112
AUTIZM SPEKTRIDA BUZILISH ANIQLANGAN BOLA ONALARIGA PSIXOLOGIK
YORDAM K
O‘
RSATISHNING
O‘
ZIGA XOSLIGI
Asrarxanova E.A., TDPU
“Psixologiya” kafedrasi o‘
qituvchisi,
O‘
zbekiston
Annotatsiya
. Maqolada autizm spektrida buzilish aniqlangan maktabgacha
yoshdagi bolalar onalarining psixoemotsional sohasining xususiyatlari, onaning
o‘
z
farzandiga munosabatini autizm spektrida buzilish aniqlangan bola psixik taraqqiyotiga
ta’siri mavjudligi to‘g‘risida ma’lumot
berilgan.
Tayanch tushunchalar:
autizm spektri buzilishi, shaxsiy emotsional soha, ichki
konflikt, apatiya, ichki komfort, vaziyatli va shaxsiy havotirlanish, simbioz, kooperatsiya,
infantilizatsiya;
Bugungi kunda Xitoy davlati psixologik tadqiqotlarida autizm spektrida buzilish
aniqlangan bola onalarining 72,5 foizida depressiya, 80,2 foizida havotirlanish
darajasining yuqoriligi 67,1 foizida ikkala holatlarning ham namoyon b
o‘
lishi
aniqlangan. Bu psixoemotsional holatlar 95 foiz onalarda tashvish va ruhiy tushkunlik
namoyon b
o‘
lishiga javoban ularning psixikasining himoya mexanizmlari ekanligi
aniqlandi. Autizm spektrida buzilish aniqlangan bola ota-onalarida tashvish va
depressiyaning o
g‘
irligini kamaytirishning asosiy omili bu- bolaning holatidagi ijobiy
o‘
zgarishlar hisoblanadi.
Autizm spektrida buzilish aniqlangan bolalar sonining k
o‘
payishi shoshilinch
ravishda bunday bolalarning rivojlanishiga foydali ta'sir k
o‘
rsatishi mumkin b
o‘
lgan
omillarni tahlil qilishni va yordam berish usullarini izlashni talab qiladi. Hozirgi vaqtda
autizm b
o‘
yicha tadqiqotlar genetik va atrof-muhit omillarining ta'rifi va roliga e'tibor
qaratmoqda. Autizm bilan kasallangan odamlarga yordam k
o‘
rsatishni tashkil etishda
turli texnologiyalar, usullar ishlab chiqilmoqda va tasdiqlanmoqda.
Mavjud tadqiqotlar va autizmli odamlarga yordam berish usullari tahlili autizmli
bolalarni rivojlantirishda ota-onalar va oilalarning roliga etarlicha e'tibor
berilmaganligini k
o‘
rsatadi. Autizm spektrida buzilish aniqlangan bolalar odatda oilada
birinchi va k
o‘
pincha yagona b
o‘
ladi. Tajriba yetishmasligi tufayli ota-onalar uzoq vaqt
davomida bolaning xususiyatlarini sezmaydilar. Hayotning uchinchi yili ota-onalar
uchun ayniqsa onalar uchun juda muhim, chunki bolaning o
g‘
ishlarining jiddiyligi aniq
b
o‘
ladi. Onalarda ruhiy tushkunlik, ona bilan bolaning muloqot qilmasligi oldida
chalkashlik,
o‘
zlariga past baxo berish, bola uchun
o‘
zini butunlay rad etish, bolaning
taxmin qilingan roli bilan bo
g‘
liq q
o‘
rquv bezovta qilishi, shaxslararo munosabatda
onalarda muammolar, “yomon irsiyat” haqidagi fikrlar yuzaga kela boshlaydi. Bundan
tashqari, autizmli bolalarni “oddiy” bolalar bilan taqqoslash orqali yuzaga keluvchi
havotirlanish ham k
o‘
pgina autizmli bola onalarini bezovta qiluvchi psixoemotsional
holatlardan biri sanaladi. Oilaviy munosabatlarda keskinlik, yashirin yoki aniq ziddiyat,
ota-onalarning
o‘
zaro ayblovlari onalarda kuchli emotsional z
o‘
riqishlarni, ichki konflikt
va ichki vakum, apatiyani yuzaga kelishiga sabab b
o‘
ladi.
Autizm spektrida buzilish aniqlangan bola onalari turli xil xulq atvor
strategiyalarga egaligi bilan farqlanadi. Ulardan ba'zilari bolaning haqiqiy
muvaffaqiyatlari va imkoniyatlarini kam baholaydi, uning kamchiliklariga e'tibor beradi.
Ular boladan uyaladilar. Ta'limni qat'iy direktiv tamoyillarga asoslangan holda tashkil
etadilar. Boshqa onalar, aksincha, har qanday y
o‘
l bilan
o‘
z farzandlarining yutuqlarini
b
o‘
rttirib, ularning yetishmasligini yashirishadi. K
o‘
pincha onalar
o‘
zlari buni sezmasdan
va natijalarni bolaga bo
g‘
lamasdan, bola uchun juda k
o‘
p narsa qilishadi. K
o‘
pgina
113
oilalarda bunday bolalarga nisbatan ziddiyatli pozitsiyalar mavjud. K
o‘
pgina onalar
autizm spektrida buzilish aniqlangan bolalardagi o
g‘
zaki-intellektual rivojlanishni asosiy
deb bilishadi, garchi o
g‘
zaki b
o‘
lmagan rivojlanish ustunlik qiladi.
Bugungi kunda autizm spektrida buzilish anqilangan bolalarni ta’lim tarbiyasini
tashkil etishdagi ishlab chiqilgan va q
o‘
llaniladigan usullar ahamiyati
o‘
rganilganligiga
qaramay, oila bola rivojlanishning eng muhim omili va manbai hisoblanishi inobatga
olinmagan. Shu sababli, autizm spektrida buzilish aniqlangan bolalar rivojlanishi
omillarini
o‘
rganish va bu bolalarga
g‘
amx
o‘
rlik qilishni tashkil etishda oila tizimini tahlil
qilish, ayniqsa ona shaxsini rolini oshirishga qaratilgan chora-tadbirlarni ishlab chiqish
bugungi kunda zarur hisoblanadi. L.S.Vigotskiy har qanday bolaning rivojlanishining
manbai va asosi b
o‘lgan «buyuk
-
biz» tizimi deb ataladigan bolaning va yaqin
kattalarning ruhiy hamjamiyatini shakllantirishni k
o‘
rib chiqdi [4]. Bu tizim hissiy
yaqinlik mavjudligida paydo b
o‘
ladi.
L.S.Vigotskiyni ishlab chiqgan bu tizimini O.S.Nikolskaya autizmli bolaga ham
tegishli deb hisoblaydi va bu tizm autizmli bolalarga ota-onalarni emotsional semantik
yonda
shuvini rivojlantiradi deb ta’rriflagan.
“Semantik, chunki asosiy vazifa bolaning individual ta'sirchan tajribasini to‘
plash
va mazmunli tartibga solishdir, bu atrof-muhit bilan faol munosabatlarni rivojlantirish
uchun yordamga aylanishi mumkin. Hissiy, chunki bolaga yordam berishning asosiy
vositasi birgalikda yashash va nima b
o‘layotganini hissiy jihatdan tushunishdir” [6].
Bolaning muvaffaqiyatli ijtimoiy va aqliy rivojlanishi uchun uning ota-onasi bilan
munosabati muhimdir. Bu haqda E.Erikson k
o‘
pgina ilmiy ishlar olib borgan. Ota-ona
munosabatlarining zamonaviy tadqiqotchilaridan E.O.Smirnova, M.V.Sokolova,
I.A.Alikin, N.V. Lukyanchenko, va boshqalar ishlarida esa ota-onalarning munosabati
o‘
zgaruvchanligini va bu bolaning yoshiga bo
g‘
liq degan xulasani k
o‘
rishimiz mumkin.
Mualliflar nafaqat ota-ona munosabatlarining dinamikasini, balki ona va otaning bolaga
b
o‘
lgan munosabati
o‘rtasidagi farqlarni ham ta'kidlaydilar. E.Fromm ularni «onaga
bo
g‘lanish» va “otaga bog‘lanish” deb ta'riflaydi. Onalik muha
bbati, E.Fromm nuqtai
nazaridan, shartsiz va kelajakda hech qanday “to‘lov” ni talab qilmaydi.
E.Frommning
g‘
oyasi bolani ota-onalar tomonidan s
o‘
zsiz qabul qilish haqida
b
o‘
lsa, E.O. Smirnova va M.V.Sokolova E.Fromm
g‘
oyasini davom ettiradi. Ular yozadilar:
“Ota
-ona munosabati bolani s
o‘
zsiz qabul qilish va ob'ektiv baholashni
o‘z ichiga oladi”.
Mualliflar ota-ona munosabatlarining ikki tomonlamaligini topadilar [1].
K.N.Belogay va I.S.Morozov ota-ona munosabatini baholash komponentiga k
o‘
proq
e'tibor beradi. Ular keng ma'noda ota-onalarning bahosini nafaqat bolaga nisbatan
munosabat va harakatlar sifatida, balki
o‘
zlarining tarbiyaviy rolini tushunish,
o‘
z
vazifalari va ular haqiqatda qanday amalga oshirilishi haqidagi
g‘
oyalar
o‘
rtasidagi
muvofiqlikni boshdan kechirish sifatida tushunishadi. Mualliflar ota-ona munosabatini
“ota
-ona va bola
o‘
rtasidagi harakatlar, reaktsiyalar va tajribalarda ifodalangan
tanlangan hissiy va baholash munosabatlari” deb ta'riflaydilar.[3]
Ota-ona munosabatlarini zamonaviy g
‘
oyalarga yaqinroq tushunishni individual
psixologiya asoschisi A. Adlerning asarlarida topish mumkin. Uning fikricha farzand va
ota-ona munosabatlarining
o‘
ziga xos xususiyatlari hamkorlik bilan belgilanadi. A.Adler
birinchilardan b
o‘
lib ota-ona munosabati turi
o‘
rtasidagi bo
g‘
liqlikni aniqladi.
Avstro-amerikalik psixolog R.Dreykurs fikricha, bolaning barkamol rivojlanishini
ta'minlash uchun uning ichki dunyosini (tajribalarini, fikrlarini va xulq-atvorining
o‘
ziga
xos xususiyatlarini) tushunish, uning individual shaxsiy xususiyatlarini hurmat qilish,
optimal y
o‘
lni saqlashga intilish kerakligini ta'kidlaydi. Ota onalar bolaning ehtiyojlarini
qondirish, uning himoyasi va xavfsizligini ta'minlash kabi vazifalarni bajaradilar va
114
bolalarning jismoniy, aqliy va ijtimoiy rivojlanishini boshqaradi degan
g‘
oyani ilgari
surgan.
Rus psixologi V.N. Myasishchevning
g‘oyasi «munosabatlar» tushunchasining
mazmunini ochish uchun samarali. V.N. Myasishchev “munosabatlar”ni uch komponenti
mavjud deb hisoblaydi. U munosabatning kognitiv, hissiy va xulq-atvor komponentlarini
ajratib k
o‘
rsatadi. Xuddi shu model ota-ona munosabatlariga nisbatan q
o‘
llanilishi
mumkin. Bolani idrok etishning
o‘
ziga xosligi, uning
g‘
oyasi, uning qiyofasi ota-ona
munosabatlarining kognitiv tarkibiy qismini tashkil qiladi. Hissiy komponent bolaga
nisbatan turli xil his-tuy
g‘
ular va hissiy reaktsiyalar spektrida namoyon b
o‘
ladi. Tarbiya
turi, bola bilan muloqot qilishning
o‘
ziga xos xususiyatlari, xulq-atvor stereotiplari xulq-
atvor komponentiga tegishlidir.[5]
«Ota
-ona munosabati - bu bolaga nisbatan turli xil his-tuy
g‘
ularning ajralmas
tizimi, bolaning muloqot qilishda q
o‘
llaniladigan xatti-harakatlar stereotiplari, bolaning
xarakterini, uning harakatlarini idrok etish va tushunish xususiyatlari»dir
deb rus olimi
A.Y.Varga ta’riflagan. U ota
-ona munosabatining uchta tarkibiy birligini ajratib
k
o‘
rsatishni taklif qiladi, ularning har biri kognitiv, hissiy va xulq-atvor komponentini
o‘
z
ichiga oladi:
1) ajralmas qabul qilish yoki rad etish;
2) yaqinlik darajasida namoyon b
o‘
ladigan shaxslararo masofa;
3) xulq-atvorni nazorat qilish shakli va y
o‘
nalishi.
Turli oilalardagi ota-onalarning munosabatlarini taqqoslab, A.Y.Varga
komponentlarning bir yoki boshqasining ustun b
o‘
lishini aniqladi. Bir komponentdagi
ustunlik esa, ota-onaning bolaga munosabatlarida turli xil buzilishlarini keltirib
chiqaradi degan fikrni ilgari surdi. Umuman olganda, u bunday buzilishlarning t
o‘
rt
turini ajratadi:
qabul qiluvchi-avtoritar;
infantilizatsiya bilan rad etish;
ijtimoiy nogironlik;
simbiotik va simbiotik-avtoritar munosabat [4].
Yevropa va Rossiya mamlakatlari aksariyat tadqiqotchilari oilaning faol ishtirokisiz
autizm spektrida buzilish aniqlangan bolalarni davolash samarasiz ekanligini
ta'kidlashadi. Lekin afsuski
O‘
zbekistonda bu y
o‘
nalishda tizimli ilmiy tadqiqot ishlar
olib borilmagan.
Foydalanilgan adabiyotlar r
o‘
yxati:
1.
Богачева О. И., Иванов М. В. Особенности материнского отношения к
болезни детей с расстройствами аутистического спектра // Вопросы психического
здоровья детей и подростков. 2019. № 3 (19). С. 21–
28.
2.
Выготский Л. С. Психология. М.: Эксмо
-
пресс, 2000. 1008 с.
3.
Ефимова И. Л. Возможности исследования родительского «выгорания» //
Вестник МГОУ. Серия «Психологические науки». 2013. № 4. С. 31–
40.
4.
Костина И. А. Консультирование родителей детей с аутизмом // Детский
аутизм: исследования и практика. 2008. № 4. С. 333–
344.
5.
Красильникова Е. Д. Психологические особенности семей, воспитывающих
детей с различными вариантами нарушения психического здоровья // Вопросы
психического здоровья детей и подростков. 2012. Т. 12, № 2. С. 29–
36.
6.
Никольская О. С. Методические рекомендации по организации работы с
семьями, воспитывающими детей с расстройствами аутистического спектра //
Регио
-
