107
kim majbur qilmasa ham muammoning i
chiga kirishga harakat qiladi. U bilish ob’ektini
omillarning tabiatini tushuntirib beradigan nakzariyani yaratishgacha yetkazadi va
hodisalarning sababini tushuntirishga harakat qiladi. Shunday qilib, talabaning berigan
vaziyat chegaralaridan chiqishiga halaqil qiluvchi psixologik t
o‘
siq olib tashlanadi.
Bunday holda bir qator vaziyatlarni solishtirish zarurati b
o‘
lmay bor-y
o‘g‘
i bitta
muammoning yechimini topish bilan cheklanish mumkin b
o‘
ladi,biroqf buning uchun
fenomenning isbotlarini topish zarur b
o‘
ladi[3].
Kreativ talaba jadal aqliy faoliyatga ega b
o‘
ladi, intelekutal faollikning evristik va
ra
g‘
batlantiruvchi-samarali darajalarining vakillari esa ekstensiv (keng) aqliy faoliyat
bilan tavsiflanadi. Har bir vakilning q
o‘
yilgan vazifaga yondoshuvi uning
o‘
ziga xos
xususimyati hisoblanadi. Masalan, ra
g‘
batlantiruvuchi-samarali darajaga ega b
o‘
lgan
inson berilgan darajada ish sur’atini oshirib boradi va o‘
z faoliyatini mexanik
kengaytirilgan darajada takrorlaydi,evrist muammoni yechishning yangi-yangi usullarini
q
o‘
llaydi, kreativ inson iuammoni yana va yana chuqur tadqiq qiladi, fenomenning
nazariy tushuntirishlarini topadi.
Foydalanilgan adabiyotlar r
o‘
yxati:
1. Guilford, J. (1967 b). Creativity, yesterday, today and tomorrow. Journal of
Creative Behavior,1(1),3-14.
2. Charter Eleven. J.P. GUILFORD: A PIONEER OF MODERN CREATIVITY
RESEARCH. CELEBRATING GIANTS AND TRAILBLAZERS IN CREATIVITY RESEARCH
AND RELATED FIELDS.
3.
Дианы Борисовны Богоявленской //
Вестник Московского университета
Серия 14. Психология. №
3. 2007. С. 116—
117.
MAKTABGACHA YOSHDAGI BOLALARNING SHAXSLARARO MUNOSABATI
Alimova G.Q., TDPU
“Amaliy psixologiya” kafedrasi dotsenti, O‘
zbekiston
Annotatsiya
. Maqolada maktabgacha yosh davridagi shaxslararo munosabatlar
muammosining psixologik nazariy adabiyotlarda
o‘
rganilganligi tahlil qilingan.
Maktabgacha yosh davrining
o‘
ziga xos psixologik hususiyatlari va
o‘
yinning
maktabgacha yosh davrida shaxslararo munosabatlar tizimiga ta’siri mexanizmlari
haqida fikrlar bildirilgan. Maktabgacha yoshdagi bolalarda shaxslararo munosabatni
aniqlovchi
o‘
yinli mash
g‘
ulotlari k
o‘
rib chiqildi.
Kalit s
o‘
zlar: shaxslararo munosabat, maktabgacha yosh, psixologik hususiyat,
o‘
yin
Maktabgacha ta'lim tizimi uzluksiz ta'limning birlamchi, eng asosiy b
o‘g‘
ini
hisoblanadi. Mutaxassis va pedagoglarning ilmiy xulosalariga k
o‘
ra, inson
o‘
z umri
davomida oladigan barcha axborot va ma'lumotning 70 foizini 5 yoshgacha b
o‘
lgan
davrda oladi. Ana shu dalilning
o‘
zi bolalarimizning yetuk va barkamol shaxs b
o‘
lib
voyaga yetishida bo
g‘
cha tarbiyasi qanchalik katta ahamiyatga ega ekanini yaqqol
k
o‘
rsatib turibdi. Bunga q
o‘
shimcha isbot qidirib uzoqqa borishning hojati y
o‘
q. Bo
g‘
cha
tarbiyasini olgan bola bilan bo
g‘
chaga bormagan bolani solishtirganda, ularning fikrlash
darajasi
o‘
rtasida yer bilan osmoncha farq borligini sezish qiyin emas.
Shu munosabat bilan joriy yilning 8 may kuni
O‘
zbekiston Respublikasi Prezidenti
Shavkat Mirziyoyev “O‘zbekiston Respublikasi maktabgacha ta’lim tizimini 2030
yilgacha rivojlantirish konsepsiyasini tasdiqlash t
o‘g‘risida”gi qarorni imzoladi.
108
Jamiyatni rivojlantirish, hayotimiz taraqqiyoti va istiqboli farzandlarimizning
tarbiyalanganlik darajasi bugungi kunda zamon talablariga javob beradigan vazifalarni
bajarish buyuk ma’naviyatim
izni tiklash va yanada rivojlantirish zamon talablari bilan
uy
g‘unlashtirishda uzluksiz ta’limning bosh harakatlantiruvchi zamini maktabgacha
ta’lim tizimidan bolalarga ma’naviy, ruhiy, jismoniy, axloqiy tarbiya berib maktab
ta’limiga tayyorlashdir. Bu
gungi maktab bolasidan aniq bilimlargina emas, balki fikrlash
k
o‘
nikmasi, kattalar va tengdosh
o‘
rtoqlarini tushinish, ular bilan hamklorlik qilish ham
talab etiladi. Bola maktabga qadam q
o‘
yayotganda qanchalik bilimga ega ekanligi emas,
balki uning yangi bilimlarni egallshiga tayyorligi, atrof-olamga moslashishi
k
o‘
nikmalari, voqea-hodisani mustaqil ravshda tahlil etishi va mustaqil harakat qilishiga
o‘
rgatishgina emas, balki unda
o‘
z kuchiga ishonchni orttirish,
o‘
z
g‘
oyasini himoya
qilish, mustaqil ra
vishda bir qarorga kelish hamda bolada “Men” konsepsiyasini
shakllatrishda muhimdir.
Bolalar jamoasini shakllantirish masalalari, bolalar bo
g‘
chasi guruhining
o‘
ziga xos
xususiyatlari va undagi shaxslararo munosabatlar, maktabgacha ta'lim muassasalarining
bolalar individual psixologik xususiyatlarini shakllantirishga ta'siri maslasi - bularning
barchasi tadqiqotchi psixologlarda alohida qiziqish uy
g‘
otadi.
Ontogenezda 3 dan 7 yoshgacha b
o‘
lgan davr bo
g‘
cha yoshi davri yoki
maktabgacha yosh davri hisoblanadi. Maktabgacha yoshdagi bolalar psixologiyasida
juda tez sifat
o‘
zgarishlari b
o‘
lishini inobatga olgan holda 3 davrga: (3-4 yosh) kichik
maktabgacha davr, (kichik bo
g‘
cha yoshi), (4-5 yosh)
o‘
rta maktabgacha davr, (
o‘
rta
bo
g‘
cha yoshi) , (6-7 yosh) katta maktabgacha davr (katta bo
g‘
cha yoshi)ga ajratish
mumkin. Bola rivojlanish jarayonida kishilik avlodi tomonidan yaratilgan predmet va
hodisalar olami bilan munosabatga kirishadi. Bola insoniyat q
o‘
lga kiritgan
barcha yutuqlarni faol ravishda
o‘
zlashtirib, egallab boradi. Bunda predmetlar olamini,
ular yordamida amalga oshiriladigan xatti-harakatlarni, tilni, odamlar orasidagi
munosabatlarni egallab olishi, faoliyat motivlarining rivojlanishi, qobiliyatlarning
o‘
sib borishi, katta yoshli kishilarning bevosita yordamida amalga oshirilib borilmo
g‘
i
kerak. Asosan, shu davrdan boshlab bolaning mustaqil faoliyati kuchaya boshlaydi.
Bo
g‘
cha Yoshdagi bolalarga beriladigan tarbiya, ularning murakkab harakatlarini
o‘
zlashtirish, elementar gigiena, madaniy va mehnat malakalarini shakllantirish, nutqini
rivojlantirish hamda ijtimoiy axloq va estetik didining dastlabki kurtaklarini hosil
qilishga qaratilish lozim.
Mashhur rus pedagogi Lesgaftning fikricha, insonning bo
g‘
cha yoshidagi davr
shunday bir bosqichki, bu davrda bolalarda xarakter xislatlarining namunalari
shakllanib, axloqiy xarakterning asoslari yuzaga keladi. Shuning uchun ham bir qator
fanlar - falsafa, sotsiologiya, ijtimoiy psixologiya, shaxs psixologiyasi va
pedagogikasining kesishmasida vujudga kelgan shaxslararo munosabatlar muammosi
hozirgi zamonning eng muhim muammolaridan biridir. Bu muammo yosh avlodni
tarbiyalash nazariyasi va amaliyoti uchun juda muhim b
o‘
lgan "jamoaviy munosabatlar
tizimidagi shaxs" muammosi bilan birlashadi [7]. Shaxslararo munosabatlar - bu
birgalikdagi faoliyat jarayonida odamlarning
o‘
zaro ta'sir qilish tabiati va usullarida
ob'ektiv ravishda namoyon b
o‘
ladigan, sub'ektiv ravishda odamlar
o‘
rtasidagi tajribali
munosabatlar. Bu odamlar bir-birini idrok etadigan va baholaydigan munosabatlar,
y
o‘
nalishlar, kutishlar, stereotiplar va boshqa moyilliklar tizimidir [3].
Ma'lumki, maktabgacha ta'lim guruhlarini
o‘
rganish psixologiyada
o‘
ziga xos
an'analarga ega. A.S.Makarenko asarlarida taqdim etilgan shaxs va jamoa
o‘
rtasidagi
munosabatlarning asosiy qoidalariga asoslanib, bolalar bo
g‘
chasi guruhlarini psixologik
tadqiqotlar 30-yillarda E.A.Arkin va A.S.Zaslujniydan boshlangan. 1950-yillardan
109
boshlab rus psixologiyasida shaxslararo munosabatlar muammosiga ba
g‘
ishlangan
k
o‘
plab asarlar paydo b
o‘
ldi. Ular orasida bolalar bo
g‘
chasi guruhlarini alohida
o‘
rganish
bor edi. Bu mavzuda Ya.L.Kolominskiy, L.V.Artemova va boshqalarning alohida asarlari
yozilgan.
Maktabgacha tarbiya psixologiyasi va pedagogikasi bu borada juda k
o‘
p ishlarni
amalga oshirganiga qaramay, k
o‘
plab masalalar hali ham yetarlicha
o‘
rganilmagan.
K
o‘
pgina
o‘
qituvchilar, bolalar bo
g‘
chasi
o‘
qituvchilari maktabgacha yoshdagi bolalar
guruhlarida shaxslararo munosabatlarni rivojlantirish b
o‘
yicha bilimga ega emaslar. [3]
Bolani shaxslararo munosabatlar ansamblida hisobga olgan holda, bolaning oilada va
uning rivojlanish manbai b
o‘
lgan maktabgacha ta'lim muassasalari sharoitida
rivojlanishi bilan bo
g‘
liq masalalarni hal qilishga e'tibor qaratish lozim. Bu yosh davrida
bolalarda taqlidchanlik yuqori darajada b
o‘
ladi.
Maktabgacha yoshdagi bolalarning eng asosiy va yetakchi faoliyatlaridan biri
o‘
yindir. Etakchi faoliyat deb bolaning ayni shu yoshida tez
–
tez k
o‘
zga tashlanib
turadigan xatti
–
harakatiga aytamiz. Yetakchi faoliyat shunday faoliyatki, bu faoliyat
tufayli bolaning psixik jihatdan
o‘
sishida jiddiy
o‘
zgarishlar yuz beradi. Boshqacha qilib
aytganda, mana shunday asosiy faoliyat jarayonida bolaning barcha psixik protsesslari
anchagina
o‘
sadi.
O‘
yin bola hayotida mana shunday asosiy faoliyatlardan biridir.
O‘
yin
shu qadar universial, shu qadar k
o‘
p qirrali va qudratli faoliyatdirki, barcha yoshdagi
bolalarni
o‘
yindan boshqa kamolga etkazishni tasavvur etish qiyin.
O‘
yin faqat tashqi muxitdagi narsa va xodisalarni bilish vositasi b
o‘
libgina qolmay
balki, qudratli tarbiya vositasi xamdir. Ijodiy va syujetli
o‘
yinlarda maktabgacha
yoshdagi bolalarni barcha psixologik xususiyatlari shakllanadi. Mana shu nuqtai
nazardan
o‘yin bogchadagi ta’lim
-tarbiya ishlarini y
o‘
lga q
o‘
yishda markaziy urinda
turadi.
O‘
yin jarayonida maktabgacha yoshdagi bolaning barcha psixik jarayonlari tarkib
topishida imkon buladi. Chunki
o‘
yin faoliyati bolalarni diqqat va xotirasi, nutqi, xayoli,
xissiyoti, mexnatga oid malakalari va qobiliyatlari namoyon b
o‘
ladi.
Bolaning kattalar va tengdoshlari bilan birgalikdagi
o‘
yin faoliyati va muloqotining
asosiy ma'nosini bolaning atrofdagi voqelikni bilishi va "bolalar submadaniyatini"
o‘
zlashtirishi, insonning ijtimoiy mohiyatini
o‘
zlashtirishi tashkil etadi. Binobarin,
bolaning shaxsiy rivojlanishi va uning boshqa odamlar bilan munosabatlarining
shakllanishiga, bir tomondan, oila va unda shakllangan an'analar, shuningdek, tarbiyachi
tomonidan yaratilgan ta'lim maydoni va ijtimoiy-madaniy tajriba katta ta'sir k
o‘
rsatadi.
Bolalarni shaxslararo munosabtga kirishiga ulardagi: tashabbus, faoliyatdagi
muvaffaqiyat (shu jumladan
o‘
yin), muloqot qilish va tengdoshlarni tan olish, kattalarni
tan olish, tengdoshlarning kommunikativ ehtiyojlarini qondirish qobiliyati ham ta’sir
k
o‘
rsatishi mumkin.
Shunday qilib, dastlab bola
o‘
yin yoki mash
g‘
ulot uchun tengdoshi bilan muloqotga
kirishadi, unga qiziqarli faoliyatni rivojlantirish uchun zarur b
o‘
lgan tengdoshning
fazilatlari undaydi. Maktabgacha yoshdagi bolalarning kognitiv qiziqishlari rivojlanadi.
Bu tengdosh bilan bo
g‘
lanish uchun sabab yaratadi, bunda bola tinglovchi, biluvchi va
ma'lumot manbasini topadi. Maktabgacha yoshdagi bolalik davrida saqlanib qolgan
shaxsiy motivlar
o‘
zini tengdoshi bilan solishtirish, uning qobiliyatlari va tengdoshlari
tomonidan qadrlanish istagiga b
o‘
linadi. Bola
o‘
z mahoratini, bilimini va shaxsiy
fazilatlarini namoyish etadi, boshqa bolalarni
o‘
z qadr-qimmatini tasdiqlashga undaydi.
Muloqot motivi tengdoshning ularning biluvchisi b
o‘
lish xususiyatiga muvofiq uning
o‘
ziga xos fazilatlariga aylanadi [6].
110
Maktabgacha yoshdagi bolalar
o‘
rtasidagi shaxslararo munosabatlarning
xususiyatlarini
o‘
rganish b
o‘
yicha davom etayotgan tadqiqot Toshkent shahridagi 567-
MTMda
o‘
tkazildi. Tadqiqotda 6-7 yoshli (katta maktabgacha yoshdagi) 100 nafar bola
ishtirok etdi. J.Moreno tomonidan ishlab chiqilgan sotsiometriya usulidan foydalanildi.
Bu metod orqali shaxslararo munosabatlar tizimida bolaning sotsiometrik holati,
munosabatlarning farovonlik darajasi va izolyatsiya indeksi aniqlandi.
Ushbu metod natijalarini tahlil qilsak, maktabgacha yoshdagi bolalarning katta
guruhida 100 nafar boladan 20 nafari "yulduz", 63 nafari "afzal", 17 nafari "rad etilgan"
maqomiga ega ekanligini aniqlashimiz mumkin. "e'tiborsiz" bolalar aniqlanmaga (1-
rasm). Guruhda 4-5 boladan iborat barqaror mikroguruhlar mavjud b
o‘
lib, ular birlasha
oladi va birgalikda
o‘
yinni tashkil qiladi.
1-rasm. Shaxslararo munosabatalarda
bolaning sotsiometrik holati
2-rasm "Uy-daraxt-odam" chizma testi
natijalari
Tadqiqotda keyingi q
o‘
llanilgan metod muammoli vaziyatlardir. Biz q
o‘
llagan
"Quruvchilar" metodikasi bolalar munosabatlarining hissiy va amaliy jihatini
(harakatlarning ijtimoiyligi, tengdoshlari bilan hissiy ishtiroki) ochib berishga qaratilgan
edi. Tadqiqot natijalari quyidagilardan iborat: tanlovda tebranishlarning mavjudligi,
tengdoshning harakatlariga aralashish, kattalar tomonidan tengdoshning s
o‘
zlariga
munosabat va ijtimoiy harakatlar. Ushbu texnikaning emotsional-amaliy jihatini
o‘
rganish shuni k
o‘
rsatdiki,
o‘
quv guruhida tengdoshning harakatlariga moyillik va
ishtirok etishning yuqori namoyon b
o‘
lishi va tebranishlarning mavjudligi aniqlandi. Bu
bir guruh bolalarda ijtimoiy xulq-atvorning ustunligini k
o‘
rsatishi mumkin - ular doimo
o‘
z tengdoshlariga kerak b
o‘
lgan tafsilotlarga, bir vaqtning
o‘
zida xafa b
o‘
lmasdan yoki
xafa b
o‘
lmasdan berilishadi. Bu shaxslararo munosabatlar rivojlanishining normal yosh
dinamikasiga mos keladi.
Tadqiqotda foydalanilgan yan bir metodika J.Bakning "Uy-daraxt-odam" chizma
testi edi. Bu proyektiv metodikaning maqsadi bolada boshqa bolalar bilan
munosabatlarga ta'sir qiladigan muammolarni aniqlashdir. Ushbu uslub bizga
shaxslararo munosabatlarning muammoli shakllarini aniqlash imkonini beradi, chunki
nazariy qismda keltirilgan ushbu munosabatlarning rivojlanish dinamikasi har doim
ham amalga oshirilmaydi. Bu bir guruh bolalarda ijtimoiy xulq-atvorning ustunligini
k
o‘
rsatishi mumkin - ular doimo
o‘
z tengdoshlariga kerak b
o‘
lgan tafsilotlarga, bir
vaqtning
o‘
zida xafa qilmasdan yoki xafa b
o‘
lmasdan berilishadi. Bu shaxslararo
munosabatlar rivojlanishining normal yosh dinamikasiga mos keladi. Shaxslararo
munosabatlarning
muammoli
shakllariga
quyidagilar
kiradi:
tajovuzkorlik,
namoyishkorona
tajavuzkorlik
norozilik
tortinchoq
111
namoyishkorlik, uyatchanlik, norozilik. Ushbu muammoli shakllarni aniqlash ba'zi
bolalarning "mashhurligi" va guruhdagi boshqa bolalarning "mashhurligi" ning ba'zi
sabablarini tushunishga imkon beradi. Ushbu usul bizga oldingi tadqiqotlar
ma'lumotlarini t
o‘
ldirishga imkon beradi. 25 nafar bolada namoyishkorona xulq-atvor
elementlari, 50 nafar bolada tajovuzkorlik, 15 nafar bolada norozilik, 10 nafar bolada
tortinchoq xulq-atvor shakllari ustunlik qilishi aniqlandi (2-rasm).
Tadqiqot natijalaridan olingan ma’lumotlarni ta
hliliga k
o‘
ra, quyidagi xulosalarni
berish mumkin:
shaxslararo munosabat muhim ijtimoiy psixologik hodisalardan biri b
o‘
lib,
turmushning barcha sohalarida bevosita ishtirok etib, insonlar hamkorlik faoliyatining
moddiy, ma’naviy, emotsional, motivatsion, k
ognitiv va regulyativ qirralarning ham
ob’ektiv, ham sub’ektiv ehtiyoji sifatida vujudga keladi, ijtimoiylashuv va kamolotning
asosiy omili negizi, mexanizmi vazifasini bajaradi;
maktabgacha yosh davridagi shaxslararo munosabatlar muvaffaqiyatining negizi
bolaning psixik dunyosi, ehtiyojlari, motivatsiyasi, xarakter xislati, individual tipologik
xususiyati, qobiliyat e’tiqodi, aql zakovati kabi fazilatlari, sifatlari namoyon bo‘
lishi,
kechishi, t
o‘g‘
ri rivojlanishi bilan baholanadi.
maktabgacha yosh davridagi shaxslararo munosabatda ulardagi yetakchi faoliyati
o‘
yin muhim rol
o‘ynashi nazariy ma’lumotlarga tayangan holda aniqlandi;
turli xarakatlarning mazmuni va shaxslararo munosabat bilan bo
g‘
liq holat
ekanligi aniqlandi;
maktabgacha yoshdagi bolalarda
o‘
yin faoliyatining cheklanishi shaxslararo
munosabatlar tizimiga t
o‘
sqinlik qilishi mumkin;
maktabgacha yosh davrida
o‘
yin ijtimoiy ahamiyat kasb etishi, bolalarga insoniyat
tomonidan asrlar davomida yaratilgan qimmatli bilimlar, amaliy k
o‘
nikmalar, malakalar
va odatlarni
o‘
rganishga imkon yaratadi, oqibatda uni shaxslararo muloqotning
mohiyatiga olib kirishi tahlil qilindi.
Foydalanilgan adabiyotlar r
o‘
yxati:
1.
O‘
zbekiston Respublikasi Prezidenti Sh. Mirziyoyevning 2019-yil 8-maydagi PQ-
4312-son qaroriga 1-
ilova “O‘zbekiston Respublikasi maktabgacha ta’lim tizimini 2030
-
yilgacha rivojlantirish
https://lex.uz/docs/-4327235#-4328016
2.
Арушанова А. Коммуникативное развитие: проблемы и
перспективы:
сценарии// Дошкольное воспитание.
—
1998.
—
№
8.
—
С. 96–
107.
3.
Бодалев
А.
А.
О
взаимосвязи
общения
и
отношения//
Вопросы
психологии.
—
1994.
—
№
1.
—
С. 122–
127.
4.
Веракса
Н.
Е., Веракса
А.
Н.
Развитие ребенка в
дошкольном детстве:
Пособие для педагогов дошкольных учреждений.
—
М.: Мозаика
-
Синтез, 2006.
—
72 с.
5.
Выгодский
Л.
С.
Педагогическая психология.
—
М.: Просвещение, 1991.
-
190 с.
6.
Ежова Н. Диагностика ценностных ориентаций детей старшего
дошкольного возраста// Детский сад от А
до Я.
—
2006.
—
№
5.
—
С. 152–
156.
7.
Исмагилова
А.
Г.
Стиль педагогического общения воспитателя детского
сада// Вопросы психологии.
—
2000.
—
№
5.
—
С. 65–
72.
8.
Nishonova Z., Alimova G. Bolalar psixologiyasi va
o‘
qitish metodikasi. T., 2007 y.
9.
N.G.Kamilova. Detskaya psixo
logiya. Uchebnoye posobiye. “Voris
-
nashriyot” T.
-
2007.
