78
ОЛИЙ ТАЪЛИМ ЖАРАЁНИНИ БОШҚАРИШДА ТАДҚИҚОТ
МЕТОДОЛОГИЯСИНИНГ АСОСЛАРИ
Авазов А
.
Ж
.,
и.ф.ф.д. ЖизДПУ доц.
Аннотация.
Ушбу
мақолада
объектларни
ўрганишда
тадқиқот
дастурларининг
турли методологик схемалари, турли хил билиш методлари
қўлланиладиган гуманитар тадқиқотлардаги илмий парадигмалари ўрганилган.
Калит сўзлар:
илмий тадқиқот, методология, фан парадигмаси,
Жаҳонда ижтимоий
-
маданий ўзаро таъсир шароитида узлуксиз таълим ва
тарбия
жараёнини
бошқариш
амалиёти
тенденциясини
янада
такомиллаштиришда
таълим
олувчиларни
меҳнат
бозорига
мос
рақобатбардошлилик, муҳитга тез мослашувчанлик, муаммоли вазиятлардан осон
чиқа олиш, инновацион касбий салоҳият элементларини ўзида қарор топтириш
ҳамда ташаббускорлик талаб этилади. Шунинг учун жаҳон андозаларига мос
юқори малакали мутахассисларни тайёрлаш, узлуксиз таълимнинг барқарор
ривожланишига боғлиқ бўлиб қолмоқда. Шу сабабли, ижтимоий
-
маданий ўзаро
таъсир шароитида узлуксиз таълим
-
тарбия жараёнини бошқаришнинг педагогик
шарт
-
шароитларини таъминлаш, концептуал асосларини ишлаб чиқиш,
моделлаштириш, лойиҳалаш, дидактик таъминотини ривожлантириш, бошқарув
моделларини умумлаштириш, бошқарув индикаторларини жорий этиш буйича
илмий тадқиқотларга алоҳида эътибор қаратилмоқда.
Гуманитар билимларни ривожлантириш бўйича энг самарали ғоялар
файласуфлар В.Дилтей, В.Вилделбанд ва Г.Рекерт томонидан ишлаб чиқилган.
В.Дилтей гуманитар билимнинг асосий вазифасини ҳаётнинг индивидуал
кўринишларининг яхлитлиги ва ривожланишини англаш, уларнинг қадрият
шартланиши деб ҳисоблаган. У инсоннинг онгли мавжудот сифатидаги
фаолиятини таҳлил қилишда астрономнинг юлдузлар ҳақидаги тадқиқоти каби
методологик тамойилларга асосланиб бўлмаслигини таъкидлайди.
Фаннинг янги тушунчаси янги билимларни ишлаб чиқаришнинг барча
босқичларида, яъни мавзуни танлаш ва муаммони шакллантиришдан, билимлар
натижаларини амалий ҳаётда қўллаш босқичига қадар субъектив тамойилнинг
ўзгармаслигини ҳисобга олади. Маданиятга йўналтирилган парадигмада
тадқиқот
олиб
борадиган
олим
одамларнинг
фикридан,
уларнинг
қадриятларидан четда қолиши мумкин эмас, яъни у ҳақиқатни соддалаштиришга,
уни маданий элементларга, шахснинг қадриятларига туширишга мажбур бўлади.
Шунга кўра, маданиятга асосланган парадигманинг гуманистик контексти
индивидуаллаштириш, тушуниш, эмпатия, изоҳлаш каби гуманитар тадқиқот
методларидан фойдаланишни ўз ичига олади.
Шундай қилиб, бир хил объектни ўрганишда тадқиқот дастурларининг
турли методологик схемалари, турли хил билиш методлари қўлланиладиган
гуманитар тадқиқотлардаги илмий парадигмалардаги сезиларли фарқларни
умумлаштирамиз.
Табиатшунослик парадигмасига келсак, бу тушунтиришдир, чунки фанлар
(ижтимоий, табиий ва техник) ижтимоий ва ишлаб чиқариш технологияларини
яратувчи билимларга қаратилган бўлиб, улар инсонга бутун дунё ҳақида тасаввур
беради, лекин унинг ҳаётининг маънавий томонига таъсир қилмайди.
79
Маданиятга асосланган парадигма ҳолатида бу тушунишдир, чунки фаолият
ва билиш объекти ва субъекти ўртасидаги чегаралар йўқолади. Маданий
йўналтирилган тадқиқот дастурлари тадқиқот натижаларининг ҳаётий ва
семантик мотивларига эътибор қаратиш билан тавсифланади, бу замонавий
(постклассик) рационаллик билан боғлиқ бўлиб, у объект ҳақидаги
билимларнинг нафақат воситалар билан, балки қадриятлар билан ҳам
боғлиқлиги билан тавсифланади. Турли хиллик, динамизм, ноаниқлик билан
ажралиб турадиган замонавий воқелик шароитида тушуниш ва тушунтириш
жараёнларининг ўзаро боғлиқлиги мавжуд: субъектив маъноларни тушунмасдан,
фаолиятни давом эттириш, ҳодисага тушунтириш бериш мумкин эмас.
Бир томондан, олий таълим инсонни маълум бир касб бўйича ишлашга
тайёрлайди, демак, бу ўқитиш жараёнида ҳам, мутахассиснинг касбий фаолиятида
ҳам фан томонидан тушунтирилиши мумкин бўлган муайян қонуниятлар мавжуд.
Бироқ, менежмент, таълим фалсафаси ва маданиятшунослик бўйича тадқиқотлар
таҳлилидан кўриниб турибдики, сўнгги ўн йилликларда мутахассисларга
қўйиладиган талаблар жуда ўзгарган, чунки замонавий меҳнат бозори мобиллик,
касблар ўртасидаги чегараларнинг ортиши билан тавсифланади. Шунга кўра,
касбий фаолият тобора кўпроқ интеллектуал, хилма
-
хил, кўп қиррали бўлиб
бормоқда, ахборот ўзгарувчанлиги ва ноаниқлик шароитида ностандарт
фикрлашни талаб қилади. Корхоналар нафақат касбий билимлар, балки
ходимларнинг шахсий фазилатлари (малакали ёндашувдан компетентли
ёндашувга ўтиш), меҳнатни ташкил этишга ёндашувлар муҳим бўлган ижтимоий
-
техник тизимлар ўзгармоқда (жамоавий ишнинг аҳамиятини ошириш, инсон
тараққиётини бошқариш бўйича инсон ресурсларини бошқариш концепциясини
ўзгартириш (инсонни бошқариш), корпоратив маданиятга тобора кўпроқ эътибор
қаратилмоқда. Шундай қилиб, педагогик воқелик, ҳодиса ва жараёнларни
ўрганиш табиатшунослик парадигмаси контекстига тобора камроқ мослашиб,
маданиятга асосланган гуманистик ёндашувга тобора кўпроқ жалб қилинмоқда.
Ушбу тадқиқотнинг методологиясини белгилашда биз ОТМнинг ўқув
жараёнидаги ўзгаришлар, аммо бу ўзгаришларнинг йўналишлари тасодифий
бўлмаслиги керак, улар илмий асосланган бўлиши керак деган хулосага келдик.
Ўзгаришлар ижтимоий
-
маданий омиллар таъсирида таълимнинг қадриятли
йўналишларининг ўзгариши билан боғлиқ. Замонавий ижтимоий
-
маданий вазият
"ўз ўзини ривожлантириш" тамойили бўйича фаолиятнинг феноменал ўсишидир .
Маълумки, ХХ
-
аср бошидан бери таълим моҳиятини
англашда икки қарама
-
қарши қутб, икки ғоя ўртасидаги кураш ҳақида баҳс
-
мунозаралар бўлиб
келмоқда: таълим –
бу ташқаридан бошқариладиган, биринчи навбатда, табиий
хусусиятлардан келиб чиққан ҳолда, ичкаридан шаклланиш ёки у келтириб
чиқадиган ривожланишдир. Талабаларнинг ўқув фаолиятини педагогик
бошқаришга бағишланган тадқиқотимизда бу ғоялар ўртасидаги боғлиқликни
кўришга ҳаракат қилинди.
Тадқиқотчилар таъкидлаганидек, замонавий ОТМнинг мақсад ва
қадриятларини тушунишнинг асоси бўлган биринчи ғоя нафақат
касбни, балки
ҳаётий кўрсатмаларни, маълум бир дунёқарашни таъминлайдиган муассаса
қиёфасини белгилайди. Ж.Г.Нюман ва Х.Ортега
-
Гассет замонавий дунёда ОТМнинг
юксак миссиясини тушуниб, уни асосан гуманитар билимлар бериш, маданият
ютуқларини ўргатиш, маънавият ва интеллектни ривожлантиришда кўрган. Ушбу
ёндашувлар ОТМ таълимининг мақсадлари сифатида қаралади.
80
Foydalanilgan adabiyotlar r
o‘
yxati:
1. J. Khamidov, and K. Akhadova. "THE ROLE OF MATHEMATICS IN THE
FORMATION OF DESIGN COMPETENCE OF FUTURE ARCHITECTS AND BUILDING
ENGINEERS" Science and innovation, vol. 2, no. A1, 2023, pp. 97-102.
doi:10.5281/zenodo.7541432
2. Akhadova, K. S. "PROBLEMS OF DEVELOPING MATHEMATICAL COMPETENCIES
OF FUTURE ENGINEERS." Academic research in educational sciences 3.3 (2022): 316-
323.
3. Ахадова, К. С. "О ГРУППЕ ИЗОМЕТРИЙ СЛОЕНОГО МНОГООБРАЗИЯ."
Естественные и технические науки 1 (2014): 14
-17.
B
O‘
LAJAK
O‘
QITUVCHILARNING KASBIY FAOLIYATIDA MULOQOT TIZIMINI
MODELLASHTIRISH
Karimova N.X.,
O‘
zDJTU
oʼqituvchisi
Annotatsiya.
Pedagogik muloqot - bu
o‘
qituvchining
o‘
quvchilar bilan darsda va
darsdan tashqari faoliyatda eng qulay psixologik muhitni vujudga keltirib, ijobiy ruhiy
iqlimni yaratishi uchun imkoniyat beruvchi kasbiy munosabat tizimlari xaqida s
o‘
z
yuritiladi.
Kalit soʼzlar
:
Muloqot, muomala, muloqot jarayoni, pedagog kasbiy-pedagogik
faoliyat, kommunikativ muloqot, interaktiv muloqot, perseptiv muloqot
Muloqot
–
suhbatlashuv, shaxslararo suhbat va
o‘zaro fikr almashuv ma’nosini
bildirib, ikki yoki undan ortiq kishilarning s
o‘
zlashuvida paydo b
o‘
ladi. Inson muloqot
jarayonida ijti
moiy tajriba, ta’lim
-
tarbiya, turli munosabatlar, axloqiy me’yorlar g‘
oya va
mafkura omillari ta’sirida yashab ijtimoiylashadi va shaxs sifatida ka
molotga yetadi.
Kishilar
o‘
rtasidagi
o‘
zaro muloqot pedagogik-psixologik fanlarning asosiy
kategoriyalaridan biri hisoblanib, u
o‘
z ichiga shaxslararo munosabatning eng muhim
mexanizmlarini qamrab oladi.
Psixologiya fanida muomala kategoriyasi keng ma’noda tushuniladi hamda
hamkorlik faoliyatining ichki aloqasini mujassamlashtirib,
o‘zaro ta’sir va o‘
zaro
munosabatni aks ettiradi va ijtimoiy protsessual faoliyatni ifodalaydi. Pedagogikada
muloqot
o‘
qituvchi va
o‘
quvchilar jamoasining
o‘zaro ta’sir malakasi, usuli va tizimini
anglatib uning mohiyati,
o‘
zaro axbo
rot almashishida, ta’lim va tarbiyaviy ta’sir
o‘
tkazishida,
o‘
zaro bir-birlarini tushunishga erishishlarida namoyon b
o‘
ladi hamda
quyidagi xususiyatlarga ega:
muloqot
o‘
qituvchining pedagogik faoliyatida eng muhim kasbiy qurol hisoblanadi;
muloqot jarayoni
da uning maqsadga muvofiq amalga oshirishni ta’minlash uchun
ijtimoiy nazorat va ijtimoiy qonuniyatlar muhim aha- miyatga ega;
o‘
qituvchi va
o‘
quvchi munosabatlarining eng muhim tarkibiy qismi muloqot
sanalib, motivatsiyada motiv qanday ahamiyat kasb etsa, u ham xuddi shunday muhim
rol
o‘
ynaydi;
pedagogikada muloqot -
o‘
qituvchining
o‘quvchilarga ta’sir o‘
tka- zish asosida
o‘
zaro munosabatini faol tashkil qilishi, muayyan bir maq- sadni dastur asosida amalga
oshirishning rejalashtirilgan funksiyasini bajarishidir;
muloqot - hamkorlik faoliyatining ehtiyojidan vujudga kelib chi- qadi va
shaxslararo munosabat rivojlanishining k
o‘
p qirrali jarayoni hisoblanadi;
