатоген замбуруғларига нисбатан юқори ингибирлаш фаоллигига эга эканлиги аникланган;
молекуляр массалари 5143 Да 5070 Да га тенг бўлган ва таркибида 8 та цистеин қолдиғи тутган пептидлар Ns-Wl ва Ns-W2 бошокли ўсимликлар у-пуротионинларга гомолог экани исботланган;
молекуляр массаси 5696 Да га тенг бўлган таркибида 8 та цистеин колдиги тутган пептид Ns-Nl ўрнатилган N охирги аминокислота кетма кетлиги бўйича аналоги мавжуд эмаслиги аникланган;
молекуляр массаси 2794 Да бўлган таркибида 6 та цистеин колдиги тутган ажратилган пептид Ns-G 1 цистеинга бой пептидларнинг янги синфига тегишли эканлигини ва молекуляр массаси ва цистеин колдиклари сони бўйича маълум антимикроб пептидлар орасида аналоги мавжуд эмаслиги аникланган;
илк бор уруг ва ниш таркибидаги пептидларнинг солиштирма спектр анализлари асосида седана ниши таркибида уругида мавжуд бўлмаган молекуляр массаси 9086 Да га тенг бўлган липид ташувчи оқсиллар синфига мансуб Ns-LTP2 оксили ва В-тип дефензинларига мансуб 10 та пептид борлиги исботланган.
ХУЛОСАЛАР
1. Седана Nigella sativa уруғи ва нишидан кислотали экстракция ва комплекс хроматографик усуллар - аффин, эксклюзион, юкори самарали суюқлик хроматографияси усулларини ўз ичига қамраган индивидуал антимикроб пептидларни ажратиб олиш усули ишлаб чикилди.
2. Седана уруғидан молекуляр массаси 9602 Да бўлган, таркибида 8 та цистеин колдиги тутган янги липид ташувчи оксил Ns-LTPl ажратиб олинди, унинг липид ташувчи оқсиллар синфига мансублиги асосида бирламчи тузилиши аниқланди. Ns-LTPl р86527 идентификация рақами билан EMBL маълумотлар базасида кайд этилди. Турли гурух фитопатогенларига нисбатан биологик фаоллиги аникланди; Ns-LTPl оксилининг мембрана ўтказувчанлигига таъсири ясси бислой фосфолипид мембраналари билан фиксация потенциали усули ёрдамида ўрганилди. Олинган натижалар асосида LTP нинг фунгитоксиклик механизмларидан бири аникланди.
3. Иккита гомологик пептидлар Ns-Dl ва Ns-D2 ажратилди, уларнинг тўлик аминокислота анализи ўрганилди дефензинлар синфига мансублиги исботланди, Brassicaceae оиласи пептидлари билан гомолог эканлиги кўрилди. Дефензин Ns-D2 энг юкори антифунгал ва антимикроб фаоллик намоён килди. Дефензин Ns-D2 3.4 мкг/мл концентрацияда B.sorokiniana замбуруғ конидияси плазматик мембранасини бузади.
4. Молекуляр массаси 5696 Да га тенг бўлган, таркибида 8 та цистеин тутган янги пептид Ns-Nl ажратиб олинди. Қисман N-охирги аминокислота кетма кетлигини аниклаш асосида ушбу пептиднинг маълум пептидлар билан гомологи мавжуд эмаслиги аникланди. EMBL маълумотлар базасига ушбу пептидни Ranunculaceae оиласи гомологик каторига кайд килиш учун талабнома берилди.
5. Молекуляр массаси 5070 Да га тенг бўлган бошоқли ўсимликлар у-пуротионинлар янги пептид Ns-Wl ажратилди. Қисман N-охирги аминокислота кетма кетлиги аникланди ва EMBL маълумотлар базасига кайд этиш учун талабнома берилди.
6. Илк бор седана уругидан таркибида 6 та цистеин тутган ва ички ва занжирлараро дисульфид боглар билан богланган иккита полипептид занжиридан тузилган пептид Ns-Gl ажратиб олинди. Пептид кам учрайдиган тузилишга эга ва маълум катион пептидлар орасида аналоги мавжуд эмас.
7. Седана нишидан 9086 Да молекуляр массага эга бўлган липид ташувчи оқсил Ns-LTP2 ва В-тип дефензинларига мансуб 10 та пептид ажратилди, уларнинг молекуляр массалари ва молекуладаги цистеин сони аникланди.
8. Седана уруги ёги ва пептидлар суммаси асосида «СЕДАНИЛ» малҳами рецептураси ишлаб чиқилди. Ўтказилган фармакологик синовлар натижасида ушбу малҳам яраларни битиришда юкори фаолликка эга эканлиги аникланди.
9. «Седана Nigella sativa уруги», «Полипептидлар комплекси» ва «Фармацевтик композиция»га вактинчалик фармакологик мақола лойиҳалари тайёрланди.
Диссертация мавзусининг долзарблиги ва зарурати. Дунёда ацетилхолинэстеразанинг (АХЭ) юқори самарага эга бўлган қайтар ингибиторлари фосфорорганик пестицидлар билан захарланганда антидот сифатида ҳамда Альцгеймер, миастения, глаукома, фалаж, парез каби касалликларни даволашда кенг қўлланилади. Шу нуктаи назардан марказий нерв тизимининг турли патологиялари терапиясида қўлланиладиган АХЭнинг юқори самарали кайтар ингибиторларини яратиш, улар орасида антидот таъсирга препаратларни излаш; фармаконларни кимёвий модификация килиш; комплекс ҳосил қилувчи бирикмалар ёрдамида кам дозали, сувда эрувчан ва кенг терапевтик индексга эга препаратлар яратиш ҳозирги куннинг муҳим муаммоларидан бири ҳисобланади.
Узбекистан мустақилликка эришгандан кейин маҳаллий ўсимлик хом-ашёси асосида катар касалликлар терапиясида қўлланиладиган кам дозали, юқори самарали препаратлар яратиш бўйича илмий изланишларни юкори савияда ташкил этиш ва ахолини сифатли дори воситалари билан таъминлаш йўналишида кенг камровли чора-тадбирлар амалга оширилиб, муайян натижалар кўлга киритилди. Бу борада глицирризин кислотаси (ГК) ва унинг айрим ҳосилалари асосида тиббиёт амалиётида қўлланиладиган фармаконларнинг кам дозали, сувда эрувчан ва кенг терапевтик индексга эга дори шаклларини яратиш бўйича изланишларни алохида таъкидлаш мумкин.
Бугунги кунда дунёда ГК асосида молекуляр капсулалаш усули ёрдамида сувда кам эрийдиган турли хил фармаконларнинг комплекслари олиниб, талаб этилган самарага фармаконнинг микдори жуда кам бўлганда хам эришилиши аниқланган. Бу кўплаб дори воситаларининг салбий таъсирини сезиларли даражада камайтиришда энг самарали усул хисобланмокда, ГК ва унинг хосилалари асосида, яллиғланишга, орттирилган иммунотанкислик синдромига, тери ва ошқозон саратонига карши дори воситалари, кам дозали, сувда эрувчан ва кенг терапевтик индексга эга препаратлар яратилиб, амалиётга тадбиқ этилмокда. Бу соҳадаги изланишлар биоорганик кимё, тиббиёт соҳасидаги долзарб масалалардан ҳисобланади.
Узбекистан Республикаси Президентининг 2006 йил 14 июлдаги ПҚ-416-сон «Маҳаллий дори-дармон ва тиббиёт буюмлари ишлаб чиқарувчиларни қўллаб-кувватлаш чора тадбирлари тўғрисида»ги Қарорида хамда мазкур фаолиятга тегишли бошқа меъёрий-хукуқий хужжатларда белгиланган вазифаларни амалга оширишда ушбу диссертация тадкикоти муайян даражада хизмат килади.
Тадқиқотнинг мақсади ацетилхолинэстеразанинг антидот таъсирли азот тутган фосфорорганик қайтар ингибиторлари ҳамда яллиғланишга қарши фаолликка эта айрим препаратлар билан глицирризин кислота хосилалари асосида кенг терапевтик таъсири бўлган дори воситаларини яратишдан иборат.
Тадқиқотнинг илмий янгилиги қуйидагилардан иборат:
айрим алкалоидлар ва азот тутган гетерохалқали бирикмаларнинг (морфолин, пиперидин, гексаметиленимин, анабазин, лупинин, эпилупинин) метил-, метилтион- ва фенилфосфон кислоталари билан АХЭнинг фаол марказита мое келувчи мураккаб эфирлари ва тузлари синтез қилинган;
метилтионфосфонат молекуласида икки ва ундан ортиқ асимметрии марказлар бўлиши ЯМР-спектрида диастереомер анизохронлик эффектини пайдо бўлишига олиб келиши аниқланган;
АХЭ ферментининг ўта фаол кайтар ингибиторлари аниқланган;
моддаларнинг тузилиши билан фаоллиги орасидаги боғлиқлик ҳамда метилтионфосфонатларнинг антидотлик хоссалари аникланган;
глицирризин кислотаси тузлари билан АХЭнинг самарали кайтар ингибиторлари бўлган дезоксипеганин гидрохлорид (ДОП ГХ) ва галантамин алкалоидларининг турли нисбатда супрамолекуляр комплекслари олинган;
ГКМАТ ва ДОП ГХнинг комплекси (2:1) юкори антихолинэстераз фаолликка эгалиги ва кам заҳарли эканлиги кўрсатилган;
ГК ва унинг тузлари асосида олинган супрамолекуляр комплексларнинг сувли муҳитда гел хосил килиш жараёни механизмлари, мицеллалар хосил бўлиш критик концентрацияси аникланган;
ГК тузларининг АСК хамда унинг аналоглари гидролизига каталитик таъсир этиши аниқланиб, унинг назарий тахмин килинган механизми таклиф этилган;
ГКМАТ ва АСК (4:1) комплексининг юқори интерферон индукция қилиш хусусиятига эгали аниқланиб, унинг асосида яллиғланишга қарши ГЛАС дори воситаси яратилган.
ХУЛОСАЛАР
1. N-P-оксиэтил- ва N-P-оксипропилморфолин, пиперидин, анабазин, гексаметиленимин, лупинин, эпилупининнинг О-алкилметилфосфон, О-ал-килметилтионфосфон, О-алкилфенилтиофосфон кислоталар билан қатор эфирлари синтез килинди. О-алкилметилтионфосфонатлар молекуласида икки ва ундан ортиқ асимметрии марказ бўлса, уларнинг ПМР-спектрида диастереомер анизохронлик эффекта бевосита фосфор атоми билан богланган метил гуруҳи протонлари сигналларини қўш кўринишида намоён бўлиши аниқланди, бу ходиса шу каби моддалар тузилишини тасдиқлашда ёрдам беради.
2. О-алкилметилфосфонатлар, О-алкилметилтионфосфонатлар, О-ал-килфенилфосфонатлар ХГларининг учун одам кони эритроцитлари АХЭси ва от кони зардоби БуХЭсига нисбатан антихолинэстераз фаоллик ўрганилди. Барча ўрганилган бирикмалар АХЭ ва БуХЭ нинг кайтар ингибиторлари бўлиб, лупинин, эпилупинин хамда N-P-оксиэтилпиперидин метилфос-фонатлари ва метилтионфосфонатлари Kj катталигини тақкослаш шуни кўрсатдики, Р=О гуруҳни P=S га алмаштириш АХЭ ва БуХЭга нисбатан антихолинэстераз фаолликнинг кескин кучайишига олиб келди («тион эффект»), бу АХЭнинг янги самарали ингибиторларини яратишда мухим ахамият касб этади.
3. О-алкил-О-[Н-(Р-оксиэтилпиперидил)]- ва О-алкил-О-[Т4-(Р-оксипро-пилгексаметилениминил)]метилтионфосфонатлар АХЭ ва БуХЭ нинг кучли конкурент кайтар ингибиторлари бўлиб, АХЭга нисбатан кучли спецификлик намоён килиши кўрсатилди. О-алкил-О-[М-(Р-оксиэтилпиперидил)]метил-тионфосфонатлар арминнинг захарли таъсиридан самарали профилактик ҳимоялаш хоссасига эгалиги аниқланиб, метилтионфосфонатлар асосида келажакда самарали антидотлик хоссасини намоён килувчи янги препаратлар яратишга хизмат килади.
4. Дезоксипеганин ГХ, галантамин, преднизолоннинг ГК тузлари билан супрамолекуляр комплекслари олиниб, уларнинг тузилиши ИҚ- ва УБ-спектроскопия усуллари ёрдамида аникланди. ГКМАТ:ДОП ГХ (2:1) комплекси дезоксипеганин ГХ дан 85,3 марта юқори антихолинэстераз фаоллик намойиш этиши хамда 8,3 маротаба кам захарли эканлиги аникланди. Иммуносупрессорлик таъсири бўйича преднизолоннинг ГКМКТ билан комплекси (Глипред) 2,5 ва 5,0 мг/кг дозада перорал усулда юборилганда преднизолон 10 мг/кг дозада кўрсатган таъсиридан устун бўлиб, бу Дезоксипеганам ва Глипред дори воситалар ишлаб чикишга асос бўлди.
5. ГК тузларининг СК, АСК, ПСК, БСК билан янги супрамолекуляр комплекслари илк бор олинди. Уларнинг тузилиши ИҚ- ва УБ-спектрлар ёрдамида аникланди. ГКМАТ нинг янги комплекслари «мехмон» ва «мезбон» моддалар орасида водород хамда гидрофоб боглар эвазига юзага келиши спектрлар (ИҚ-, УБ) асосида тасдиқланди, бу ГК асосида олинадиган янги комплекслар тузилишини тасдиқлашда муҳим аҳамият касб этади
6 Сув молекулалари структураланиш жараёни ва эритма қовушқоқлигига таъсир этувчи кучлар табиатини аниқлаш мақсадида ГКМАТ-1 (75%) ва ГКМАТ-2 (97%) эритмаларининг (0,2% ва ундан кичик бўлган концентрацияларда) турли агентлар: мочевина (молекулалараро водород боғларини парчаловчи), ксилоза (гидрофоб таъсирлашувга таъсир этувчи) ва КС1 (электролит) таъсирида гидродинамикаси аникланганда, эритмаларда структураланиш жараёни нафақат водород боғлар хисобига, балки кучли гидрофоб таъсирлашув оқибатида хам вужудга келиши мумкинлиги кўрсатилди, бу комплекслар хосил бўлиш жараёнини тушунтиришга ёрдам беради
7. Фармакологик тажрибалар натижасида янги олинган ГКМАТ:АСК комплекси (ГЛАС) интерферон индукциялаш, яккол антиэкссудатив, яллигланишга карши, яра битириш хусусиятларига эга эканлигини ва шу билан бирга организмга захарли таъсир этмаслиги, ГЛАС нинг терапевтик индекси (ГД5о/ЕД5о) ГКМАТ индексидан 4 марта, АСК дан 52 марта юқорилиги, заҳарлилик кўрсаткичи АСК га нисбатан 6 марта камлиги, 10 ва 25мг/кг дозаларда ушбу комплекс пролифератив таъсири бўйича АСК дан 2 марта устунлиги илк бор аниқланиб, ушбу комплекс асосида яллигланишга карши дори воситаси яратишга асос бўлди.
8. ГЛАС субстанцияси ва таблетка дори шакли учун Вақтинчалик фармакопея маколаси, таблетка (0,05 г) дори шаклини олиш технологиялари лойихалари хамда таблетканинг тажриба партияси ишлаб чиқилди. Тошкент шахридаги 3 та клиник муассасада клиник синовлар муваффақиятли ўтказилиб, синов натижалари ҳисоботлари ишлаб чикаришга рухсат олиш учун ЎзР ССВ нинг ДВТТСНҚББга такдим этилди. ЎзР ССВ Фармакология қўмита кенгашининг қарорига кўра тиббиёт амалиётида қўллашга рухсат берилди.
Диссертация мавзусининг долзарблиги ва зарурати. Бугунги кунда дунёнинг барча пахта етиштирувчи давлатларидаги асосий муаммолардан бири ғўзанинг фитопатогенлар билан зарарланиши бўлиб, қишлоқ хўжалигига сезиларли даражада зарар етказмокда. Фитопатогенларга карши резистентлик белгисига эга янги навларни етиштиришга имкон берувчи маркер ассоциатив биокимёвий, молекуляр-генетик усулларни қўллаш натижасида селекция жараёнларини тезкор технологияларини ишлаб чиқиш, шунингдек, муҳитнинг ноқулай абиотик ва биотик омилларига карши табиий ҳимоя механизмларини индуцирлаш экологик соф ва самарадор химоя усулларидан бири хисобланади.
Республикамиз мустақилликка эришгандан буён мамлакатимиз пахтачилигида юқори ҳосилдорликка эришиш, бу сохага замонавий фанлар -молекуляр биология, биотехнология хамда биоорганик кимё эришган ютукларини тадбик этиш борасида кенг камровли чора-тадбирлар амалга оширилиб, муайян натижаларга эришилди. Бу борада ғўза касалликларига карши химоя жараёнларини бошқарувида турли биокимёвий тизимларнинг ролини аниклаш, ғўзани ҳосилдорлигини стабилловчи экологик усуллар (табиий биологик фаол моддалар асосидаги агропрепаратларни қўллаш) ва воситаларни (маркер ассоциатив тест-тизимлар ва х.к) такомиллашувини алоҳида таъкидлаш мумкин.
Бугунги кунда жаҳонда ўсимликлар иммунитетининг молекуляр-генетик асослари, биологик фаол бирикмалар ёрдамида ғўзанинг иммун тизимини кучайтириш ва бошкариш хисобига уларни патогенларга нисбатан чидамлилигини таъминлаш замонавий биологиянинг долзарб вазифаларидан хисобланади. Замбуруғли патогенлар билан зарарланган ғўзанинг фермент тизими холатини баҳолаш, чидамлиликни белгиловчи молекуляр структураларни аниқлаш, иммун-фермент усул ишлаб чиқиш, ғўзанинг системик индуцирланган чидамлилик механизмларини аниқлаш, ғўзанинг химоя воситаларини барча генетик потенциалини фаоллаштириш, глицирризин кислота препаратларини қўллаш асосида ғўза чидамлилигини ошириш технологиясини ишлаб чикиш кабилар долзарб вазифалардан хисобланади.
Ўзбекистон Республикасининг «Қишлоқ хўжалик экинларини зараркунандалар, касалликлар ва ёввойи ўсимликлардан химоя килиш тўғрисида»ги Қонуни (2000), Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Махкамасининг 2004 йил 29 мартдаги 148-сон «Ўсимликларни химоя килиш хизмати тузилмасини такомиллаштириш ва самарадорлигини ошириш чора-тадбирлари тўғрисида»ги қарорида, Вазирлар Маҳкамаси томонидан тасдиқланган 2016 йил 7 февралдаги «2016-2020 йилларда қишлоқ хўжалигини янада ислоҳ килиш ва ривожлантириш бўйича тадбирларни 2016 йилда амалда жорий этишнинг йўл харитаси»ни хамда мазкур фаолиятга тегишли бошқа меъёрий-ҳуқуқий ҳужжатларда белгиланган вазифаларни амалга оширишга ушбу диссертация тадкиқоти муайян даражада хизмат қилади.
Тадқиқотнинг мақсади ғўзада ҳимоя жараёнлари шаклланишининг биокимёвий механизмларини аниқлаш, селекция материалининг фитопатогенларга нисбатан чидамлилигини баҳоловчи тест-тизимини яратиш, глицирризин кислотаси препаратлари асосида муҳитнинг биотик омилларига нисбатан ғўзанинг чидамлилигини оширишдан иборат.
Тадқиқотнинг илмий янгилиги куйидагилардан иборат:
V. dahliae, F.oxysporum замбуруғлари таъсири остида чидамли ва чидамсиз ғўза навларининг фитопатогенлар билан зарарланган жойларида кислороднинг фаол шакллари ва оксидловчи стресснинг локал зонасини юзага келтирувчи анион пероксидаза, полифенолоксидаза ва фенилаланин аммиак-лиаза иштирокидаги бирламчи химоя реакцияларининг шаклланиш механизми асослаб берилган;
илк бор ғўзанинг резистентлик даражасини прогнозлашга имкон берувчи иммун-ферментли таҳлил асосида ғўзанинг замбуруғли касалликларга чидамлилигини бахолаш тест-тизими ишлаб чиқилган;
ғўза етиштириш амалиётида муҳитнинг биотик ва абиотик омилларига чидамлиликни оширувчи ДАГ-1 ва ДАГ-2 препаратларини қўллаш асосида табиий асосга эга препаратлардан носпецифик чидамлилик индукторлари сифатида фойдаланишнинг мутлако янги концепцияси ишлаб чиқилган;
ДАГ-1 препарата таркибидаги салицил кислотанинг ғўзада фитопатогенларга нисбатан чидамлилигини бошқарувчи асосий хусусияти аниқланган, ғўзада индуцирланган системик чидамлилик шакилланишида салицил кислотанинг сигнал молекуласи сифатида иштирок этиши исботланган;
препаратларнинг табиий фитогормонлар таъсирига мос келувчи кичик 10’7 М концентрацияда экиш олдидан чигитларга ишлов бериш ғўза ўсимлигини ўсиш ва ривожланишини стимулловчи ва химояни пролонгирловчи таъсири аникланган.
ХУЛОСАЛАР
1. V. dahliae патогенезида ғўзанинг иммун ферментлари - пероксидаза, полифенолоксидаза, фенилалланин аммиак-лиаза фаол иштирокида ғўза жавоб реакцияларининг ўзига хос фарқлари аниқланиб, ғўзанинг замбуруғли зарарланишга жавобан химоя жараёнларни шаклланишининг бошланғич босқичлари анион пероксидазалар фаоллашуви ва кислороднинг фаол шакллари генерациясига боғлиги исботланиб, олинган маълумотлар асосида келажакда касалликларга карши чидамлилик механизмини молекуляр даражада бошқаришнинг самарадор восита ва технологияларини ишлаб чиқишга имконият яратади.
2. Патоген замбуруглар хитинига нисбатан спецификлик намоён килувчи хусусиятга эга хужайраолди анион пероксидазалари ғўзада биотик омиллар таъсирида ҳимоя реакцияларини белгиловчи маркер-фермент эканлиги тасдикланиб, изонукталари pl ~ 3,5 ва pl ~ 3,9 ва молекуляр массаси 93,5 кДа ва 85 кДа бўлган иккита гомоген хитин-махсус пероксидазалар ажратиб олинган, уларнинг КП1 ва субстратга спецификлиги аникланиб ғўзанинг вилтга чидамлилигини бахоловчи самарали усулни ишлаб чиқишда муҳим аҳамият касб этади.
3. Ғўзанинг pl ~ 3,9 гомоген хитин-махсус пероксидазасига поликлонал антитаначалар олиниб, уларнинг спецификлиги хамда сезувчанлиги аниқланган. Натижада ишкорий фосфатаза билан антитаначалар конъюгата тайёрланган, иммун-ферментли тахдил ўтказишнинг оптимал шароитлари танланиб, ғўзанинг чидамли шакилларини тезкор танлаш имкониятини янада такомиллаштиришга хизмат килади.
4. Илк бор ғўза селекциясида ишлаб чиқилган тест-тизими оркали 200 дан ортик элита навлари ва тизма намуналарининг вилтга нисбатан чидамлилиги баҳоланган. Бунда олинган натижалар дала тажриба усули ёрдамида олинган натижалар билан ўзаро мос келиши кўрсатилди, бу эса ғўзанинг янги навлар яратилишини илмий асосда олиб бориш имкониятини яратади хамда дала синовларини ўтказиш учун сарфланадиган вақт ва маблағларни иқтисод килишга хизмат килади.
5. Ғўза фитоиммунитет ферментлари фаоллигига ДАГ-1 (глицирризин ва салицил кислоталарнинг супрамолекулр комплекси) ва ДАГ-2 (глицирризин кислота моноаммоний тузи) препаратларининг индуцирловчи таъсир кўрсатиши исботланган. Ғўзанинг фитогенларга нисбатан системик чидамлилигини индуцирловчи препаратларнинг мақбул концентрацияси (10‘7 М) аниқланди, бу эса кишлоқ хўжалиги амалиётида муҳим аҳамиятга зга бўлган нобиоцид табиатли бирикмаларни самарали паст концентрацияларда кенг кўламда қўлланиш истиқболларини очиб беради.
6. ДАГ-1 ва ДАГ-2 препаратларининг паст концентрацияларини ғўза ниҳоллари фитогормонлар - СК, АБК ва ИУК балансига таъсири аниқланган. Препаратларни ғўзани биотик стрессларга адаптацияловчи ва уларни кучини юмшатувчи хусусиятга эга бўлган СК микдорини ортишига таъсир этиши аниқланиб, иммуномодуляторлик хоссаларни намоён килувчи препаратларнинг янги авлодини яратишни янада такомиллаштиришга хизмат килади.
7. СК ҳужайра жавоб реакцияларида қатнашувчи анион пероксидазанинг хамда СК янги молекулаларини синтезланишида иштирок этувчи фенилаланин аммиак-лиаза ферментларининг фаоллашувини стимуллагани аниқланиб, ғўзадаги иммун ферментларининг фаоллашувига ДАГ-1 препарата таркибига кирувчи СК жавобгар эканлиги исботланган.
8. Экиш олдидан чигитга ДАГ-1 и ДАГ-2 препаратлари билан ишлов берилиши фитоиммунитет ферментлари - пероксидаза, полифенолоксидаза, фенилаланин аммиак-лиаза фаолликларига юқори пролонгирловчи таъсир кўрсатиши (30 кунгача) аникланиб, глицирризинатларнинг индуцрловчи ва ҳимоя хусусиятларини белгилайди. Олинган натижалар табиий асосга эга препаратлардан ғўзанинг носпецифик чидамлилик индукторлари сифатида фойдаланишнинг янги концепциясини ривожлантиришга хизмат қилади.
9. ДАГ-1 ва ДАГ-2 препаратлари ғўзанинг ҳосилдорлигига, хўжалик жиҳатидан қимматли белгиларига, унинг фитоиммунитетини ҳимоясини кучайтирувчи таъсир этган, препаратлар ўртача чидамли ва чидамсиз навларини вилт билан зарарланишини камайтириб, қишлоқ хўжалиги экинларини муҳитнинг ноқулай таъсиротларидан химоялашдаги комплекс тадбирларнинг бирига айланишига имконият яратади.
Диссертация мавзусининг долзарблиги ва зарурати. Бугунги кунда глобаллашув жараёни чуқурлашиб бораётгани туфайли жаҳон кишлок хўжалигида биохавфсизликни таъминлаш ва уларни биотик зарарлардан (фитопатогенлар, зараркунандалар каби) химоя қилиш бўйича хавотирлар кучайди. «Патоген организмларнинг зарари дунё қишлоқ хўжалигида 1,4 триллион долларга тенг деб баҳоланади. Бу глобал ялпи ички маҳсулотнинг 5% ни ташкил этади»
Мустақиллик йилларида мамлакатимизда қишлоқ хўжалиги экинлари хосилдорлигини ошириш борасида кенг камровли ишлар олиб борилмокда ва бугунги кунда қишлоқ хўжалиги ишлаб чикариши республикамиз йиллик иқтисодий даромадининг бир қисмини ташкил этмокда. Бу борада пахтачилик сохасида хам ислохотлар олиб борилиб, мазкур йўналишда амалга оширилган дастурий чора-тадбирлар асосида муайян натижаларга, жумладан, ғўза майдонлари қисқартирилиб, ҳосилдорликни ўртача 3-4 центнерга оширишга эришилди.
Жахонда пахта етиштириш жараёнида турли патогенлар, хусусан ғўза вилт касаллиги (Fusarium ва Verticillium) ва ғўза илдизида шиш ҳосил қилувчи нематода (Meloidogyne incognita; RK.N) ҳосилдорликка катта зарар келтирмокда. Нематодалар дунёдаги ўсимликлар ҳосилини 14% йўқотилишига олиб келади ва бу тахминан 100 миллиард долларга тенг демакдир. «АҚШда нематода билан боғлиқ ғўза ҳосилини йўқотилиши охирги ўн йил давомида сезиларли даражада ортган ва бу тахминан 205 миллион долларни ташкил этади»2. Шу нуктаи назардан, муаммонинг долзарблиги патогенларга қарши курашиш, дунё ғўза тадқиқотининг муҳим вазифаларидан бири бўлган ғўза касаллигини таркалишига қарши замонавий биотехнология воситаларини тадқик этиш ва ривожлантиришдир. Бунда нематодага қарши курашишнинг генетик асосларини ўрганиш бўйича тадқиқотларни амалга ошириш куйидагича изоҳланади: ғўзада патогенларга чидамлиликни берувчи генларни аниқлаш; уларнинг ғўза геномидаги таркиби ва тузилишини асослаш; хромосомалардаги ўрнини аниклаш; патогенларга чидамли линиялар олишда замонавий биотехнологик ва геномик воситаларини тадқик этиш.
Узбекистан Республикасининг 2000 йил 31 августдаги 116-П сон «Қишлоқ хўжалиги экинларини заракунандалар, касалликлар ва бегона ўтлардан ҳимоя қилиш тўғрисида» ги Қонуни, Узбекистан Республикаси Вазирлар Махкамасининг 2004 йил 29 мартдаги 148-сон «Ўсимликларни химоя қилиш хизмати тузилмасини такомиллаштириш ва самарадорлигини ошириш чора-тадбирлари тўғрисида» ги қарори ҳамда мазкур фаолиятга тегишли бошқа меъёрий-ҳуқуқий ҳужжатларда белгиланган вазифаларни амалга оширишга ушбу диссертация тадкиқоти муайян даражада хизмат қилади.
Тадқиқотнинг мақсади MIC-3 генларини ғўза геномидаги таркиби, тузилиши, хромосомалардаги ўрнини ҳамда аллотетраплоид ва уларнинг аждодларига яқин бўлган диплоид геномлардаги дупликация механизмлари ва молекуляр эволюцияланиш кўламини аниқлашдан иборат.
Тадқиқотнинг илмий янгилиги куйидагилардан иборат:
биринчи марта ғўзанинг 15 та аллотетраплоид ва диплоид геномларидан MIC-3 суперген оиласига мансуб 169 та индивидуал ген аъзолари клонланган, секвенс килинган ва тавсифланган;
ушбу 169 та MIC-3 ген аъзолари таҳлили асосида 15 та ғўза генотипларида 4 тадан 16 тагача ген аъзолари мавжудлиги ва улар 2-10 тагача субоилаларга бўлиниши аниқланган. Барча Gossypium турларида 169 та MIC-3 генлари кетма-кетликлари филогенетик жихатдан умумий микдорда 17 та геномларга хос бўлган субоилаларга ажратилган;
аллотетраплоид геномларида аникланган MIC-3 генларининг тахлили асосида А, ва Dt геномларга хос бўлган 42 та гаплотип кетма-кетликлари исботланган. MIC-3 генларига хос SNP маркерлари яратилган ҳамда гаплотип ва субоила гурухдари асосида At геномда 9 та тахминий MIC-3 локуслари ва Dt геномда 3 та тахминий локуслар аникланган;
биринчи марта геномларга хос бўлган MIC-3 генларидан олинган махсус SNP маркерлар яратилган ва MIC-3 генлари ғўзанинг 4- ва 19-гомелогик хромосомаларида кластер холида жойлашганлиги аникланган;
биринчи марта ғўзанинг 15 та тетраплоид ва диплоид генотипларида MIC-3 генларининг нуклеотидлар алмашинуви тезлиги ва молекуляр эволюция жараёнлари аникланган;
MIC-3 генларини кодловчи ДНК кетма-кетликларидаги синоним (Ks) ва носиноним (К-a) нуклеотидларни ўртача сонини бахолаш асосида «хамкорликдаги» бошлангич эволюция амалга ошганлигига қарамай MIC-3 генлари «туғилиш ва ўлим» эволюцион модели остида 1-экзонда тозаловчи ва 2-экзонда дивергенция селекцияси таъсирида эволюцияланиб борганлиги аникланган;
илк бор «генларни амплификацияланиши» MIC-3 генларининг барча дупликацияланган нусхаларини сақланиб колишини таъминловчи механизм сифатида эканлиги ва ғўзани химояланиш жараёнида генларнинг янги функцияларини «шарпали ўлжа» модели остида пайдо бўлиши аникланган;
хар хил геномларда MIC-3 генларининг дупликацияси турли тезликларда содир бўлиши исботланган. Аллотетраплоид геномларда хар ~1 миллион йилда, А/Ғ-геномларда ҳар ~2 миллион йилда ва D геномларда хар ~8 миллион йилда битта дупликация содир бўлиши аникланган;
MIC-3 генларининг экспрессияси тахдилига кўра Fusarium ва Verticillium вилтига чидамли генотипларида бу генларнинг фаол эканлиги аникланган;
биринчи марта ўзида MIC-3 гени илдиз-специфик промоторини тутган 2,5 кб узунликдаги регионнинг генлараро спейсер кетма-кетликлари клонланган, секвенсланган ва тавсифланган.
ХУЛОСА
«Ғўзада (Gossypium spp.) патогенларга чидамлиликни белгиловчи MIC-3 кластер генлар оиласини клонлаш, тавсифлаш ва молекуляр эволюциясини ўрганиш ҳамда бу генларнинг ғўза биотехнологиясидаги ахамияти» мавзусидаги докторлик диссертацияси бўйича олиб борилган тадқиқотлар натижасида куйидаги хулосалар такдим этилди:
1. Биринчи марта комплекс, йирик, фақат ғўза учун хос бўлган ва илдизда экспрессияланувчи Gossypium тури аллотетраплоид ва диплоид ғўза геномларида MIC-3 ген оиласининг жойлашган ўрни ва структураси аниқланди, клонланди ҳамда секвенс қилинди.
2. 15 та ғўза генотипларидан жами 169 та MIC-3 гени аъзоларининг хар бир генотип/турлари 2-10 та субоилалардан, 4-16 тагача ген аъзоларидан иборат эканлиги билан изохланади.
3. Барча MIC-3 гени аъзолари нуклеотидлар полиформизми (SNPs) ва тахминий гаплотиплари филогенетик гурух жихатдан жами 17 та геном специфик субоилаларга мансублиги билан тасдиқланади.
4. Аллотетраплоид геномлардан ажратиб олинган MIC-3 гени аъзоларининг кейинги тахдилари натижасида аниқланган Агёки Dt-геномлар учун хос бўлган 42 гаплотип кетма-кетликлардан MIC-3 гени спецефик SNP полиформизмларни аниқлашда фойдаланиш тавсия этилади.
5. Биринчи марта MIC-3 асосида геном специфик SNP маркерлари яратилган хамда гаплотипик ассоциациялари ва узун-ПЗР тажрибалари ёрдамида G. hirsutum тури 4- ва 19-хромосомаларининг гомелог сегментларида MIC-3 гени аъзоларининг кластерли жойлашувлари исботланди.
6. Биринчи марта 15 та тетраплоид ва диплоид ғўза генотипларида нуклеотид алмашинуви тезлиги ва MIC-3 мультиген оиласининг молекуляр эволюцияси асосланган. MIC-3 гени оиласининг ДНК кетма-кетликларини кодлаш учун синоним (ds) ва носиноним (dN) нуклеотидлар алмашинувининг ўртача микдорини баҳолаш орқали ғўза геномида ушбу ген оиласининг
селектив чекловлари ва молекуляр эволюцияси аниқланди.
7. Молекуляр эволюциянинг бошида тургунлаштирувчи «хамкорликдаги» эволюция амалга ошган бўлсада, MIC-3 генлари «тугилиш ва ўлим» эволюцион модели остида 1-экзонда тозаловчи ва 2-экзонда дивергенцияловчи селекция таъсирида эволюцияланиб бориши билан асосланади.
8. Натижалар «ген амплификацияланиши» MIC-3 генлари барча дупликацияланган нусхаларининг сақланиб колишини таъминловчи механизм сифатида эканлиги ва ғўзани ҳимояланиш жараёнида генларнинг янги функцияларини «шарпали ўлжа» модели остида яратилиши билан изоҳланади.
9. MIC-3 генларининг дупликацияси аллотетраплоид геномларда хар ~1 миллион йилда, А/Ғ геномларда хар ~2 миллион йилда ва D геномларда хар ~8 миллион йилда битта дупликация содир бўлиши аниқланган ген дупликацияси намунаси ғўза геноми эволюциясида патоген воситасидаги селекция жараёнларининг ролини тушуниш учун тавсия этилади.
10. Ғўза навларининг чидамли ва чидамсиз генотипларида Fusarium ва Verticillium билан зарарланиши жараёнида MIC-3 генларининг юқори даражадаги экспрессияланганлиги, MIC-3 генларининг муҳим аҳамиятга эгалиги билан асосланади.
11. Илк маротаба ғўза илдизи учун хос сигнал кетма-кетлигига эга MIC-3 промоторини ўз ичига олган 2,5 кб узунликдаги генлараро спейсер региони клонланган, нуклеотид кетма-кетлиги секвенс килинган ва промотор мотивлари тавсифланган.
12. Ғўза илдиз учун хос, минимал узунликдаги MIC-3 гени промоторининг нуклеотид кетма-кетликлари хамда синтетик РНК дуплексларига эга бир нечта генетик бинар векторлар тузилди, трансформация қилинди ва улар ўсимликлар биотехнологияси учун тавсия этилди.
Диссертация мавзусининг долзарблиги ва зарураги. Бутун дунёда сульфид маъданларини қайта ишлаб, рангли металлар ва уранни олиш учун бактериал суюкликда эритиб ажратиб олиш танилган усул хисобланади. Бу усулда маъданларни қайта ишлаш бошқа усулларга Караганда экологик, иктисодий томондан жуда кам самарали хисобланади. Балансланмаган мис ва уран маъданлари ва қатламларидан АҚШ, Канада, Болгария, ЖАР ва бошка давлатларда саноат даражасида бактериал суюкликда эритиб ажратиб олишни уюмли ва ер остидан металларни ажратиб олишда кўлланилади1.
Мамлакатимиз мустакилликка эришгандан бошлаб кон-металлургия сохасини ривожлантириш, жумладан сульфидли маъданлардан кимматбахо металларни ажратиб олишнинг биотехнологияларини ишлаб чикиш ва таком иллаштириш бўйича чора-тадбирлар амалга оширилиб, муайян натижаларга эришилди. Бу борада сульфидли маъданларни кайта ишлаш учун микробиологик усуллар ишлаб чиқилиб, ва бу типдаги маъданлардан кимматбахо металларни юкори даражада ажратиб олишга геокимёвий фаол, темир оксидловчи ацидофил микроорганизмлар ассоциацияси олинганини ал охи да таъкидлаш мумкин.
Дунё микёсида маъданларни гидрометаллургия услубларига мукобил бўлган бактериал суюлтириш йўли оркали ажратишнинг мухимлиги кундан кунга ошиб бормокда. Микроорганизмларнинг субстратга таъсирини, йўналтирилган популяциялардан фойдаланиш, махаллий маъдан спецификасига боглик, микроорганизм-маъдан тизимида биогеокимёвий реакцияларнинг рўй беришини ўрганиш алохида долзарбликни касб этади. Уюмли олтин сульфид маъдан ва ер ости худудида уранни суюкликда эритиб ажратиб олишда мукаммал ва максимал фильтрацион биологик суюкликда эритиб ажратиб олиш имконини беради. Шу сабабли, маъданларни микробиологик кайта ишлаш бўйича илмий-тадкикот ишларини олиб бориш долзарб вазифа хисобланади ва илмий-амалий хамда экологик ахамиятга эга.
Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Махкамасининг 2014 йил 5 августдаги 216-сон «Давлат экологик назоратини амалга ошириш тартиби тўғрисидаги», 2014 ийл 27 октябрдаги 295-сон «Чиқиндилар билан боглик ишларни амалга ошириш сохасида давлат хисоби ва назоратини олиб бориш тартиби» карорлари хамда мазкур фаолиятга тегишли бошка меъёрий-хукукий хужжатларда белгиланган вазифаларни амалга оширишга ушбу диссертация тадкиқоти муайян даражада хизмат килади.
Тадқиқотнннг макс ад и таркибида олтин бўлган хом-ашё уюм шароитда суюкликда эритиб ажратиб олишда микроорган измлар ривожланишини аниклаш, ҳамда Acidithiobacillus ferrooxidans бактериясини жадаллаштириш жараёни учун кўллашдан иборат.
Тадқиқотнннг ил.мий янгилнги қуйидагилардан иборат;
юқори уран концентрациясига чидамли махаллий бактерия штаммлари олинган хамда ҳужайраларнинг ИК-спетрлари асосида уран ионлари таъсирида хужайра моддалари таркибининг ўзгаришлари аниқланган;
биринчи марта Кокпатас кони маъданларуюмида суюкликда эритиб ажратиб олиш жараёнида микроблар хилма-хиллиги, термофил архейлар кўрсатилган, ушбу маъданнинг аншлифида сульфидларнинг микробиологик парчаланиш жараёни аниқланган;
биринчи марта сувда эрувчан полимерлар бактериал намлантирилган эритмаларда қўлланилганда, маъданга микроорганизмаларнинг бирикиши ошди ва шунга кўра олтинни ажралиши исботланган;
Кокпатас конида олтинсульфидли маъдан уюмини кайта ишлашга яроқлиги, шунингдек Қизилкум уран маъдани бактериал суюкликда эритиб ажратиб олиш учун уранли геологик жойлашиши аниқланган;
илк бор фойдаланишдан четга чикарилган (яроқсиз) скваженаларни бактериал эритма асосида бир мартали насос билан кайта ишлаш имконияти кўрсатилган;
ХУЛОСА
«Ғарбий Узбекистан конларининг кам микдордаги сульфид маъданларига фильтрацион ишлов беришнинг микробиологик технологиям» мавзусидаги докторлик диссертациям бўйича олиб борилган тадкикотлар натижасида куйидаги хулосалар таедим этилди:
1. Кокпатас олтин кони ва Кетмончиуран конларининг микробиологик экосистемам ўрганилди. Кокпатас олтин конининг микробиологик тахлилида, турли физиологик гурухларга мансуб микроорганизмлар кўп миқдорда аникланди, уларнинг орасида органотрофлар доминантлик килиб,улар орасида Bacillus туркуми нисбатан кўп миқдорда учраши аникланди. Пиритга бой бўлган маъданларда автотроф тион бактериялар ассоциациям кўпрок учради. Шунингдек уран кони микроб экосистемасида турли хил микрооганизмлар намоён бўлди, геокимёвий фаол олтингугурт ва темир оксидловчи микроорганизмлар мавжудлиги аникланди. Миксотроф ва органотроф микроорганизмларнинг учраши хам кайд килинди.
2. Уюмли бактериал суюкликда эритиб ажратиб олиш жараёнида маъдан материалининг табиий микрофлорам бир капча ўзгаришларга учраши аникланди. Кислота билан ишлов бериш даврида, устун бўлган гетератроф микроорганизмларнинг ацидофил тион микроорганизмлари билан ўрин алмашиши содир бўлди.Биоуюм A.ferrooxidans, A.thiooxidans ва бошка унга турдош бактериялар культуралари аралашмаси билан инокуляция қилинган бўлса хам, A.ferrooxidans нинг доминант формалари майдон нисбатида ва шу билан бирга уюмдаги жараёнларнинг турли хил боскичларида уларнинг сони сезиларли даражада ўзгариб турди. Sulfobacillus thermosulfidooxidans асосан суюкликда эритиб ажратиб олишнинг сўнгги этапларида аникланди.
3. Тортиб олинган эритмаларда микроорганизмларнинг ривожланишини тахлил килинганда, ер остида реогентсиз ёки кислотали холда суюкликда эритиб ажратиб олишда турли хил микроорганизмлар гурухлари учраганлиги аниқланган. Скваженаларга насос билан кислородли хаво юборилганда ураннинг окиб чикиши тезлашган ва Pseudomonas авлодига мансуб бактериялар хамда тион нейтрафил микроорганизмлар гурухи сони кўпайган.Тортиб олинган эритмаларни кислотали суюкликда эритиб ажратиб олишда Acidithiobacillus авлодига мансуб ацидофил темир ва олтингугуртни оксидловчи тион микроорганизмларкўп учраган.
4. Бирин-кетин мослаштириш усули орқали эритмада Ғе3+ 30 г/л ёки ундан ортиқ бўлганда фаол ўсиш қобилиятига эга A. ferrooxidans К-1 культурней танлаб олинган.Таркибида 100 мг/л кумуш ва 2,5 мг/л олтин бўлган эритмалар аралашмаси микроорганизмларнинг ўсиши ва ривожланишини шу билан бирга оксидланиш фаоллигини хам батамом тўхтатиши маълум бўлган. Таркибида 100 мг/л уран бўлганда мухит A.ferrooxidans К-1 нинг ўсишига негатив таъсир қилиши аниқланган. Текширилаётган культураларнинг плазмидлари таркиби ўрганилган. Уран ионларига мослашган A.ferrooxidans К-1 штаммида куйи молекуляр плазмидлар Rf 0,24 мм 5,8 т.п.н. мавжудлиги, уран ионларининг таъсиридан далолат берди. Дастлабки ва таркибида уран ионлари ( 100 мг/л) бўлишига мослашган A.ferrooxidans К-1 штаммларининг ИК-спектрларида фарк бўлиши кўрсатилган.
5. Тажриба моделларида Кокпатас кони минерал маъданларининг биодеструкцияси ўрганилган, бактерия билан ишлов бериш жараёнида минераллар ташки юзасида ярозит хосил бўлиши билан сульфидларнинг биодеструкцияси камайганлиги аникланган. Маъданларни бактериал эритмалар билан намлантиришда уларнинг pH кўрсаткичи 1,7-1,5 гача туширилиши, ярозит ҳосил бўлишини тўхташига олиб келган. Фильтрлаш режимидаги лаборатория тажрибалари, микроорганизмлар таъсирида арсеноперит максимал даражада, пирит эса куйи даражада парчаланиши маълум бўлган.
6. Кокпатас конидаги сульфид маъданларни бактериологик оксидлашнинг оптимал параметрлари: К-1 ассоциациясидан фойдаланиш, намлантириш зичлиги 8%, дастлабки pH 1,7-1,8 эканлиги аникланган. Бактериал эритмалар билан намлантиришда сувда эрувчи полимерлардан фойдаланиш маъдан массасида доминант микроорганизмлар хўжайраси концентрациясининг кўпайишига олиб келган ва олтин ажратиб олишни 8-10% га оширган.
7. Суюкликда эритиб ажратиб олиб фильтрлаш шароитида олтин таркибли сульфид маъданларни бактериал оксидлаш бўйича кенг масштабда тажрибалар олиб борилди (маъданнинг умумий ҳажми 1200т). Биооксидлаш оркали олтин ажратиб олиш 90 суткада 36,67 - 53,76%, дастлабки намунани цианидлаганда эса 26,5% ни ташкил этган.
8. Лаборатория шароитида кам уранли маъдандан уран олиш учун бактериал суюкликда эритиб ажратиб олиш усулининг фойдалилиги ва афзаллиги кўрсатилди. Колонка модели тажрибаларида маъданлардан уранни олиш 96-98% га етиши кузатилди. Лаборатория тажрибаларида олинган натижаларга кўра, биологик суюкликда эритиб ажратиб олиш, паст кислотали суюкликда эритиб ажратиб олишга нисбатан ракоботбардошлиги аникланди.
9. «Пушпул» режимида ер остида уранни суюкликда эритиб ажратиб олишда бактериал эритмаларни кўллаш, катламда талаб килинган кислотали режим ва ишланган скваженадан уран колдик миқдорини олиш имконини берди, унинг концентрацияси тортиб олишнинг маълум вақт оралиғида 773 мг/л етди.
10. Қайта ишланган ер ости блокларидан (СЭАО) уранни олиш учун бактериал эритмаларини кўллаш самарадорлиги кўрсатилди. Бактерия металларни олишни 2,4 мартага оширди, дибетга тенг бўлганда 4 мартага, суюкликда эритиб ажратиб олиш динамикаси режимида бактериал культурани тортиб олинган эритмаларга солинганда уран олиниши 3,8 марта сульфат кислотали суюкликда эритиб ажратиб олиш кўрсаткичларидан ошади.
11. Бажарилган тадкиқотлар тахлилига кўра, биогеотехнология ва микробиологик технология усуларини Ўзбекистонда уюмли сульфид маъданларидан олтинни суюкликда эритиб ажратиб олишда, хамда уранни кайта ишланган майдонлардан ер ости суюкликда эритиб ажратиб олишда (СЭАО) кўлланилиши имконини беради.
Диссертация мавзусининг долзарблиги ва зарурати. Бугунги кунда организмдаги физиологик-биокимёвий жараёнларга сурункали эмоционал стресснинг хужайра, мембрана ва молекула даражадаги таъсир механизмларини аниклаш ва стресснинг олдини олиш дунё олимларининг олдида ўз ечимини кутиб турган долзарб масалалардан бири ҳисобланади. Бутун жахон соғлиқни сақлаш ташкилотининг маълумотларига кўра ер шари ахолисининг 80 % стресс таъсирида сурункали чарчаш синдроми касаллигига дучор бўлмокда. Европа иттифоқига аъзо давлатларнинг 147 млн. ишчилар сонидан 40 млн.ни стрессдан азият чекишмокда ва бу жамиятга 19 млрд.доллар зарар келтирмокда1.
Мустақиллик йилларида халкимизнинг турмуш даражасини янада юксалтириш борасида соғлиқни сақлаш тизимини тубдан ислох килиш хамда соглом турмуш тарзини шакллантиришга алохида эътибор каратиб келинмокда. Мазкур йўналишда амалга оширилаётган дастурий чора тадбирлар баркамол авлодни тарбиялашда, ахолини саломатлигини янада тиклашда ўз самарасини бермокда.
Бугунги кунда жаҳонда турли табиатга эга бўлган стрессларнинг организм аъзо ва тўқималарига таъсир механизмини «in vitro» ва «in vivo» шароитида физиологик, биохимик, биофизик, мембрана ва молекула даражаларида аниклаш ҳамда турли биологик фаол моддаларни ва дори воситаларини организмга таъсир механизмини аниклаш долзарб вазифалардан ҳисобланади. Стресснинг организмга салбий таъсирларини коррекциялаш бўйича тадкикотларни амалга оширишда эмоционал стрессларда организм аъзо ва тўкималарининг хужайра, органелла ва мембраналарида пайдо бўлган ўзгаришларни бир-биридан фарклаш; ўткир ва сурункали стресс таъсирини ўхшашлиги, ёки бир-биридан фаркини кўрсатиш; антигипоксант ва антиоксидантлик хусусиятига эга бўлган моддаларнинг таъсирини аниклаш; стрессни даволашда фойдаланаётган дори воситаларини организмга ижобий таъсири билан бирга салбий таъсир механизмларини исботлаш кабилар долзарб масалалалардан хисобланади. Узбекистан Республикаси Президентининг 2011 йил 28 ноябрдаги ПҚ-1652-сон «Соғлиқни саклаш тизимини ислох килишни янада чукурлаштириш чора-тадбирлари тўғрисида»ги ва 2014 йил 1 августдаги ПҚ-2221-сон «2014-2018 йилларда Ўзбекистонда аҳолининг репродуктив саломатлигини янада мустаҳкамлаш, оналар, болалар ва ўсмирлар соғлиғини муҳофаза қилиш борасидаги давлат Дастури тўғрисидаги»ги қарорлари, Узбекистан Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг 2006 йил 14 июлдаги 416-сон «Маҳаллий дори-дармон ва тиббиёт буюмлари ишлаб чиқарувчиларни қўллаб-қувватлаш чора тадбирлари тўғрисида»ги карорларида хамда мазкур фаолиятга тегишли бошқа меъёрий-ҳуқуқий ҳужжатларда белгиланган вазифаларни амалга оширишда ушбу диссертация тадқиқотида олинган илмий натижалар муайян даражада хизмат қилади.
Тадқиқотнинг мақсади сурункали эмоционал-оғрик стресси ривожланиш динамикасида ок каламушлар организмидаги газ-кислород алмашинуви, бош мия, буйрак усти безлари ва тимусдаги айрим физиологик кўрсаткичларининг ўзгариши, энергетик ва липид алмашинуви, липолитик ферментлар фаоллигининг ва ЛПО жараёнларининг ўзгаришини, уларнинг танасига катацин ва бензонал киритилганда кандай ўзгаришларга учрашини аниқлашдан иборат.
Тадқиқотнинг илмий янгилиги куйидагилардан иборат:
сурункали эмоционал-оғриқли стресс таъсирида турли аъзолардаги хужайра ва митохондрия мембраналарининг структура ва функцияларининг бузилишлари хавотирланиш, резистентлик ва холсизланиш босқичларида бир-биридан фарқланишининг молекуляр механизмлари аниқланган;
стресснинг хавотирланиш боскичида фосфолипазаларнинг гидролитик фаолликларига нисбатан трансфераза фаолликларини кучайиши липид ва фосфолипидларнинг микдорини, “ионоқатлам”ларни мембранада кўпайишига ва ҳужайрадаги метаболизм кучайишига олиб келиши исботланган;
стресснинг хавотирланиш боскичида ҳужайрада катехоламин ва адениннуклеотид (АД) ларнинг синтезининг кучайиши митохондрияларда нафас олиш ва оксидланишли фосфорланиш ҳамда организмда газ-кислород алмашинувининг ошишига боғликлиги аниқланган;
фосфолипазаларнинг трансфераза фаолликларини ошиши хужайранинг структура ҳамда функцияси, митохондрияда АТФ синтези, организмда газ-кислород алмашинувининг соғлом ҳайвонлардаги кўрсатгичларга якинлашишига олиб келиши резистентлик босқичида содир бўлиши исботланган;
стресснинг холсизланиш боскичида фосфолипазаларнинг гидролитик фаолликларини ошиши хужайраларда фосфолипидлар синтезини секинлаштириши натижасида мембраналарда “монокатлам”ларни хосил бўлишини, митохондриянинг ички мембранасидан цитохром с нинг чиқишининг кучайиши аниқланган;
катацин ва бензонал хайвонлар организмига киритилганда, сурункали эмоционал-оғрикли стресс таъсирида хужайра ва митохондриялардаги энергия ва липид алмашинувидаги ўзгаришларни меъёрга яқинлашиши ёки тенглашиши исбот килинган.
ХУЛОСА
1. Сурункали эмоционал-оғриқ стрессида хавотирланиш боскичида каламушларнинг газ-кислород алмашинуви, тимус ва буйрак усти безлари массаси ошиб кетади. Резистентлик боскичида аста-секинлик билан бошланғич даражага қайтса, ҳолдан тойиш босқичида сезиларли даражада пасайиб кетади.
2. а) Хавотирланиш боскичида бош мия тўқимасида адреналин микдори ортиб кетади. Хавотирланишнинг илк боскичида норадреналин микдори ошиб, унинг охирига борганда пасайиб кетади. Резистентлик боскичида катехоламинлар микдори камайиб, ҳолдан тойиш боскичида яна ошиб кетади; б) хавотирланиш боскичида буйрак усти безларида катехоламинлар микдори, асосан адреналин микдори ошса, резистентлик боскичида меъёр кўрсаткичга якинлашади, холдан тойиш боскичида эса камайиб кетади.
3. Хавотирланиш боскичида АТФ микдори ва бош мия, тимус, буйрак усти безларида ва жигарда аденин нуклеотидларининг умумий микдори ортса, резистентлик боскичида аста-секинлик билан меъёр кўрсаткичларга якилашади. Холдан тойиш босқичиа эса камайиб кетади. Бу холат АТФнинг ички митохондриал микдори регулятор эканлигини ва у транслоказа билан Н - АТФ-синтаза фаоллигини назорат килишини англатади.
4. Хавотирланиш боскичида бош мия ва жигар тўқималарида митохондрияларнинг нафас олиш ва оксидловчи фосфорланиш функцияси ортади. Резистентлик боскичида оксидловчи фосфорланишнинг «енгил» узилиб қолиши кузатилса, ҳолдан тойиш босқичида нафас олиш ва АТФ синтези пасайиб кетади.
5. Хавотирланишнинг бошланишида митохондриянинг ички йўлида НАД.Н оксидланиши тезлашади, кейинчалик, бирозгина секинлашади, резистентликда секинлаши тезлаша бошлайди, холсизланишда сезиларли даражада секинлашади; ташқи йўлдаги оксидланиш хавотирланишда ўзгармайди, резистентликда тезлаша бошлайди, холсизланишда тезлашиш сезиларли кучаяди. Бу эса цитохром с ни ички мембранадан чикиши бошланишини, холсизланишда эса тезлашишини кўрсатади.
6. Стресснинг боскичларидан катьи назар турли органларнинг тўқималарида холестерин, ЭЁК ва ЛФХ микдорлари ортади, ФИ эса камаяди; фосфолипидларнинг бошка фракциялари хавотирланиш боскичида ортади ёки ўзгармасдан колади, резистентлик боскичида эса камаяди.
7. Стресснинг боскичларидан катъи назар, бош мия ва жигар митохондрияларида фосфолипаза А2, лизофосфолипаза А] ва фосфолипаза Д гидролитик фаолликлари ортади.
8. Стресснинг боскичларидан катъи назар турли органларнинг тўқималарида ва митохондрияларида ЛПО ошади.
9. Катацин ва бензонални хайвонлар организмига киритилиб уларга стресс берилганда юқорида санаб ўтилган кўрсатгичларни четга огиши сезиларли даражада секинлашиб соғлом ҳайвонлардаги кўрсатгичларга яқинлашади.
Диссертация мавзусининг долзарблиги ва зарурати. Бугунги кунда дунёда онкологик касалликлар профилактикаси ва даволаш долзарб бўлганлиги сабабли ўсимлик ва хайвон хом ашёсидан олинадиган табиатан биологик бўлган янги доривор воситалар яратилмокда. Жаҳон согликни сақлаш ташкилоти статистик маълумотларига кўра онкологик касалликлар билан касалланиш яқин 20 йилда ўртача икки баробарга кўпаяди1.
Республикамиз мустақилликка эришгандан буён маҳаллий ўсимликлар хомашёси асосида онокологик касалликлар терапиясида қўлланиладиган юкори самарали препаратлар яратиш ва аҳолини сифатли дори воситалари билан таъминлаш йўналишларида кенг камровли чора-тадбирлар амалга оширилди ва муайян натижалар қўлга киритилди. Саратон касаллигини профилактика қилиш, хавфли ўсмаларни эрта аниқлаш ва ўсмага қарши янги доривор воситаларни яратиш бўйича изланишларни алохида таъкидлаш мумкин.
Бугунги кунда дунёда ўсма касалликлари этиологияси ва патогенезининг механизмларини аниклаш, ўсмага қарши қўлланиладиган кимёвий ва нурли терапиядан келиб чиқадиган оғир оқибатларни бартараф этувчи янги препаратларни ишлаб чиқиш масаласи долзарб бўлиб колмокда. Биологик фаол бирикмалар асосида онкологик патологияларни профилактика қилиш ва даволаш учун янги дори воситаларини яратиш, ўсмага карши фаол бирикмаларнинг таъсир механизмларини исботлаш, антиметастатик самара берувчи оқсил табиатли препаратларни ишлаб чиқиш, ўсмага қарши таъсирни кучайтирадиган ҳамда апоптозни чакирувчи омилларни аниклаш, эндоген ҳимоя механизмларини фаоллаштирадиган ва даволаш натижаларини яхшилайдиган ўсмага карши табиий препаратларни ишлаб чикиш кабилар долзарб масалалалардан ҳисобланади.
Узбекистан Республикаси Президентининг 2011 йил 28 ноябрдаги ПҚ-1652-сон «Соғлиқни сақлаш тизимини ислоҳ қилишни янада чуқурлаштириш чоралари тўғрисида» Қарори ва Узбекистан Республикаси Вазирлар Махкамасининг 2012 йил 29 мартдаги 91-сон «Тиббиёт муассасаларининг моддий-техника базасини янада мустаҳкамлаш ва фаолиятини ташкил этишни такомиллаштириш чора-тадбирлари тўғрисида»ги қарори ҳамда мазкур фаолиятга тегишли бошка меъёрий-ҳукуқий хужжатларда белгиланган вазифаларни амалга оширишга ушбу диссертация тадкикоти муайян даражада хизмат килади.
Тадқиқотнинг мақсади соядан оксид комплексы ажратиш, унинг физик-кимёвий, фармако-токсикологик тавсифлари, саратонга қарши фаоллигини ўсманинг ҳар хил турларида in vivo, биопсия материалида кўкрак бези, эндометрия ва йўғон ичак саратонини in vitro аниқлашдан иборат.
Тадқиқотнинг илмий янгилиги қуйидагилардан иборат:
соядан оксил комплекси ажратиб олинган ва унинг физик-кимёвий, фармакологик ҳамда токсикологии хоссалари аниқланган;
оқсил 12,7-79,0 кДа молекуляр массага эга полипептидлар комплексидан таркиб топганлиги,р! -4,1; 4,2; 4,5 ва 4,7 лардаги изоэлектрик нуқтага эгалиги исботланган;
масс-спектрометрия усули билан оқсил комплексида протеазалар Кунитц ингибитори аниқланган;
оқсил комплексининг in vitro ва in vivo шароитларида хафвли ўсмага, шамоллашга қарши фаоллиги ҳамда иммунмодулловчи ва антиканцероген хоссалари аниқланган;
соя дуккакларидан олинган полипептидлар комплекси асосида «Биокор-0,2г» препарата яратилган ва унинг таблетка кўринишидаги дори шакли ишлаб чиқилган.
Хулосалар
1. Илк бор соянинг «Генетик-1» {Glycine max (L.) Mtrr) навидан молекуляр массаси 12,7-79,0 кДа бўлган, изолектрик нуктаси р! -4,1, 4,2, 4,5 ва 4,7 га тенг оқсиллар комплексидан иборат «Биокор-0,2г» препаратининг субстанцияси ажратилди, унинг таркибига кирувчи оқсиллар (Kunitz trypsin protease inhibitor, beta-amylase, bcta-conglycinin alpha prime subunit, 2,4-Dinduciblc glutathione S-transfcrase, PRIO-like protein, 24kDa protein SC24) аникланди.
2. «Биокор-0,2г» препаратининг трипсин, химотрипсин ва плазмин каби серинли протеазаларга нисбатан ингибирлаш фаоллиги кўрсатилди.
3. «Биокор-0,2г» препаратининг АКАТОЛ, АКАТОН, Меланома В-16 ва Саркома 180 каби пайвандланган ўсма штаммларида ўсмага карши фаоллиги, унинг монотерапияда пайвандланган ўсма штаммларида саратон тўқимасининг ўсишини 70% га секинлаштириши аникланди.
4. «Биокор-0,2г» препаратининг субстанцияси экспериментал ҳайвонлар суяк илиги хужайралари пролиферациясини ва уларнинг яшаш давомийлигини ўсма гистогенезига боғлик холда 30-49% гача ошириши аникланди.
5. «Биокор-0,2г» препарата субстанциясини 5-фторурацил билан комплекс терапияда лаборатория ҳайвонларига киритиш ўсмага қарши таъсирни ўртача 10-25% га кучайтиради ва экспериментал ўсмаларда нурли терапиянинг самарадорлигини ўртача 1,5-2,3 марта ошириш имконини беради. Тажриба ҳайвонларининг ҳаётчанлигини 30-60 % гача оширади.
6. «Биокор-0,2г» препарата субстанциясининг 5-фторурацил берилган ўсма-ташувчи ҳайвонлар иммун тизимининг қайта тикланишига ёрдам бериши, ўсмага қарши препаратларнинг даволовчи таъсирини яхшилаши ва ўсма-ташувчи ҳайвонлар иммунитетини бошкариши аникланди.
7. Сичконларга «Биокор-0,2г» препарати субстанциясини киритиш қоннинг гематологик ва морфологик кўрсаткичларини (лейкоцитлар фоиз таркибини нормаллашиши, гранулоцитлар даражасини, гемоглобин таркиби ва эритроцитлар сонининг ошиши) яхшилашига ёрдам бериши аникланди.
8. Эндометрия ҳамда йўғон ичак саратони (bcl-2 ЬКд-67нинг юкори кўрсаткичи) хавфли трансформациянинг барча боскичларида in vitro тажрибаларда «Биокор-0,2г» препарати субстанцияси кўкрак бези саратони терапиясига резистент бўлган, эстрогенлар ва прогестеронга нисбатан рецепторлари бўлмаган ўсма хужайралари пролиферациясини 50% га ингибирлаши кўрсатилди.
9. «Биокор-0,2г» препаратининг субстанцияси заҳарсиз бирикмаларнинг V- синфига кириши аникланди. Сичқонларга препаратни перорал киритишда LD50 5000мг/кг дан кўпроклиги, кумулятив таъсирга эга эмаслиги, буйрак ва жигар функцияси, шунингдек, ҳайвонлар органлари ва тўқималари патоморфологиясига заҳарли таъсир кўрсатмаслиги, юрак-томир тизими, нафас олиш ва периферик асаб тизимларга таъсир қилмаслиги кўрсатилди. Препаратининг субстанцияси лимфа органлари огирлигига, макрофаглар микдорига, суяк илиги ҳужайраларига иммунотоксик, резорбцияловчи, аллерген, эмбриотоксик, тератоген ва мутаген таъсир кўрсатмайди.
10. «Биокор-0,2г» иммуномодулятор препаратининг таблетка дори кўринишидаги дори шакли ишлаб чикилди ва онкологик касалликларни комплекс даволаш учун тавсия этилди.
Диссертация мавзусининг долзарблиги ва зарурияти. Бугунги кунда дунёда озиқ-овқат хом ашёларига бўлган талаб йилдан-йилга ўсиб бормоқда. Бу ўринда, айниқса Ер шари аҳолиси сонининг дон ишлаб чиқаришга нисбатан жадал суръатларда ошиб бораётганлигини алоҳида таъкидлаб ўтиш лозим. БМТ қишлоқ хўжалиги ва савдо сотик ташкилотларининг тахминига кўра, 2050 йилга бориб қишлоқ хўжалиги махсулотлари ишлаб чиқарилишини камида 70% га оширилиши зарур'.
Мустакиллик йилларида республикамиз дон мустақиллигига эришди ва пахтачилик сохасида муайян натижаларни қўлга киритди. Хусусан, мамлакатимизда дончилик ва пахтачилик сохасида амалга оширилган дастурий чора-тадбирлар асосида муайян натижаларга, жумладан, касалликларга чидамли истиқболли бугдой ва ғўза навлари яратилди, бугдой хосилдорлиги оширилди ва доннинг технологик сифати яхшиланди хамда қайта ишлаш такомиллаштирилди, ғўзанинг ҳосилдорлигини ошириш ҳисобига экин майдонларни қисқартиришга эришилди.
Жахонда етакчи мамлакатлар агросаноат комплексининг барқарор ривожланиши ва озиқ-овқат хавфсизлигида алоҳида ўринга эга буғдой ва ғўзада маркерларга асосланган селекция тадқиқотларини олиб боришга алоҳида урғу берилмокда. Айниқса ушбу экинларда оксил ва изоферментларга асосланган молекуляр маркерларни аниклаш, кимматли хўжалик белгилари билан боғлиқ ҳолда ирсийланишини ўрганиш ва филогенетик тахлилларда қўлланилиши муҳим аҳамият касб этади. Бу ўринда ғўза ва буғдойнинг тезпишар, касалликларга чидамли ва юқори сифатли ҳосилдорликка эга бўлган турли селекцион ва генетик намуналарини яратиш ва жорий этиш долзарб муаммолардан биридир. Бугунги кунда ғўза оқсил ва изофермент маркерларининг муҳим қимматли-хўжалик белгилари билан боглик холда ирсийланиш конуниятларини аниклаш, ғўзанинг уруг оқсил спектрлари бўйича диплоид турлари A, D геном гурухдари ва баъзи амфидиплоидлар орасидаги филогенетик муносабатларни очиб бериш, бугдой навларидаги глиадин оксиллари ва эстераза фермента электрофоретик таркибини аниқлаш, глиадин электрофоретик вариантларини тарқалиш частотаси ўзгаришини асослаш, ғўза чигити оқсилларини эталон спектрларини ва электрофоретик формулаларини тузиш ҳамда ғўзанинг турли тизмалар, навлар ва турларини биокимёвий паспортлаштиришнинг молекуляр маркерларга асосланган идентификациялаш услубини яратиш хамда амалиётга жорий этиш мухим илмий-амалий ахамият касб этади.
Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2008 йил 20 октябрдаги №ПҚ-4041-сон «Озиқ овқат экинларини етиштиришни кўпайтириш ва экин майдонларини оптималлаштириш тўғрисида»ги ва 2016 йил 1 февралдаги ПҚ-2484-сон «Ғўза навларини жойлаштириш ва пахта ҳосили етиштиришнинг прогноз ҳажмлари тўғрисида»ги қарорлари ҳамда мазкур фаолиятга тегишли бошқа меъёрий-ҳуқуқий ҳужжатларда белгиланган вазифаларни амалга оширишга ушбу диссертация тадқиқоти муайян даражада хизмат қилади.
Тадқиқотнинг мақсади ғўза ва буғдой оқсил ва изофермент маркерлари ҳамда уларни қимматли-хўжалик белгилари билан боғлиқ холда ирсийланишини аниклаш ва филогенетик тахлилларда (ғўза) қўллашдан иборат.
Тадқиқотнинг илмий янгилиги қуйидагилардан иборат:
илк бор ғўзанинг муайян тур ва навларини электрофоретик паспортлаштириш имконини берувчи уч турдаги оқсилларнинг (сувда, буферда ва қийин эрувчи) эталон спектри тузилган;
ғўза оқсил маркерларининг айрим қимматли ҳўжалик белгилари билан боғлиқ ҳолда ирсийланиши аниқланган;
ғўзанинг оқсил маркерлари бўйича яқинлик даражалари битта турга мансуб гуруҳларда, ҳар хил турларга мансуб геном гурухи вакилларига нисбатан юқорилиги аниқланган;
G.raimondii тури оксил таркиби бўйича А) ва А2 геном гуруҳи вакилларига якинлиги исботланган;
бугдой навларида турли популяцияларнинг тарқалиш частотаси турличалиги ва ушбу кўрсаткич популяция ичидаги биотипларнинг маълум агроиклим шароитларига мосланувчанлигига боғлиқ ҳолда етиштириш йиллари бўйича ўзгариши аникланган;
бугдой навларида клейковина микдори турлича экани ҳамда ушбу белгига агроиқлим ва агротехник шароитларнинг таъсир қилиши аниқланган;
юмшоқ буғдойнинг янги истиқболли «Пахлавон» нави яратилган ва амалиётга жорий этилган.
Хулосалар
«Ғўза ва буғдойнинг қимматли хўжалик белгилари билан боғлиқ оқсил ва изоферментлари ҳамда уларни филогенетик тахлилларда қўлланилиши» мавзусидаги докторлик диссертацияси бўйича олиб борилган тадқиқотлар натижасида куйидаги хулосалар тақдим этилди:
1. Олиб борилган тадқиқотлар натижасида турларга хос янги сувда эрувчи электрофоретик юрувчанлиги (ЭЮ) 0,23 ва 0,15 га тенг бўлган оқсил маркерлари аниқланди. Тахлил натижаларига кўра ЭЮ 0,23 га тенг бўлган компонент Н-0,13 оксил маркери билан ЭЮ 0,15 га тенг бўлган компонент эса В-0,18 оқсил маркери билан боғлиқ ҳолда ирсийланиши кўрсатилди.
2. G.hirsutum тури кенжа тури вакилларининг сувда ва буферда эрувчи оқсил маркерлари ҳамда пероксидаза ферменти электрофоретик таркиби бўйича полиморф эканлиги кузатилди.
3. Илмий тадқиқотлар натижалари, ўсимлик бўйи, тола узунлиги, чигит қобиғи чиқими каби қимматли-хўжалик белгилари локуслари билан Н-0,13 ва В-0,18 оқсил маркерлари ўртасида боғлиқлик борлигидан далолат беради.
4. Ғўзанинг диплоид турлари A, D ва С геном гуруҳи вакилларида ЭЮ 0,21 га тенг бўлган пероксидаза компоненти борлиги аниқланди. G.herbaceum africanum ва G.herbaceum harga турларида эса ЭЮ 0,39 бўлган пероксидаза компоненти борлиги билан бошка турлардан фаркланади.
5. Ғўзанинг ўрганилган турлари эстераза ферменти изозим спектрлари бўйича полиморф эканлиги ва С геном гурухи вакиллари секин миграцияланувчи эстераза спектри зонасида 3-4 тагача, тез миграцияланувчи зонада эса 4 та эстераза компоненти борлиги кузатилди.
6. Ғўзанинг A, D ва С геном гурухи вакиллари а-амилаза ферменти электрофоретик спектрлари ўрганилганда А ва D геном гурухи вакилларида 2 тагача, С геном гурухи вакилларида эса 3 тагача а-амилаза компонентлари мавжудлигианикланди.
7. Ғўзанинг диплоид турлари ДДС-Na иштирокидаги электрофорез услубида тахлил қилинганда уларда турлараро полиморфизм мавжудлиги ва улар турли полипептидлар борлиги билан фаркланиши кўрсатилди.
8. Ғўзанинг турли нав ва турларини электрофоретик паспортларини яратиш имконини берувчи 3 хил оқсил таркиби бўйича эталон спектрлари ва электрофоретик формулалари тузилади.
9. Ғўзанинг оқсил маркерлари бўйича яқинлик даражалари битта турга мансуб гурухларда хар хил турларга мансуб геном гурухи вакилларига нисбатан юқорилигини кўрсатди. G.raimondiijypw оксил таркиби бўйича Ai ва Аг геном гурухи вакилларига яқинлиги тасдиқланди.
10. Юмшоқ буғдойнинг 8 та навини глиадин оқсили электрофоретик таркиби ўрганилганда уларнинг кўпчилиги ушбу оқсил маркери бўйича бир қатор биотиплардан иборат эканлиги исботланади.
11. Республиканинг турли худудларида етиштирилган буғдой навларининг глиадин оқсили биотипларининг нисбати турлича бўлиб уларнинг тарқалиш частотаси турли худудларда хар хил эканлиги, ушбу маълумотлар эса биотипларнинг маълум шароитларда мосланувчанлик даражаларини аниқлаш имконини такдим этади.
12. Олиб борилган тадкиқотлар натижасида юмшоқ буғдойнинг «Пахлавон» нави яратилди ва амалиётга жорий этилди. Ушбу нав 2014 йилдан Сирдарё, Сурхондарё, Қашқадарё, Фарғона ва Тошкент вилоятлари учун истиқболли нав сифатида Давлат реестирига киритилди.
Диссертация мавзусининг долзарблиги ва зарурияти. Бугунги кунда жахон микёсида экологик мувозанатни глобал равишда ўзгариши иктисодий тармоқларда муҳим ахамиятга эга бўлган пахтачилик соҳасига хам таъсир этиб келмокда. Дўнё микёсида асосий эътибор, ғўзанинг турли стресс омилларга табиий бардошли, хосилдор ва тола сифати юқори бўлган янги навларини яратишга каратилган. Бу эса ғўзанинг янги навларини яратишда ғўза коллекциясидаги ёввойи ва ярим ёввойи турларнинг потенциалидан селекция-генетик жараёнларда кенг маънода фойдаланишни тақозо этмокда.
Мамлакатимиз мустақилликка эришгач, пахтачилик соҳасида кенг кўламли ислоҳотлар олиб борилиб, бу борада, айникса, ғўза экин майдонларини кенгайтирмаган холда ундан олинадиган хосил микдори ва сифатини оширишга алоҳида эътибор каратилди. Мазкур йўналишда амалга оширилган дастурий чора тадбирлар асосида муайян натижаларга, жумладан, ғўзанинг тезпишар, хосилдор, юкори тола чиқими ва сифатига эга хамда экологик стресс омилларга бардошли бўлган янги навларини яратиш борасида мухим натижаларга эришилди.
Жаҳонда ишлаб чикариш талабларининг ошишига мос ғўза навларини яратишда ғўзанинг мавжуд ёввойи ва маданий турлари потенциалидан оқилона ва самарали фойдаланиш муҳим аҳамият касб этмокда, айниқса, уларни кенг маънода турлараро дурагайлашга жалб этган ҳолда ғўзанинг генетик жиҳатдан бойитилган ноёб дурагайларини олиш, ҳозирда ишлаб чиқаришда экилаётган навлардан асосий хўжалик белгилари бўйича устун бўлган янги навларини яратишга имкон яратади. Ҳозирда ғўзанинг диплоид G.thurberi Tod.(D]), G.raimondii Ulbr.(D5), G.arboreum L. (A2), G. herbaceum L.(Ai), G.sturtii Muell (C|), G.harknessii Brang.^Di-z), G.stocksii Mast.(Ei), ҳамда G.hirsutum L. (AD)! каби маданий тетраплоид навлари иштирокида касалликларга бардошли, эртапишар, тола сифати юқори бўлган, вилтга бардошли ноёб амфидиплоидлар, рекомбинантлар, оила ва тизмалар яратилиб, маданий навлар генотипини бойитишда амфидиплоидлардан фойдаланиш йўллари ишлаб чиқилган. Бунда, ғўзанинг турли геном тузилишига эга мавжуд амфидиплоидларига маданий навларни дурагайлаш асосида янги кўп геномли турлараро мураккаб дурагайларни яратиш, уларни селекцион-генетик тадкиқотлар ва амалий селекция жараёнларида кўллаш бўйича тадқиқотларни амалга ошириш муҳим ахамиятга эга. Айниқса, турлараро мураккаб дурагайлаш услубларидан самарали фойдаланган холда мавжуд амфидиплоидларни маданий навлар билан мураккаб дурагайлаш орқали 4 ва 5 та турлар иштирокидаги янги турлараро мураккаб дурагайларни яратиш; ғўзанинг турлараро мураккаб дурагай F) ўсимликларида кузатиладиган пуштсизликлар ва унинг сабабларини аниклаш; генетик жиҳатдан бойитилган янги генотипларни яратиш; дурагайларда қимматли хўжалик белгиларнинг ўзгарувчанлиги, ирсийланиш характери ва айрим хўжалик белгилар орасидаги боғлиқликни қиёсий ўрганиш асосида ғўзанинг ноёб шакллари, оилалари, тизмалари ва навларини яратиш ва уларни ишлаб чикаришга жорий этиш муҳим илмий-амалий аҳамият касб этади.
Узбекистан Республикасининг 2002 йил 29 августдаги 395-П-сон «Селекция ютуклари тўғрисида»ги Қонуни ва «Узбекистан Республикаси Президентининг 2016 йил 1 февралдаги ПҚ-2484-сон «Ғўза навларини жойлаштириш ва пахта хосили етиштиришнинг прогноз хажмлари тўғрисида»ги қарори хамда мазкур фаолиятга тегишли бошқа меъёрий-хукуқий хужжатларда белгиланган вазифаларни амалга оширишга ушбу диссертация тадқикоти муайян даражада хизмат килади.
Тадқиқотнинг мақсади ғўзанинг [(G. thurberi Tod. х G. raimondii Ulbr.) x G.arboreum L.] x G.hirsutum L. схемасидаги амфидиплоидларига G.hirsutum L. ва G.barbadense L. турларининг маданий навларини дурагайлаш ва генетик жиҳатдан бойитилган кўп геномли янги турларао мураккаб дурагайлари, оилалари ва тизмаларини яратишдан иборат.
Тадқиқотнинг илмий янгилиги қуйидагилардан иборат:биринчи маротаба мураккаб тузилишга эга {[(G. thurberi Tod. х G. raimondii Ulbr.J х G. arboreum L.J x G.hirsutum L.} амфидиплоидларига G.hirsutum L. ва G.barbadense L. турларининг маданий навларини дурагайлаш асосида 4 ва 5 та ғўза турлари иштирокидаги янги турлараро мураккаб дурагайлари яратилган;
оналик шаклида иштирок этган {[(G. thurberi Tod. х G. raimondii UlbrJ х G. arboreum L.J x G.hirsutum L.J амфидиплоиди иштирокида олинган турлараро мураккаб дурагай ўсимликларда (F8 гача) асосий кимматли-хўжалик белгиларнинг шаклланиши ва ўзгарувчанлиги аникланган;
яратилган янги турлараро мураккаб ва беккросс дурагайларда айрим кимматли хўжалик белгилар орасидаги ўзаро коррелятив боғлиқликлар аникланган;
турлараро мураккаб ғўза дурагайларининг хўжалик белгиларида намоён бўладиган айрим салбий коррелятив боғликликларни бартараф этиш йўли билан тезпишар, махсулдор, тола чикими ва сифати ҳамда 1000 дона чигит вазни каби белгиларнинг юкори мажмуасига эга рекомбинантлар ва оилалар ажратиб олиш имконияти асосланган;
ғўзани кўп геномли ТМДларининг белги хусусиятларини ижобий трансгрессив ўзгарувчанликка эришишида ҳамда генетик жихатдан бойитилган кимматли хўжалик белгиларнинг ижобий мажмуасига эга рекомбинантларни яратишда беккросс чатиштиришнинг аҳамияти исботланган;
ғўзанинг кўп геномли тизмаларидан хўжалик учун кимматли белгиларнинг юкори мажмуасига эга бўлган СП-1303, СП-«Камолот», С-1306 ва С-7277 янги навлари яратилган.
Хулоса
«Мураккаб турлараро дурагайлаш орқали ғўзанинг кўп геномли янги дурагайларини яратиш ва хусусиятларини очиб бериш» мавзусидаги докторлик диссертацияси бўйича олиб борилган тадкикотлар натижасида куйидаги хулосалар такдим этилди:
1. Турлараро дурагайлаш услубини кўллаш оркали биринчи маротаба мураккаб тузилишга эга {[(G. thurberi Tod. х G. raimondii UlbrJ х G. arboreum L.J x G.hirsutum L.} амфидиплоиди ҳамда унга G.hirsutum L. ва G.barbadense L. турларининг маданий навларини дурагайлаш асосида 46,7-55,1% чатишувчанлик билан 4 та турлар иштирокидаги ва 24,6-31,3% чатишувчанлик билан янги 5 та турлар иштирокидаги турлараро мураккаб дурагайлари синтез килинди. Чатишувчанлик даражасининг турлича бўлиши дурагайлашда 4— ва 5- бўлиб катнашган турларга боғлиқлиги билан асосланади.
2. Ғўзанинг 4 ва 5 та турлар иштирокидаги янги турлараро мураккаб дурагайларини синтез қилишда кузатиладиган турли даражадаги кийин чатишувчанлик билан ота-она шакл ва дурагайларининг соматик хужайраларидаги хромосомалар сонининг тебраниши, уларни морфологик белгиларидаги фарқи ва ўзгарувчанлиги ҳамда дурагайлашда она хужайраси микроспорогенез босқичларида кечадиган нуксонлар ўзаро боғлиқ. Ҳужайраларда хромосомаларнинг мейёрдаги конъюгацияга учраб бивалентлар ҳосил қилиши, мейознинг метафаза (Мц) ва анафаза (А//) босқичларида бузилиш ва нуксонлар табиати мейотик индексига таъсир килиб, 4- ва 5-турлар иштирокидаги ТМДларни олинишига караб кескин фаркланиши билан тавсифланади.
3. Ғўзанинг кимматли хўжалик белгиларнинг генетик жиҳатдан кенг даражадаги ўзгарувчанлигига эришиш ва ижобий белгилар мажмуасига эга бўлган рекомбинантларни ажратиб олишда оналик шаклида иштирок этган {[(G. thurberi Tod. х G. raimondii Ulbr.J х G. arboreum L.J x G.hirsutum L.J мураккаб амфидиплоиди ҳал қилувчи аҳамияти эга. Амфидиплоид иштирокидаги янги мураккаб турлараро ва беккросс дурагайларда тезпишарлик белгисининг ирсийланиши ва шаклланиши, дурагайлашда оталик сифатида катнашган маданий G.hirsutum L. ва G.barbadense L. навлари генотипига боглик равишда кечиши билан асосланади.
4. Ғўзанинг янги 4 ва 5 та турлари иштирокида олинган турлараро мураккаб ва беккросс дурагайлар авлодларида асосий хўжалик белгиларининг кўрсаткичларини яхшилашга эришиш ва барқарорлашув жараёнини қисқартиришда маданий навлар билан беккросс чатиштиришлар ўтказиш юкори самара бериши билан асосланади.
5. Ғўзанинг 4 та тури иштирокидаги амфидиплоидини G.hirsutum L. ва G.barbadense L. турларининг маданий навларини турлараро дурагайлаш асосида генетик жиҳатдан бойитилган, юкори тола сифати ва вилтга бардошлилик каби ижобий генлар мажмуасига эга бўлган янги селекцион манбалари яратилди. Ғўзанинг 4 ва 5 та турлари иштирокидаги турлараро мураккаб ва беккросс дурагайларида ижобий трансгрессия намоён бўлиши натижасида тола чиқими 40,0-45,0%, тола узунлиги 40 мм ва ундан юкори, микронейр кўрсаткичлари 3,9-4,5 ҳамда вилтга толерант бўлган рекомбинантларини олиш имкониятлари яратилади.
6. Маҳсулдорлик ва унинг асосий компонентлари бўйича [(G. thurberi Tod. х G. raimondii UlbrJ x G.arboreum L.J x G.hirsutum L. ва {[(G. thurberi Tod. x G. raimondii Ulbr-ў x G.arboreum L. 7 x G.hirsutum L.J x G.barbadense L. схемасидаги мураккаб ва беккросс (FjВС,; F|BC2) дурагайларнинг дастлабки авлодларидан бошлаб ижобий трансгрессия намоён бўлади. Дурагай ўсимликларда кўсаклар сони белгисининг ўртача кўрсаткичи ва ўзгарувчанлик даражасини ошириш учун 5 та тур, бир дона кўсакдаги пахта вазни ва 1000 дона чигит вазни белгилари бўйича эса 4 ва 5 та турлар иштирокидаги турлараро мураккаб ва беккросс дурагайлашнинг таъсири ижобий бўлганлиги кузатилади.
7. Ғўзанинг 4 ва 5 та тури иштирокидаги янги турлараро мураккаб ва беккросс F2 дурагайларида «тола чиқими ва тола узунлиги» белгилари орасидаги ўртача ижобийдан (г=+0,39) юкори ижобийгача (г=+0,62), «тола узунлиги ва микронейри» - ўртача ижобий (г=+0,55), шунингдек, «тола узунлигининг тола пишиқлиги» билан ўртача ижобий (г=+0,56 ва /-+0,50) богланиш мавжудлиги хамда турлараро мураккаб дурагайлаш асосида айрим хўжалик белгилар орасидаги тескари коррелятив боғлиқликни бузиш мумкин. Ушбу белгилар бўйича танлов ишларини корреляция коэффициентига асосланган ҳолда олиб бориш максадга мувофикдир.
8. Ғўзада турлараро мураккаб ва беккросс дурагайлаш услубини қўллаш ҳамда дурагайларнинг хўжалик белгиларида намоён бўладиган айрим салбий коррелятив боғлиқликларни бартараф этиш орқали генетик жихатдан бойитилган андоза навга нисбатан эртапишар, бир туп ўсимликдаги кўсаклар сони буйича юқори кўрсаткични намоён этган махсулдор, тола чиқими ва сифати ҳамда 1000 дона чигит вазни каби белгиларнинг юкори мажмуасига эга бўлган куйидаги: а) 100 дан ортиқ: О-355-56\07, О-553-54\07, 0-431-32\07, О-95-96Ч1, 0-86-8745, 0-131-3245, О-383-84\07, 0-429-30\07, 0-747-48\07, 0-749-50\07, 0-657/07, О-445-46\07, 0-99-100\07 ва бошқа оилалар; б): Т-1304, Т-2007, Т-1305, Т-1306, Т-100/14, Тер-81-82/15, Т-131-138/15, Т-2005, Тер-89-90/15, Т-147-156/15 каби янги тизмалари ажратиб олинди.
9. Ғўзанинг янги кўп геномли дурагайларини олинишида иштирок этган G.thurberi Tod., G. raimondii Ulbr, G.arboreum L., G.hirsutum L. ва G.barbadense L. каби ёввойи шакл ва маданий навларининг ҳар бири ўзига хос муҳим белги хусусиятга эга эканлиги аниқланди. Турлараро мураккаб дурагайлаш услубларини кўллаш оркали улардаги идивидуал белги хусусиятларни битта генотипга йигиш мумкинлиги исботланди.
10. Генетик жиҳатдан бойитилган янги оилалар куйида келтирилган белгилари бўйича: тезпишарлиги (105-110 кун) - О-355-56\07, О-553-54\07, 0-103-0441, О-483-84\07, О-323-24\07, О-571-72\07; бир дона кўсакдаги пахта вазни (7,0-7,8 г) -0-95-9641, О-451-52\07, О-355-56\07, О-553-54\07, О-431-32\07, О-ЮЗ-04\11; 1000 дона чигит вазни (130,0- 145,0 г.) - 0-136-3845, 0-134-3545, О-61-62\07, 0-13945, 0-83-8445, 0-86-8745; тола чикими (40,0 - 45,0 %) - 0-99-100\07, О-445-46\07, 0-49-50\07, 0-103-0441, О-755-56\07, 0-122-234 1, 0-131-3245, О-383-84\07; тола узунлиги (37,0-43,0 мм) -0-667-68/07, 0-83-844 5, О-235-36\07, 0-657/07, 0-749-50\07, 0-429-30\07, О-745-46\07, О-747-48\07, О-741-42\07; вилт касаллигига бардошлилик (0,5-5,4%) -О-445-46\07, О-383-84\07, 0-99-100\07, 0-103-0441, 0-749-50\07 ва 0-745-46\07 каби оилаларни генетик тадкиқотлар ҳамда селекцион жараёнларда бошлангич ашё сифатида фойдаланиш учуй тавсия этилди.
11. Тадқиқотлар давомида ғўзанинг мураккаб генетик асосга эга бўлган тизмаларидан, кимматли хўжалик белгиларнинг юкори мажмуасига эга бўлган СП-1303, СП-«Камолот», С-1306 ва С-7277 каби ғўзанинг янги навлари яратилди. Уларни тезпишарлиги, ҳосилдорлиги, юкори тола чикими, 1000 дона чигит вазни, толасининг юқори сифати ҳамда вилт билан нисбатан кам зарарланиши бўйича андоза навларга нисбатан устунлигини хисобга олган ҳолда янги истиқболли нав сифатида ишлаб чиқаришда экишга тавсия этилади.
Диссертация мавзусининиг долзарблиги ва зарурати. Ҳозирги кунда дунёда ион алмашувчи полимерлар металлургия, кимё ва бошқа соҳаларида саноат ва оқава сувларни деминерализациялаш ва тозалаш жараёнларида кенг қўлланиладилар. Юқори сорбцион ва физик кимёвий кўрсаткичларга эга бўлган ион алмашувчи полимерларни олиш технологии жараёнларини ишлаб чиқиш ва яратиш, олинган ион алмашувчилар эксплуатацион кўрсаткичларини бошқаришнинг илмий асосларини тадқиқ килиш энг долзарб муаммолардан бири ҳисобланади.1
Республикамизнинг мустакиллиги йилларида мис, никель, кобальт, молибден ионларига нисбатан танлаб таъсир этиш хусусиятга эга бўлган турли синфдаги комплекс ҳосил килувчи катионитлар, анионитларни акрил кислотаси, полиэтиленполиамин, бензогуанидин каби бирикмаларни фурфурол билан поликонденсациялаш ёрдамида шунингдек гетероциклик альдегид-фурфурол ва ароматик халка тутган бирикмалар асосида поликонденсацион турдаги янги термо-кимёвий баркарор ионитлар синтезига оид илмий изланишларга асосий эътибор қаратилган. Бу борада поликонденсацион турдаги янги термо-кимёвий баркарор ионитлар олиш технологик жараёнлари яратилганини алоҳида такидлаш мумкин.
Бутун дунёда дивинилбензол, стирол, акрил кислотаси, винилпиридинлар каби мономерлар асосида полимеризацион турдаги ион алмашувчи материалларни олиш технологиялари йўлга кўйилган ва долзарб муаммоларни хал этиш максадида илмий тадкиқотлар олиб бориляпти. Ион алмашувчи полимерларни ишлаб чиқишда бир қатор масалаларни ҳисобга олиш зарур, хусусан куйидаги йўналишларда:саноат ва оқава сувларини тозалаш ва уларнинг каттиклигини камайтириш; металлургия саноати технологии эритмаларидан рангли металлар ионларини ажратиб олиш; атроф-муҳит муҳофазаси масаласини хал этиш кабилар долзарб ҳисобланади.
Узбекистан Республикаси Президентининг 2009йил 12 мартдаги ПҚ-1072-сон «2009-2014 йилларда Киме саноати корхоналарини модернизация килиш, техник ва технологик қайта жиҳозлаш дастури тўғрисида»ги, 2010 йил 15 декабрдаги ПҚ-1442-сон «2011-2015 йилларга Узбекистан Республикасининг саноати ривожланишининг устувор йўналишлари тўғрисида»ги, 2017 йил 6 апрелдаги № Ф-4891 сон «Товарлар (ишлар, хизматлар) хажми ва таркибини танкидий тахдил килиш, импорт ўрнини босадиган ишлаб чиқаришни маҳаллийлаштиришни чукурлаштириш», 2017 йил 21 апрелдаги № ПҚ-2915-сон «Узбекистан Республикаси экология ва атроф-муҳитни мухофаза килиш давлат кўмитасининг чиқиндиларнинг ҳосил бўлиши, тўпланиши, сақлаши, ташилиши, утилизация қилиниши, қайта ишланиши, кўмилиши, реализациясини назорат килиш инспекциясифаолиятининг ҳукукий асослари» қарорлари ҳамда мазкур фаолиятга тегишли бошқа меъёрий-ҳуқуқий хужжатларда белгиланган вазифаларни амалга оширишга ушбу диссертация тадкикоти муайян даражада хизмат қилади.
Тадқиқотнинг мақсади: Шўртан газ-кимё мажмуаси куб чикиндилари ва гидролиз саноати иккиламчи маҳсулоти фурфурол асосида янги мавжуд, арзон, термо-кимёвий, механик мустаҳкам поликонденсацион турдаги ион алмашувчи полимерлар олиш технологиясини ишлаб чикишдан иборат.
Тадқиқотнинг илмий янгилиги:
ионоген группаларини киритиш учун ШГКМ куб чикиндилари ва фурфурол асосида поликонденсация реакцияси йўли билан полимер олиш усули ишлаб чиқилган;
полимерларни ҳосил бўлиши реакциянинг бошланғич мономерлар концентрациясига, катализаторлар, реакция ҳароратига боғлиқлиги аниқланган;
олинган полимерии сульфирлаш жараёни технологик режими ишлаб чиқилган;
олинган ионитларни амалда қўллаш мақсадида замонавий физик-кимёвий таҳлил усулларини қўллаб катионитларнинг асосий хоссалари аниқланган;
олинган катионитлар кимё, гидрометаллургия корхоналарида ҳамда артезиан сувларини юмшатиш жараёнларида қўлланилган.
Хулосалар
1. Ион алмашинувчи полимерлар синтези учун полимер матрицаси сифатида фурфурол билан кимёвий ишлаб чиқариш куб чикиндилари (ШГКМ) поликонденсация реакцияси ёрдамида амалга оширилган. Полимер олиш реакциясида фурфурол ва куб чикиндиларини поликонденсацияси ва унинг кимёвий ўзгаришлар жараёни, кинетик тадқиқотлар асосида, тезлик константалари қийматлари, реакциянинг активланиш энергияси аникланган. Шунингдек ионитлар олиш технолгиясида реакциянинг ҳароратга, дастлабки моддаларнинг концентрациясига ҳамда катализатор ва бошка омилларга боғлиқлиги кўрсатилган.
2. Олинган полимернинг полимер аналогик ўзгаришлар реакцияси ўрганилган. Полимерии сульфирлаш натижасида O,1N. NaOH эритмаси бўйича алмашиш сигими 5,0-5,5мгэкв/г га эга бўлаган сульфокатионитлар синтез қилинган. Турли омилларга караб, полимерии сульфирлаш рекция кинетикаси, асосий тадкикотлар асосида, асосий кўрсатгичлари юқори хусусиятларга эга бўлган сульфокатионит олиш усули ишлаб чиқилган.
3. Импорт ўрнини босувчи ионитлар олиш учун яроқли бўлган хом-ашёнинг сорбцион ва физик-кимёвий хоссаларига ионитнинг асосий физик ва кимёвий параметрларини (натрий, кальций, магний, мис, никель, ва бошка ионлари сорбцияси, сорбциялаш қобилияти, диссоциаланиш даражаси ионоген функционал группалар)ионитнинг кимёвий таркибига, корреляцион боғлиқлиги аникланган.
4. Ионитларнинг физик-кимёвий, кимёвий ва сорбцион хоссаларини таҳлил қилиш асосида амалий қўлланиш соҳалари аникланган, шунингдек, олинган маҳсулот «Қўқон суперфосфат заводи» АЖ ва «Asian Diamond Classic» МЧЖларида саноат сувларини тозалаш ва юмшатиш жараёнларида қўллашга тавсия этилди.
Диссертация мавзусининг долзарблиги ва зарурати. Жаҳон миқёсида синтетик ионитларни ишлаб чиқариш ўтган ўн йилга нисбатан икки баробар ортган. Ишлаб чиқариладиган ионитлар хажми бўйича МДҲ давлатлари жаҳонда иккинчи ўринда туради ва бу ионитларнинг 65 фоизи гидрометаллургия саноати корхоналарида металларни концентрлаш ва ажратишда, халқ хўжалигининг турли соҳаларида қўлланиладиган тозаланган хамда тузсизлантирилган сув олишда, сувни тозалаш мақсадида ишлатилади. Шунингдек, ишлаб чикариладиган ионитлар ИЭС, АЭС ва саноат чиқиндиларини тозалашда 15%, кимёвий технологияларда 9%, озиқ-овқат ва фармацевтика саноатида 6% ва бошқа соҳаларда қолган кисми қўлланилади1. Ионитлар металларни турли муҳитга эга бўлган индивидуал ва аралаш эритмалардан танловчан сорбциялаб, самарали ажратиб олиш имконини беради. Шу сабабли, кўпгина илмий ишлар янги ионитлар синтези, физик-кимёвий хоссаларининг тадқиқоти ва уларни сорбция жараёнларида қўллаш технологияларини яратишга йўналтирилган.
Республикамизда мустакилликка эришилгандан буён кимё саноатида янги турдаги маҳсулотларни ишлаб чикаришни ривожлантириш йўналишидаги илмий изланишларни юқори даражада ташкил этиш ва махаллий бозорни импорт ўрнини боса оладиган кимёвий реагентлар билан таъминлаш борасида кенг қамровли чора-тадбирлар амалга оширилиб, муайян натижаларга эришилди. Бу борада махаллий хом ашёлар асосида синтез килинган, таркибида олтингугурт, азот, кислород ва фосфор донор атомларини сақлаган, кимматбаҳо металлар ионларини эритмалардан самарали сорбцияловчи, термик ва кимёвий барқарор, механик мустаҳкам, комплекс ҳосил қилувчи ионитлар тадкикотига қаратилган илмий ишларни алоҳида таъкидлаш мумкин.
Бугунги кунда жаҳонда ионитларнинг янги турларини синтез килиш, металлар ионларига нисбатан сорбцион хусусиятларини аниклаш ва улар ёрдамида эритмалар таркибидан қимматбаҳо металл ионларини ажратиб олиш технологиясини яратиш долзарб вазифалардан хисобланади. Комплекс ҳосил қилувчи ионитларни яратиш бўйича тадкиқотларни амалга оширишда махаллий хом-ашёлар асосида таркибида олтингугурт, азот, кислород ва фосфор донор атомларини сақлаган, эритмада турли металлар ионлари билан комплекс хосил килиш хусусиятига эга бўлган ионитлар синтез килиш, улар ёрдамида нодир ва рангли металлар ионларини самарали концентрлаш ва ажратиш усулларини ишлаб чиқиш долзарб муаммолардан хисобланади.
Узбекистан Республикаси Президентининг 2010 йил 15 декабрдаги ПҚ-1442-сон «2011-2015 йилларда "Узбекистан Республикаси саноатини ривожлантиришнинг устувор йўналишлари тўғрисидаги» ва 2009 йил 11 мартидаги ПҚ-1071-сон «Кимё саноати корхоналари курилишини жадаллаштириш ва янги турдаги кимё маҳсулотлари ишлаб чиқаришни ўзлаштириш бўйича чора-тадбирлар дастури» тўғрисидаги карорлари хамда мазкур фаолиятга тегишли бошка меъёрий-ҳукукий ҳужжатларда белгиланган вазифаларни амалга оширишда ушбу диссертация тадқиқоти муайян даражада хизмат қилади.
Тадқиқотнинг мақсади: юқори самарали комплекс ҳосил килувчи полифункционал ионитларни синтез қилиш ва уларни қўллаб индивидуал ҳамда аралаш эритмалардан нодир ва рангли металлар ионларининг сорбция жараёнига татбиқ этишдан иборат.
Тадқиқотнинг илмий янгилиги қуйидагилардан иборат: эпихлоргидрин-карбамид (тиокарбамид) ҳамда формалин-карбамид (тиокарбамид) асосидаги маҳсулотларнинг полиэтиленполиамин, меламин, ГИПАН, ортофосфат кислота билан реакцияси натижасида таркибида олтингугурт, азот, кислород ва фосфор донор атомлари сақлаган комплекс ҳосил қилувчи полифункционал, термокимёвий барқарор, танловчан ионитлар яратилган;
диметилолкарбамид ва диметилолтиокарбамиднинг ГИПАН ва ортофосфат кислота билан ўзаро реакцияси натижасида маҳаллий хомашёлар асосида янги, самарали ва арзон комплекс ҳосил қилувчи полифункционал ионитлар синтез килинган;
синтез жараёнини кинетик тадқиқ килиш орқали реакциянинг тезлик константаси, активланиш энергияси, олинган ионитлар физикавий ва кимёвий хоссаларининг ҳароратга, бошланғич моддалар концентрацияси ва бошқа омилларга боғлиқлиги аниқланган;
бошланғич моддалар кимёвий таркиби ва физик-кимёвий хоссаларининг импорт ўрнини босувчи, комплекс ҳосил қилувчи ионитлар асосий кимёвий ва физик-кимёвий хоссаларига (кумуш, кобальт, рух, никель, мис, қўрғошин металлари сорбцияси, сорбцион сиғими, функционал гурухдарнинг диссоциаланиш даражаси) боғлиқлиги исботланган;
диметилолкарбамид (диметилолтиокарбамид) ва диглицидилкарбамид (диглицидилтиокарбамид) асосида комплекс ҳосил килувчи ионитлар олиш технологияси ишлаб чикилган.
Хулосалар
1 _Диглицидил(тио)карбамид ва диметилол(тио)карбамиднинг полиэтиленполиамин, меламин, гидролизланган полиакрилонитрил ва ортофосфат кислота билан поликонденсатланиш реакцияларида ҳосил бўлган маҳсулотлар таркиби хамда хоссаларига, дастлабки моддалар нисбатининг таъсири, реакция тезлиги ва полимер унумининг ишлатиладиган эритувчи табиатига боғлиқлиги, шунингдек, комплекс бирикмалар хосил килувчи ионитлар олиш технологик жараёни кўрсатгичлари таклиф этилди.
2.Синтез қилинган бирикмаларнинг таркиби, тузилиши ва индивидуаллиги ИҚ-спектрал, элемент тахдили, дифференциал термогравиметрия каби замонавий тадкикот усуллари ёрдамида исботланди.
З.Олинган ионитларнинг алмашиниш сигими, турли металл ионлари (Cu2+, Ni2+, Zn2+, Cd2+, Pb2+, Co2+, Ag+) га нисбатан сорбцион хоссалари, бўкувчанлиги, термик ва кимёвий барқарорлиги кўрсатилади.
4.ТЭП-1 ва ТФП-1 маркали ионитлар олишнинг технологик схемаси таклиф этилди. Олинган ионитларнинг сорбцион хоссалари асосида уларнинг саноатда қўлланилиш соҳалари ҳамда имкониятлари аниқланди, уларни гидрометаллургия ва заргарлик корхоналари чиқиндилари таркибидан жуда кам микдордаги рангли ва нодир металларни ажратишда, саноат сувларини тозалаш хамда юмшатишда кўллаш тавсия этилди.
Диссертация мавзусининг долзарблиги ва зарурати. Дунё қишлоқ хўжалигида турли хил зараркунанда хашаротлар ва фитопатоген микроорганизмларга қарши курашиш айни вақтда жуда катта муаммо бўлиб қолмокда. “Қишлоқ хўжалигида фитопатоген микроблар таъсирида 1,4 триллион доллар зарар кўрилмокда. Бу эса умумий ялпи ички маҳсулотнинг 5% ни ташкил этади. Зараркунанда хашаротлар таъсирида тайсрланаётган қишлоқ хўжалик маҳсулотларининг 20-25% микдори йўқотилмокда1.
Республикамиз мустақилликка эришгандан кейин экологик тоза ва табиий махсулотлар стиштириш мақсадида қишлоқ хўжалик экинларини зараркунандалар, касалликлар ва ёввойи ўсимликлардан ҳимоя қилишда экологик тоза, биологик маҳсулотлардан фойдаланишни кснгайтириш орқали амалиётда кенг ишлатилиб кслинаётган кимёвий махсулотлар микдорини тизимли тарзда камайтириб бориш бўйича чора тадбирлар олиб борилмокда. Бу борада ғўза агробиоценозида зараркунанда хашаротлар микдорини бошқаришда фойдали хашаротлар ёрдамида биологик химоя қилиш усули кенг жорий этилишини алоҳида таъкидлаш мумкин.
Дунё кишлоқ хўжалигида экинлардаги зараркунанда хашаротлар, касалликлар ва бегона ўтларга карши курашишда асосан кимёвий препаратлардан кенг фойдаланиш оқибатида, экологик ҳолатининг бузилиши, сув хавзаларининг ифлосланиши, касалликлар ва зараркунандалар кўпайиши, ҳашаротларнинг пестицидларга чидамли авлодлари вужудга келиши, инсонлар ва иссик конли хайвонлар организмида кескин салбий окибатлар ҳосил бўлишига олиб келди. Шу боисдан, қишлоқ хўжалигида экологик тоза, ўсимликлар, фойдали хашаротлар, иссик конли организмлар ва инсонларга салбий таъсир кўрсатмайдиган, таннархи арзон ва ишлаб чиқарилиши кулай бўлган инсектицид биопрспаратлар асосида экинлар махсулдорлигини ошириш долзарб муаммолардан ҳисобланади.
Ўзбскистон Рсспубликасининг «Қишлоқ хўжалик экинларини зараркунандалар, касалликлар ва ёввойи ўсимликлардан ҳимоя қилиш тўғрисида» ги Қонуни (2000), Узбекистан Республикаси Прсзидентининг 2015 йил 29-дскабрдаги ПҚ-2460-сон «2016-2020 йилларда қишлоқ хўжалигини янада ислоҳ қилиш ва ривожлантириш чора-тадбирлари тўғрисида», Узбекистан Рсспубликаси Вазирлар Махкамасининг 2013 йил 27-майдаги 142-сон «2013-2017 йилларда Узбекистан Рсспубликасида атроф-муҳит муҳофазаси бўйича ҳаракатлар дастури тўғрисида» ги қарори, ҳамда, мазкур фаолиятга тегишли бошка мсъсрий-ҳукуқий хужжатларда бслгиланган вазифаларни амалга оширишга, ушбу диссертация тадқиқоти муайян даражада хизмат қилади.
Тадқиқот мақсади маҳаллий Bacillus thuringiensis энтомопатоген бактсрияси штаммларининг айрим биологик хусусиятларини аниклаш ҳамда улар асосида инсектицид биопрепарат яратиш ва уни амалистга жорий этишдан иборат.
Диссертация тадқиқотининг илмий янгилиги куйидагилардан иборат:
илк маротаба турли ҳудудлар кесимида махаллий Bacillus thuringiensis энтомопатогсн бактсриясининг таркалиш даражаси асосланган;
махаллий Bacillus thuringiensis бактсриясининг ажратилган штаммлари морфологик, культурал, физиологик ва биокимсвий жиҳатларига кўра классификацияланган;
махаллий Bacillus thuringiensis энтомопатоген бактерияси штаммларининг кўсак қурти {Heliothis armigera Hb.), кузги тунлам {Agrotis segetum Dcn.ct Schiff.), Колорадо қўнғизи {Leptinotarsa decemlineata Say.), ғўза шираси {Aphis gossypii Glov.) ва ўргимчаккана {Tetranychus urticde Koch.) каби зараркунанда хашаротларга карши инсектицид ва Fusarium oxysporum замбуруғига қарши антифунгал фаолликлари аниқланган;
янги ажратилган, юқори биологик фаолликка эга бўлган штамм учун озуқа муҳити ва ўстириш шароитлари ишлаб чикилган;
илк бор, махаллий Bacillus thuringiensis энтомопатоген бактерияси асосида, янги, инсектицид биопрепарат ишлаб чиқаришнинг тажриба-технологик рсгламенти яратилган;
махаллий Bacillus thuringiensis энтомопатоген бактерияси асосида «Antibac-Uz» биопрспарати олишнинг тсхнологияси ишлаб чикилган;
«Antibac-Uz» биопрспаратининг кўсак курти {Heliothis armigera), кузги тунлам {Agrotis segetum), Колорадо кўнғизи {Leptinotarsa decemlineata), ғўза шираси {Aphis gossypii), ўргимчаккана {Tetranychus urticde) каби зараркунанда хашаротларга карши биологик самарадорлиги исботланган;
«Antibac-Uz» биопрепарата ғўза агробиоценозидаги олтинкўз {Chrysoperla carnea Steph.) ва хонкизи {Coccinella semperpunctata L.) каби фойдали хашаротларга салбий таъсир кўрсатмаслиги аниқланган.
«Bacillus thuringiensis бактерияси асосида инсектицид биопрепарат ишлаб чиқиш ва уни амалиётга тадбик этиш» мавзусидаги докторлик дисссртацияси бўйича олиб борилган тадқиқотлар натижасида куйидаги хулосалар такдим этилди:
1. Махаллий шароитда Bacillus thuringiensis бактсриясининг вариациялар бўйича тарқалиш даражаси аниқланган (%: thuringiensis -16,1; кепуае-5 fi', alesti-7,3; sotto-2,6; galleriae-13,2; tolworthi-6,5; kurstaki-14,0; entomocidus-4,9',finitimus-3,4; aizawae- 5,9; dendrolimus-11,6).
2. Ажратилган объсктлар кссимида Bacillus thuringiensis бактерияси штаммлари кузги тунламда 30%, кўсак қуртида 27%, Колорадо кўнғизида 17%, ғўза майдонларида 17%, картошка майдонларида 9% микдорида учраши ҳамда thuringiensis H-l (16,1%), kurstaki Н-ЗаЗЬЗс (14,0%), galleriae H-5a5b (13,2%), dendrolimus (11,6%) вариациялари махаллий ҳудудда энг кўп учрайдиган вариациялар сифатида қайд этилган.
3. Махаллий шароитда Bacillus thuringiensis бактерияси турларининг ҳудудлар кесимида тарқалиши даражаси аниқланган. Жумладан, ажратилган штаммларнинг 36 фоизи Қорақалпоғистон Рсспубликаси (15%), Сурхондарс (7%) ва Сирдарё (14%) вилояти худудига, 64% штаммлар эса Фаргона (28%) ва Тошкент (36%) вилоятлари худудига тўғри кслиши кайд этилган.
4. Bacillus thuringiensis бактсриясининг 11 вариациясига мансуб, ажратилган 1121 та штаммдан 94 таси ЬСэд кўрсаткичи бўйича инсектицидлик хусусиятини намоён этиши аниқланган. Шунингдек, LC9() кўрсаткичи бўйича сараланган 94 та штаммдан 31 таси кузги тунлам (Agrotis segetum), кўсак қурти (Heliothis armigera) ва Колорадо кўнғизи (Leptinotarsa decemlineata) каби зараркунанда хашаротларга карши курашиш учун бактсриал манба сифатида тавсия этилган.
5. Bacillus thuringiensis var.thuringiensis энтомопатоген бактсриясининг инсектицидлик (ЬСэд) хусусияти бўйича сараланган 31 та штаммларнинг антифунгаллик хусусияти тадқик этилиб, Bacillus thuringiensis var.thuringiensis-fh\2a штамми инсектицид ва антифунгал хусусиятларига эга бўлган истиқболли продуцент сифатида ишлаб чиқариш саноатида кўллашга такдим этилган.
6. Махаллий Bacillus thuringiensis var.thuringiensis-th\2a штаммининг ўсиб, ривожланиши ва зарурий фаоллигини намоён килиши учун мўътадил озуқа муҳитининг таркиби танланган (%: озуқа ачиткиси экстракта-1,0; картошка крахмали-2,0; меласса-0,5; MgSO4x7H2O-l,0; К.2НРО4-1,5; (NH4)2HPO4-2,0; NaCl-0,05), ҳамда ўсиб, ривожланиш шароитлари (ўстириш давомийлиги- 72 соат, pH-7,4; муҳитни нсйтраллаштириш эритмаси - 0,1% ли NaOH; хаво сарфи 0-24 соат - 0,5м3/мин.; 24-72 соат-0,2м3/мин.) аникланиб, биопестицидлар олишда манба сифатида фойдаланиш тавсия этилган.
7. Махаллий Bacillus thuringiensis энтомопатоген бактерияси асосида, янги, кўпфункцияли биопрепарат ишлаб чикаришнинг тажриба-технологик регламента яратилиб, бунинг асосида «Antibac-Uz» биопрепарата олишнинг технологияси тавсия этилган.
8. Янги яратилган ишлаб чиқаришнинг тажриба-технологик регламента асосида олинган «Antibac-Uz» биопрспарати ёрдамида кишлоқ хўжалиги экинларининг кўсак куртига {Heliothis armigera), кузги тунламга (Agrotis segetum), Колорадо қўнғизи (Leptinotarsa decemlineata) каби зараркунанда хашаротларига қарши курашиш учун микробиологик биопрепарат сифатида қўлланилиши тавсия этилган.
9. Ғўзадаги кўсак куртига (Heliothis armigera) карши курашда «Antibac-Uz» биопрспаратидан самарали фойдаланиш агротсхнологияси амалиётга тадбиқ этилган ҳамда ғўза агробиоценозидаги олтинкўз (Chrysoperla carnea) ва хонкизи (Coccinella semperpunctata) каби энтомофагларга қарши салбий таъсир кўрсатмаслиги исботланади.
10. Ғўзадаги кўсак куртига карши курашда «Antibac-Uz» биопрепаратини қўллаш натижасида ғўзанинг хосили 1,1 ц/га ва пахта ишлаб чиқариш рентабеллиги 18% га ошгани, биопрспаратни биологик ва иқтисодий самарадорликка олиб келади.
Диссертация мавзусининг долзарблиги ва зарурати. Дунё миқёсида, бугунги кунда, манзарали гул экинларида 1500 дан зиёд зараркунанда ва касалликлар кузгатувчи микроорганизм турларига карши кураш чоралари олиб борилмокда. Ушбу касалликларни кузгатувчи микроорганизмларнинг 92 фоизи эса замбуруг турларига тугри келади. Шунинг учун, манзарали гулларнинг замбуруг турлари кузгатган касалликларини, уларнинг биоэкологик хусусиятларини, тарқалиш қонуниятларини аниқлаш ва уларга карши кураш чораларини такомиллаштириш гулчилик самарадорлигини ошириш имконини беради.
Республикамизда гулчилик сохасини ривожлантириш борасида кенг қамровли тадбирлар амалга оширилмокда. Олимларимиз томонидан Узбекистан иқлим шароити учун янги бўлган гул навларини маданийлаштириш, замбуруг турлари кузгатувчи касалликларга карши кураш чораларини ишлаб чиқиш ва бошқа омилларга бардошлиликка эришиш бўйича тадкикотлар утказилиб манзарали гулларни соглом устириш агротехникаси ишлаб чиқилди. Узбекистан Республикасини ривожлантириш-нинг 2017-2021 йилларга мулжалланган харакатлар стратегиясида ўсимлик-ларни химоя килиш, айникса гулчиликни ривожлантиришга эътибор берилган. Бу борада касаллик ва зараркунандаларга бардошли, тупроқ иқлим шароитига мос гул навларини яратиш ва манзарали гулларда замбуруг турлари кузгатувчи касалликларини олдини олиш усулларини такомиллаштириш ҳамда ишлаб чикаришга жорий этиш бўйича илмий тадқикот ишларини кенгайтириш мухим ахамият касб этади.
Ҳозирги кунда, дунёнинг ривожланган бир катар мамлакатлари, жумладан: Голландия, Англия, Франция, АҚШ да гул ўсимликларини етиштириш хамда уларнинг касалликларини аниқлаш ва кураш чораларини самарали усуллари йўлга қўйилган. Гул ўсимликларидаги Fusarium, Botrytis, Sphaerotheca, Puccinia туркумига мансуб касал кузгатувчи замбуруг турлари географик жиҳатдан жуда кенг тарқалган бўлиб, бу эса мазкур касаллик кузгатувчи замбуруг турлари иқлим шароитига караб уз шаклини ўзгартириши аникланган. Шу сабабдан, Узбекистан худудида куп экиладиган хамда маданийлаштирилган гул ўсимликларидаги касаллик кузгатувчи замбуруг турларини иқлим шароитидан келиб чикиб, уларнинг биоэкологик хусусиятлари, тарқалиш қонуниятлари ва уларга карши курашнинг самарали усулларини такомиллаштириш мақсадида тадкикот ишлари амалга оширилди.
Узбекистан Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг «Республика аҳоли пунктларини ободонлаштириш ишларини ташкил этишни такомиллаштириш чора-тадбирлари тугрисида» ги 2013 йил 10 январда кабул қилинган 4-сонли карори ва «Узбекистан Республикасида ландшафт дизайнини ривожлантириш дастурини тасдиқлаш туғрисида»ги 2013 йил 13-август 223-сонли мазкур карор фаолиятига тегишли бошка меъёрий-хукукий хужжатлардаги вазифаларни илмий жихатдан амалга оширишга ушбу диссертация тадқиқоти муайян даражада хизмат қилади.
Тадқнқотнинг мақсади Тошкент ва Наманган вилоятларининг очиқ дала ва иссиқхоналар шароитида ўстирилаётган манзарали гулларда энг кўп учрайдиган замбуруг турлари қўзғатувчи касалликларини аниқлаш ва уларга карши кураш чораларини такомиллаштиришдан иборат.
Тадқиқотиииг илмий яигилиги қуйидагилардан иборат:
Тошкент ва Наманган вилоятлари шароитида ўстирилаётган 15 та тур гул ўсимликларидан касаллик кузгатувчи 59 та замбуруг турлари ва уларнинг 11 та форма ва 1 та вариацияси аникланган;
танланган гул ўсимликларида 81 та замбуруг турлари қузғатган касалликлар билан касалланиши исботланган;
тажрибада танланган 15 та тур гул ўсимликларда энг хавфли деб топилган фузариоз сулиш 10 та тур гулни, кулранг чириш 11 та, занг 11 та хамда ун-шудринг 6 та тур гул ўсимликларини касал л антириши аникланган;
республикамиз шароитида танланган манзарали гул ўсимликларида аникланган касалликларга карши биологик усулда Trichoderma viride замбуругини, кимёвий усулда Максим, Байлетон, Фундазол фунгицидларини қўллаш агротехник тадбирлари ишлаб чикилган.
Хулосалар
1. Тошкент ва Наманган вилоятларининг иссиқхоналари шароитида ўстирилаётган 15 та тур гул ўсимликларидан 658 та гербарий намуналари олинди ва улардан касал кузгатувчи 59 та замбуруг турларининг 11 та форма ва 1 вариацияси аникланди. Улар 4 та синф, 7 тартиб, 11 та оила ва 28 та туркумга мансублиги кайд этилди.
2. Энг кўп турларни Deuteromycotina синфига мансуб замбуруглар ташкил килди. Улар 32 тур ва 7 та формадан иборат булди. Кейинги ўринларда Basidiomycotina синфи-16 та тур, Ascomycotina-5 та тур, 4 та форма, 1 вариация, Mastigomycotina эса 5 та турдан хамда энг кам Mycelia Sterilia гурухи эса 1 та турга мансублиги аникланди.
3. Энг куп учраган замбуруглар Fusarium туркумига мансуб турлар-дан 7 та тур ва 6 та формадан иборатлиги аникланди.
4. Кулранг чириш ва доғланиш касаллигини Botrytis туркумига мансуб 6 та тур қўзғатиши кузатилди.
5. Ун-шудринг касаллигини 8 та замбуруг турлари қўзғатганлиги аникланди.
6. Занг касаллигида жами 13 та тур касал кузгатувчи замбуруг турлари аникланди.
7. Манзарали гул ўсимлигида кулранг чириш, ун-шудринг, занг ва фузариоз касалликлари энг хавфли деб топилди.
8. Тошкент ва Наманган вилоятлари шароитида устирилаётган 15 та тур гул ўсимликларида 81 та касаллик тури аникланди.
9. Гул ўсимликларида замбуруг турлари қўзғатган касалликларга карши биологик кураш усулида Trichoderma viride замбуругини энг юқори 120 кг/га га оширганда кўпроқ соғлом ўсимликлар олишга эришилди, биологик самарадорлик эса 68,6% га етди. Бу препаратни замбуруг кўзғатувчи касалликларга карши иссикхоналар шароитида гул ўсимлигини етиштириш учун тавсия этилади.
10. Илонгул, нарцис, лола гулларининг Фузариоз илдиз чириш касаллигига карши Максим, Топсин-М, Витавакс ва Барака фунгицидлари синовдан утказилганда, энг яхши натижа Максим фунгицидида кайд этилди. Илонгулнинг пиёзи Максим препарата билан 0,4 л/т меъёрда дориланганда биологик самара 85,1% гача эришилди. Максим фунгицидини гул ўсимликларидаги фузариоз касалликлари учун тавсия этилади.
11. Чиннигул каламчаларини кулранг чириш касаллигига карши дорилаш учун Фундазол 50% н.кук. (1,0 ва 2,0 кг/га) препарати яхши натижа беради. Унинг биологик самараси 86,4 ва 90,4%; Байлетонда ушбу кўрсаткич 82,7% ва 84,1%; Топсин-М да 77,2% ни ташкил килди. Чиннигулнинг кулранг чириш касалли учун Фундазол фунгициди тавсия этилади.
12. Атиргулнинг занг касаллигига карши Фундазол (1,0 ва 2,0 кг/га), Фоликур (1,0 ва 1,2 кг/га), Топсин-М (0,5 кг/га ва 1,0 кг/га) фунгицидлари кўлланилганда энг яхши натижа Фундазолда кузатилди. Унинг биологик самараси 72,1%, Фоликурда (1,2кг/га) 66,0% ва Топсин-М (1,0 кг/га) препаратида эса 59,1% гача эришилди. Атиргулда учрайдиган занг касаллиги учун Фундазол фунгициди тавсия этилади.
13. Атиргулнинг ун-шудринг касаллигига карши Байлетон 25% нам.к., Топсин-М 70% нам.к. Фоликур 25% эм.к. препаратлари кўлланилган-да яхши натижа Байлетон (1,0%) қўлланилган вариантда олинди. Бунда биологик самара 75,6%; Фоликурда (1,0%) эса 74,0% ни ташкил килди. Атиргулни ун-шудринг касаллиги учун Байлетон фунгициди тавсия этилади.
Диссертация мавзусининг долзарблиги ва зарурати. Дунёда инфекцион касалликларга карши курашда патогенларнинг куйи молекуляр биологик фаол моддаларга нисбатан тез ва осон чидамлилик (резистентлик) хосил килиши долзарб муаммолардан биридир. Бугунги кунда биоорганик кимё, биокимё, микробиология экспериментал усулларининг ривожланиши дори препаратларининг патоген микроблар, вирусларга таъсирини молекуляр даражада ўрганиш ва самарадор биологик фаолликнинг юзага келиш механизмларини очиш имконини бермокда.
Узбекистан мустакилликка эришгандан сўнг республикамизда аҳолини юқумли инфекцион касалликлардан химоя қилиш, уларнинг олдини олишга алоҳида эътибор қаратилмокда. Мазкур йўналишда амалга оширилган дастурий чора-тадбирлар асосида, муайян натижаларга, жумладан, янгича ёндашувларга асосланган, юкори самарадор, импорт ўрнини босувчи антибактериал ва антивирус препаратлар яратиш борасида натижаларга эришилди. Сўнги йилларда бактерия ва вирусларнинг ингибирланишида протеогликанларнинг роли хақидаги маълумотларнинг пайдо бўлиши протеогликансимон структурага эга бўлган полианион табиатли полисахаридлар, жумладан гликозаминогликанлар асосида патоген микробларни ингибирловчи хоссага эга янги авлод препаратлар яратиш учун туртки берди. Бу борадаги ишларни амалга оширишда Узбекистан Республикасини янада ривожлантириш бўйича Ҳаракатлар стратегиясида кўрсатилган фармацевтика саноатини янада ривожлантириш, ахоли ва тиббиёт муассасаларининг арзон, сифатли дори воситалари билан таъминлашни яхшилаш бўйича белгиланган вазифалар дастуруламал бўлиб хизмат қилади.
Бугунги кунда жаҳонда патоген гликопротеинларини комплементар блокловчи полисахаридлар ва уларнинг полианион ҳосилалари (сульфатланган, фосфатланган ва ҳ.к.) асосида протеогликансимон структуралар олиш антибактериал ва антивирус фаолликларга эга макромолекуляр системалар яратиш ва патогенлар чидамлилиги (резистентлиги)ни енгувчи дори препаратлари ишлаб-чиқилиши имконини беради. Диссертация иши натижаларининг долзарблиги ва зарурати патоген рецепторлари (гликопротеинлари) билан комплементар таъсирлашувчи ва организм соглом хужайраларининг зарарланиши жараёнида уларнинг блокланишига олиб борувчи протеогликансимон полисахарид структуралар яратиш имконини берувчи юқорида таъкидлаб ўтилган макромолекуляр системаларни яратишдан, полианион полисахаридлар структуралари билан уларнинг антимикроб ва антивирус фаолликлари ўзаро боғлиқликларини аниқлашдан иборатдир.
Узбекистан Республикаси Президентининг 2006 йил 14 июлдаги ПҚ-416-сон «Маҳаллий дори-дармон ва тиббиёт буюмлари ишлаб чиқарувчиларни қўллаб-қувватлаш чора тадбирлари тўғрисида»ги Қарори, 2017 йил 7 февралдаги ПФ-4947-сон «Узбекистан Республикасини янада ривожлантириш бўйича Ҳаракатлар стратегияси тўғрисида»ги Фармонида ҳамда мазкур фаолиятга тегишли бошқа меъёрий-ҳуқуқий ҳужжатларда белгиланган вазифаларни амалга оширишда ушбу диссертация тадқиқоти муайян даражада хизмат қилади.
Тадқиқотнинг мақсади патогенлар специфик рецепторлари билан комплементар таъсирлашувчи анион табиатли (сульфат, фосфат ва карбоксил) ўринбосарлар тутган модификацияланган полисахаридларнинг мақсадли синтези, улар асосида йўналтирилган антибактериал ва антивирус таъсирли терапевтик тизимлар яратиш ҳамда уларнинг биологик функцияларини аниқлашдан иборат.
Диссертация тадқиқотининг илмий янгилиги қуйидагилардан иборат:
алмашинган гуруҳлари макромолекула бўйлаб бир текис тақсимланган, молекуляр массаси (ММ) 10,5- 120,4 кДа ва алмашиниш даражаси (АД) 0,30-2,92 оралиғида сульфат ва ММ 6,2-72 кДа ва АД 0,15-2,45 бўлган фосфат ҳосилалар олиш имконини берувчи усуллар ишлаб чиқилган ҳамда улар асосида анион антибактериал ва антивирус дори препаратлар яратиш потенциал имкониятлари асосланган;
анион ҳосилали полисахаридлар молекуляр оғирликлари, макромолекула бўйлаб сульфат, фосфат, карбоксил алмашинган гуруҳларининг ангидрогексоза звеносида жойлашувини бактерицид ва вирулицид фаолликларга таъсири исботланган;
патоген бактерияларнинг сезгирлиги модификацияланган полисахаридлар табиати ва молекуляр катталикларга боғлиқлиги, хусусан, намуналарда АДнинг ошиб бориши антибактериал фаолликнинг ошишига, фаолликнинг кескин ортиши эса АД си 1,9 дан 2,1 гача кузатилган ва бунда нисбатан ёрқин антимикроб фаоллик сульфатланган а-гесозанлар (амилоза, полигалактурон кислота, декстран)га нисбатан 0-гексозанлар (целлюлоза, галактоманнан)да аниқланган;
анион ҳосилали полисахаридлар лейкемия, гепатит С ва ОИВ вирусларига қарши препаратлар яратиш учун потенциал объектлар эканлиги аниқланиб, ярим максимал ингибирлаш концентрацияси (IC50) бўйича лейкемия вирусига қарши фаоллик 0,02-0,45 мкг/мл оралигида ва АД си ортиши билан антивирус фаоллик ошиб бориши, 0-структурали бирликлар а-структуралиларига қараганда ёрқин антивирус фаолликка эгалиги исботланган;
энг кичик антикоагуляцион фаолликка эга анион ҳосилали полисахаридлар синтез қилинган. Бунга ангидрогексоза звеносидаги С-2 ва С-6 углерод атомларида сульфат гуруҳи тутган сульфат полисахаридлар синтези оркали эришилган;
илк бор компьютер моделлаши орқали анион ҳосилали полисахаридларнинг организм соғлом хужайраларига патогенлар таъсирини ингибирловчи, уларнинг рецептор участкаларига блокловчи таъсирлари исботланиб, мультирезистент бактериялар (Р. Aeruginosa, E.coli), вируслар (гепатит С, лейкемия, ОИВ-1) гликопротеинлари модель структуралари ва сульфатланган моносахарид (гексозалар) ҳамда модификацияланган полисахаридлар орасида интерполимер комплекслар ҳосил бўлиши имкониятлари аниқланган ва амалда бу натижалар in vitro ва in vivo шаротидаги тажрибаларда исботланган.
Хулосалар
1. Полисахаридлар целлюлоза, пектин, галактоманнанларни ажратиб олиш ва уларни тозалаш усуллари ишлаб чиқилди. Олинган полисахаридлар физик-кимёвий хоссалари: молекуляр оғирлик, конформацион ўзига хосликлари (асосий макромолекуляр занжир кимёвий боғ табиати), функционал гуруҳлар таркиби (пектинда карбоксил, галактоманнанда галактоза) аниқланди. Галактоманнанларнинг асосий ва ён занжирлари кимёвий ва ферментатив (а-галактозидаза фермента) гидролизи амалга оширилди. Дастлабки ва гидролизланган галактоманнанларда галактоза:манноза ўзаро нисбатлари тегишлича 1:2,8 ва 1:5 бўлиб, гидролиз асосан макромолекуланинг ён занжирида кетади.
2. Илк маротаба полисахаридлар (целлюлоза, пектин, амилоза, галактоманнанлар)нинг кимёвий модификацияси (сульфатлаш, фосфатлаш) систематик тадқиқ этилган, уларнинг структура, молекуляр катталиклари ва физик-кимёвий хоссалари батафсил аниқланган. Полисахаридларда алмашиниш даражалари бир хилда тақсимланган намуналар олишнинг гомоген сульфатлаш усуллари ишлаб чиқилди. Полигалактурон, целлюлоза, галактоманнан сульфатлари (ММ тегишлича 10,5- 120,4 кДа, (10,5- 120,4 кДа, 12,6 -67,3 кДа, 13,1-125 кДа) АГБ да АД тарқалиши деярли ўзаро яқин, АД си 0,30-2,92 оралигидаги сульфат полисахаридлар, ММси 6,2-72 кДа ва АДси 0,15-2,45 бўлган фосфат ҳосилалар олинди. Полисахаридларни модификациялаш реакциясининг кинетикаси Полимерланиш реакцияларини автоматик узлуксиз назорати (АСОМР) тизимида баҳоланиб, мақсадга йўналтирилган синтезни амалга оширишга эришилди.
3. Сульфатлаш реакциясини орқали илк бор полисахаридлар АГБ гидроксил гурухларининг реакцион фаолликлари аниқланди ва у қуйидаги қаторда камайиб бориши аниқланди: С-6>С-2>С-3. Полисахарид сульфат ҳосилалар сувли эритмаларида ярим эгилувчан конформацияга эгалиги ва намуналарнинг АД ошиши билан занжирнинг эгилувчанлиги ортиши аниқланди.
4. Илк бор анион ҳосилали полисахаридларнинг организм соғлом хужайраларига патогенларнинг таъсирини ингибирловчи, уларнинг рецептор участкаларига блокловчи таъсирлари компьютер моделлаш усули билан аниқланди, натижалар in vitro ва in vivo шаротидаги тажрибаларда тасдиқланди. Мультирезистент бактериялар (Р. Aeruginosa, E.coli), вируслар (гепатит С, лейкемия, ОИВ-1) гликопротеинлари ва сульфатланган моносахарид (гексозалар) ва модификацияланган полисахаридлар модель структуралари орасида интерполимер комплекслар хосил бўлиши исботланди.
5. Илк бор патоген бактерияларнинг сезгирлиги модификацияланган полисахаридлар табиати ва молекуляр катталикларга боғлиқлиги аниқланди. Намуналарнинг АД ошиб бориши билан антибактериал фаолликлари ошиши ва фаолликнинг кескин ортиши АД си 1,9 дан 2,1 гача эканлиги кўрсатилди. Сульфатланган а-гесозанлар(амилоза, полигалактурон кислота, декстран)га нисбатан 0-гексозанлар (целлюлоза, галактоманнан) ёрқин фаолликка эгалиги аниқланди. Қуйи концентрацияларда ҳам С-2,6-дисульфат полисахаридлар E.coli, Р. aeruginosa, S.aureus ларга фаол таъсир этади.
6. Анион ҳосилали полисахаридлар лейкемия, гепатит С ва ОИВ вирусларига қарши препаратлар яратиш учун потенциал объектлар сифатида тавсия этилди. Ярим максимал ингибирлаш концентрацияси (IC50) бўйича лейкемия вирусига қарши фаоллик 0,02-0,45 мкг/мл оралигида ва АД си ортиши билан антивирус фаоллик ошиб бориши, Р-структурали бирликлар а-структуралиларига қараганда ёрқин антивирус фаолликка эгалиги кўрсатилди.
7. Энг киник антикоагуляцион фаолликка эга анион ҳосилали полисахаридлар синтез қилинди. Бунга ангидрогексоза звеносидаги С-2 ва С-6 углерод атомларида сульфат гуруҳи тутган сульфат полисахаридлар синтези орқали эришилди. Самарадорлиги бўйича ўхшаш концентрация л ар да гепаринга тенг ва ундан юқори даражада фаоллик кўрсатувчи АГБларнинг 2 ва 3 углерод атомларида сульфат гуруҳи тутган намуналар олинди. Намуналарнинг ЛД50 қийматлари сичқонларда >2000 мг/кг, каламушларда >4000 мг/кг, бўлиб, кам захарли моддалар синфига кириши аникданди.
8. Илк бор сульфатланган полисахарид тутган «Бактоцел» гели олинди ва у яра битказувчи таъсирга эгалиги, инфекцияланган жароҳатларни тозаланиш ва битиш муддатларини 6-12 кунга қисқартириши кўрсатилди. «Левомеколь» мази билан солиштирма тахлилда «Бактоцел» гели стафилококка (5. aureus) га нисбатан юқори антибактериал ва жароҳат битказувчи таъсирга эгалиги аниқланиб, янги авлод антибактериал воситалари ишлаб чиқиш учун тавсия этилди.
9. Трисульфат целлюлоза субстанцияси ва «Сульфогель» дори шаклининг клиник олди синовлари ўтказилди. Сульфат целлюлозалар физик-кимёвий ва биологик хоссалари (антимикроб, антивирус, захарлилик, in vitro ва in vivo шароитда антикоагулянт фаоллик) аниқланиб, субстанция ва тайёр дори шакллари стандартизация усуллари ишлаб чиқилди. Трисульфат целлюлоза юқори антикоагулянт фаолликка эгалиги, қон ивиш вақтини 3-15 марта узайтириши аниқланди. «Сульфогель» нинг антикоагулянт фаоллиги гепаринли маз билан солиштирилиб, илк бор антикоагулянт таъсирга эга юмшоқ дори шакли «Сульфогель» гели ишлаб чиқиш учун тавсия қилинди.