255
elchixonasida bosh konsul b
o‘
lib ishladi. Abdulla Avloniy konsul b
o‘
lib ishlagan yillar
oz’
yurtlari va Af
g‘
oniston xalqlari orasida d
o‘
stona munosabatni shakillantirishda jonbozlik
k
o‘
rsatib Af
g‘on shohi tamonidan ham izzat va e’tiborga musharaff bo‘
lgan adiblardan
biri b
o‘
lib hisoblanadi.
Xulosa qilib shuni aytish lozimki, Avloniy ijodiy me
rosi ma’naviy
-
ma’rifiy tarbiya
g‘
oyasining tar
g‘ibotchisidir. Uning asarlarida ilgari surilgan ta’lim
-tarbiyaga oid fikrlar
milliy ma’naviyatimiz rivojlanishida qimmatli bir manba bo‘
lib xizmat qiladi. Bu ulu
g‘
adib ijodi, amaliy faoliyati bugungi kun yoshlarimiz uchun ibrat maktabi, desak
adashmaymiz.
Foydalanilgan adabiyotlar r
o‘
yxati:
1.
O‘
zbekiston Respublikasi Prezidenti Sh.M. Mirziyoyevning Qata
g‘
on
qurbonlarining merosini yanada chuqur
o‘
rganish va ular xotirasini abadiylashtirishga
doir q
o‘
shimcha chora-tadbirlar t
o‘g‘
risida 2020-yil 8-
oktabr №5598
-sonli Farmon.
2. Abdulla Avloniy.Turkiy guliston yoxud axloq - Toshkent: Yoshlar nashriyot uyi,
2019. - 96 6et.
3. Odiljonovna, Mirzayeva Faroxat, and Mamadaliyeva Fotima. "XALQ OG ‘ZAKI
IJODI ASOSIDA YO
SHLARNI MA’NAVIY
-AXLOQIY TARBIYALASH."
Conference Zone
. 2022.
PRAGMALINGVISTIK TADQIQOT USULI: ASOSIY Y
O‘
NDASHUVLAR VA
KATEGORIYALAR
Yunusova M.Sh., BuxDU stajyor-tadqiqotchisi,
O‘
zbekiston
Annotatsiya.
Ushbu maqolamizda tilshunoslikning muhim va dolzarb
y
o‘nalishlatidan biri “Pragmalingvistika ” haqida so‘
z yuritilgan. Maqolamizda bu
y
o‘
nalishning asosiy yondashuv va kategoriyalarini ochib berishga harakat qildik. Bu
y
o‘
nalish ,avvalambor, chet tilshunoslari tomonidan fanga alohida oqim sifatida olib
kirilganligi va pragmalingvistikaga turli tomondan qarashlari ochib berilgan. Ularning
qarashlari va fikr-mulohazalari maqolamizdan joy olgan. Ishimizda pragmalingvistika
tadqiqot usuli: asosiy y
o‘
ndashuvlar va kategoriyalari tadqiqqa tortilgan.
Kalit s
o‘
zlar:
Pragmalingvistika, pragmatika, kognitiv yondashuv va tilshunoslik,
zamonaviy tilshunoslik, psixolingvistika, aloqa nazariyasi,nutqiy faoliyat.
Hozirgi vaqtda o
g‘
zaki muloqot muammolari kabi tilshunoslik fanlari va bir qator
turdosh fanlarning diqqat markazida psixolingvistika, sotsiolingvistika, neyrolingvistika,
aloqa nazariyasi
o‘
rganilmoqda. Nutq tadqiqotining istiqbolli y
o‘
nalishlaridan biri nutq
faoliyatini
o‘
rganuvchi lingvistik pragmatikani yoqlash bilan bir qatorda tildan
foydalanish
o‘
rtasidagi
o‘
zaro bo
g‘
liqlikni aniqlash nuqtayi nazaridan ma`ruzachilarning
birliklari va maqsadlari yoritilmoqda.
Pragmatika tilni
o‘
rganishning maxsus y
o‘
nalishi sifatida, eng boshidan
mavjudligining
o‘
zini juda keng va cheksiz ilmiy intizom ekanligini e`lon qildi.
Pragmatikaga oid har bir ish tadqiqot predmeti qayta belgilanganligidan boshlandi.
N.D.Arutyunova fikricha, muallifning pragmatik tushunchasi til, ilmiy doirada asta-sekin
qaror bilan bo
g‘
liq y
o‘
nalish sifatida pragmatikani tushunish tasdiqlandi. Tilning
faoliyatini tavsiflashning turli xil muammolari: a) undan umumiy kommunikativ
foydalanish; b) kommunikativ ta`sir muayyan maqsadlar uchun va har bir auditoriya
uchun; v) erishish usullari va shartlari; d) bayonotni tushunish va izohlash; e) yashirin
256
tilda tadqiqot (yashirin semantik xususiyatlar, subtekst); e) tilning maxsus hodisa
sifatida kontekstualligi va boshqalar.
Charlz Pirs pragmatikaning asoschisi hisoblanadi. Pier belgining ta`siri sifatida
ma`no ta`rifini k
o‘
rsatdi. Keyinchalik u tasnifni ishlab chiqadi,shundan s
o‘
ng, belgilarga
ta`sir qilishning ketma-ket uchta natijasiga t
o‘g‘ri keldi: “sof grammatika”, “mantiqiy
t
o‘g‘ri” va “sof va ritorika”ga bo‘lindi. Oxirgi qismning vazifasi “qonunlarni o‘
rnatish edi.
Har bir ilmiy intellektda bir belgi boshqasini, ayniqsa, bittasini keltirib chiqaradi va fikr
boshqasini uy
g‘otadi”. Bu pragmatikaning birinchi ta`rifi edi. Kelajakda semiotikaning bu
qismlari bir nechta boshqa ta`riflar "sintaktika","semantika" va "pragmatika" deb
nomlandi. "Pragmatika" atamasi ilmiy foydalanishda eng mashhurlari tomonidan
kiritilgan Pirsning semiotika sohasidagi izdoshi - belgilarning umumiy nazariyasi -
Ch.Morris. C.Pirs
g‘
oyalariga amal qilib, Morris semiotikani ikkiga ajratdi: sintaktik,
belgilar orasidagi munosabatni, semantikani
o‘
rganish sohada ularning vakolati belgilari
ular bildirgan narsaga b
o‘
lgan munosabati va pragmatika, belgilar ularning
talqinchilariga munosabatini foydalanuvchilarni k
o‘
rib chiqadi.
“Pragmatika” N.I.Serkova ushbu atama tushunchaning turli talqi
nlari haqida
umumiy fikrni kengroq va torroq yaratish, ishlatish mumkinligini ta`kidlaydi. Ushbu
konsepsiyaga murojaat qiladi va aloqa psixopatologiyasi yoki ramz tizimlari
evolyutsiyasi b
o‘
yicha tadqiqotchilar, pragmatik va psixologik aloqaga e`tibor qaratish
davomida sodir b
o‘
ladigan biologik va sotsiologik hodisalar tilning ishlashi va boshqa
tomondan, "pragmatika" atamasi lingvistik semiotika b
o‘
limi naturalizm bilan bo
g‘
liq
ekanligini ta`kidlaydi. Biroq, bu jihatdan pragmatika tushunchasi turlicha talqin qilinadi,
muayyan y
o‘
nalishning maqsad va usullariga bo
g‘
liq. Maktab vakillari C.Morris va
L.Vittgenshteyn
g‘
oyalarini rivojlantirish lingvistik falsafada J.Ostin va J.R.Searl
nazariyani ishlab chiqdilar. Ularning tadqiqotlari uchun boshlan
g‘
ich nuqta tilni harakat
sifatida tushunish edi, bu nutq aktlari nazariyasining paydo b
o‘
lishiga olib keldi.
J.Searle yetarli b
o‘
ladigan shartlar tizimini ishlab chiqishga harakat qildi. Turli
y
o‘
nalishdagi nutq harakatlarini amalga oshirish uchun b
o‘
lishi mumkin qoidalar
shaklida tuzilgan, deya ta`rifladi. J.Searlning yondashuvini ishlab chiqish, T.A.van Deyk
k
o‘
rib chiqishni taklif qiladi va pragmatika tilshunoslik nazariyasining tarkibiy qismi
sifatida, uning maqomi sintaksis va semantika holati bilan solishtirish mumkin
ekanligini ta`kidlaydi [23, 266-267-b.]. Tilning pragmatik komponenti, uning fikricha,
grammatik nazariyaga kiritilgan b
o‘
lishi kerak, bu esa lingvistik shakl, ma`no va
faoliyatni tavsiflovchi qoidalar tizimidir. Pragmatik tadqiqotlar sohasida T.A. talqiniga
muvofiq van Deyk, kabi bayonotlardan foydalanishning tizimli xususiyatlarini aniqlashni
o‘
z ichiga oladi, ijtimoiy harakatning alohida turi, ya`ni nutq yoki illokatsion harakatlar
hisoblanadi. Pragmatik talqinlar oldindan belgilanadi, pragmatik kontekst, ya`ni kognitiv
va iborani q
o‘
llash bilan bo
g‘
liq ijtimoiy omillardir.
Pragmatikaning asosiy vazifasi, T.A. van Deyk "moslik shartlari" deb ataladigan
spetsifikatsiya, ya`ni bu shartlar unda ma`lum bir ibora vazifasini bajaradi (yoki hisobga
olinadi) mos (ba`zi kontekst uchun) nutq harakati sifatida empirik pragmatikaning
vazifalariga ishlab chiqarishning kognitiv modelini ishlab chiqish kiradi va nutqiy
harakatlarni tushunish, shuningdek, kommunikativ
o‘
zaro ta`sir modellari va muayyan
ijtimoiy-madaniy vaziyatlarda tildan foydalanishni belgilaydi.
Searl yondashuvining tanqidchilari (xususan, J.Tomas, D.Frank va boshqalar)
shunday deb hisoblaydilar. rasmiy qoidalar tizimini hamma narsaga, turli xil nutqiy
harakatlarga tatbiq etib b
o‘
lmaydi. Haqiqiy hayotdagi mezonlar muloqot ishtirokchilari
nutqni idrok etish va tushunishda boshqariladi; funksional, psixologik, hissiy va madaniy
xususiyatga ega b
o‘
lib, ular maqsadlar, sabablar bilan bo
g‘
liq. Shuning uchun
257
pragmatikani qoidalar nuqtai nazaridan k
o‘
rib chiqish mumkin emas. Kelajakda
pragmatika ma`noni
o‘
rganish sifatida tushunila boshlandi. Kontekst yoki lingvistik
birliklarning ma`nosi, ular jarayonida q
o‘
llanish (kontekstdagi ma`no, q
o‘
llanish
ma`nosi) paydo b
o‘
ladi. Ta`riflash uchun bu yondashuv pragmatistlarni Jeffri Lich va
Stiven Levinson asarlarida kuzatish mumkin . S. Levinson pragmatikani tildan
foydalanishni
o‘
rganish kabi semantikadan farqli
o‘
laroq lingvistik ma`noni
o‘
rganish
deb atagan. J.Lich talqin qilgan pragmatika nutq holatlariga nisbatan ma`noni
o‘
rganish
sifatida, ya`ni bayonotning ma`nosi ("nutq vaziyatlariga nisbatan ma`noni
o‘
rganish"),
tildagi ma`noni
o‘
rganuvchi semantikadan farqli
o‘
laroq pragmatik ma`no s
o‘
zlovchining
niyatini bildirishini J.Lich ta`kidladi. Pragmatik ma`no nazariyasi G.P. asarlarida ishlab
chiqilgan. Aynan Gris s
o‘
zma-s
o‘
z b
o‘
lmagan ma`nolarni tahlil qilishga e`tibor qaratdi,
iboralar va tilshunoslikka ega b
o‘
lgan adresat ekanligini aniqladi. Kompotensiya
–
s
o‘
zlovchining niyati bayonotning ma`nosidan farq qilishini tushunishga qodir.
Kommunikativ postulatlar xulosa chiqarishga imkon beradi.
S
o‘
z birikmalari aslida ma`noga kirmaydigan komponentlar gaplar,
kommunikatsiyalar, lekin tinglovchi tomonidan bevosita harakatda idrok etiladi.
Shunday qilib, Grice "ma`ruzachining ma`nosi" atamasini ilgari surdi (ma`ruzachi
ma`no), ma`no kategoriyasini s
o‘
zlovchining niyati bilan bo
g‘
lash, mash
g‘
ul ongli
maqsadli nutq faoliyati, asosiy maqsad qaysi - qabul qiluvchiga qandaydir ta`sir qilish,
uni bir vaqtning
o‘
zida majburlash niyatingizni aniqlaydi. Grice bayonotlarni
implikatsiya deb atadi. Grice k
o‘
pchilikning paydo b
o‘
lishiga hissa q
o‘
shdi, s
o‘
zlovchi
ma`nosi tushunchasi bilan izohlanadigan tadqiqotlar turli nuqtai nazarlar, birinchi
navbatda, pragmatik bilan bo
g‘
liq gapning mazmunan tushuniladigan ma`nosi
bayonotning shartli va bilvosita ma`nolari, ishoralar, allegoriya va boshqalarni k
o‘
rsatib
o‘tdi. J.Tomas pragmatikaning taʼrifi “maʼnosi kontekst" turli xil o‘
rtasida yetarlicha aniq
chiziq chizish imkonini bermaydi. Rivojlanishning turli y
o‘
nalishlarini tahlil qilish
pragmatik ma`no nazariyasi ikkita asosiy yondashuvni ta`kidlaydi: ularning har biri,
uning fikricha, nomukammaldir. Shuni ta`kidlasj joizki,
o‘
zbek tilshunosligida ham bir
qator olimlar bu y
o‘
nalishlarda hozirgi davrda
o‘
z fikr-mulohazalarini bildirmoqdalar.
Xususan, pragmalingvistika sohasida Sh.Safarov va Xakimovlar
o‘
z darslik va kitoblari
bilan
o‘
zbek tilshunosligiga asosiy qdamlarni q
o‘
yishdi. Hozirgi tilshunoslikda
pragmalingvistika asosiy va muhim y
o‘
nalishlardan biri b
o‘
lmoqda.
Albatta, ushbu maqolada keltirilgan muammolarni k
o‘
rib chiqish bilan bo
g‘
liq
nutqni
o‘
rganishga pragmatik yondashuv t
o‘
liq emas. Biroq, shakllanishi b
o‘
yicha
nazariy adabiyotlarni
o‘
rganish pragmatika fan sifatida, rivojlanishi haqida xulosa
chiqarishga va pragmatik tahlil metodologiyasini takomillashtirishga imkon beradi.
Pragmatika, 20-asrning ikkinchi yarmida mantiqiy-
falsafiy nazariyalar taʼsirida vujudga
kelgan va uzoq vaqt davomida birmuncha amorf va ancha noaniq ilmiy intizom
(pragmatik "chiqindilar savati")ni, 21-asrning boshi tadqiqot apparati yanada aniq
belgilangan mavzuni k
o‘
rsatadi.
O‘
zgartirish uchun nutq qoliplarining tabiati haqida
faraziy mulohazalar keladi kontekstni hisobga olgan holda haqiqiy nutqni
o‘
rganish
zarurligini tushunish aloqa vaziyatlari, turli xil murakkab birikmalar nuqtai nazaridan va
lingvistik shakllar va pragmatik
o‘
rtasidagi
o‘
zaro bo
g‘
liqlik omillar sanaladi.
Foydalanilgan adabiyotlar r
o‘
yxati:
1. Arutyunova, N. D. Ikkinchi mulohazaning hodisasi yoki nizoning foydalari
haqida / N. D. Arutyunova // Tilning mantiqiy tahlili. Matnning nomuvofiqligi va
anomaliyasi. - M.: Fan. 1990. - S. 175-189.
258
2. Brown P., Levinson S. Politeness: Some Universals in Language Usage.
Cambridge: Cambridge Univ. Press, 1987. 358 p.3. Safarov Sh. “Pragmalingvistika”.
Toshkent
–
2008
3. Xakimov M. “O‘zbek pragmalingvistikasi asoslari” Toshkent «Akademnashr»
-
2013
4. Прагматические маркеры русской повседневной речи: словарь
-
монография / сост., отв. ред. и автор предисловия Н. В. Богданова
-
Бегларян. М.:
Языки слав. культуры, 2021. 405 с.
5. Сёрл Дж. Р., Вандервекен Д. Основные понятия исчисления речевых актов
// Новое в зарубежной лингвистике. Вып. XVIII. М., 1986
TURKISTON
O‘
LKASIDA AYOLLAR TA`LIMI RIVOJIDA JAHON OTIN UVAYSIYNING
HISSASI
Umarova M.X., TDPU
dotsеnti.,
Abdusamadova M.H.,1-bosqich magistranti,
O‘
zbekiston
Annotatsiya:
Mazkur maqolada Turkiston
o‘
lkasida ayollar ta`limi rivojida Jahon
Otin Uvaysiyning hissasi haqida fikr yuritiladi. Mazkur maqola Jahon Otin Uvaysiyning
qizlar maktabidagi ta'lim-tarbiya masalalariga ba
g‘
ishlanadi. Maqolada ilmu tolibalar
ta`limi - tarbiyasi, axloq
–
odobi, badiy ijodkorlik mavzulariga ba
g‘
ishlangan b
o‘
lib, bu
masalalar hozirgi davrda ham katta ma`naviy-ma'rifiy ahamiyatga egadir.
Kalit s
o‘
zlar:
Turkiston
o‘
lkasi
xalqlari, islom dini, odob, ong, tarbiya, mеtod,
tarbiya mеtodlari, ijtimoiy ong, mudarris, oila, shaxsni tarbiyalash, axloqiy va ma'naviy
fazilatlar, Jahon otin Uvaysiy, maktabdorlik xizmatlari, chiston rukni.
Pеdagogik mеrosimizni, ma'naviy qadriyatla
rimizni, chuqur
o‘
rganish va tadqiq
etish, ulardan hozirgi istiqlol, mustaqillik sharoitida ma'naviyatimizni, milliy
tarbiyashunosligimizni rivojlantirishda foydalanish har qachongidan ham dolzarb
masalaga aylandi. “…ayollarni kasbiy, jismoniy, ma'naviy va
intеllеktual saviyasini
yuksaltirish, ularning sotsial, ijtimoiy-siyosiy faolligini davlat qurilishi sohasidagi faol
ishtirokini ta'minlashga qaratilgan umummilliy siyosatni r
o‘
yobga chiqarish uchun
barcha mas'uldir”
[1; 3-b.].
Uzoq tariximizda
O‘
rta Osiy
o xalqlari hayotida islom dini kirib kеlishi bilan
yangi diniy dunyoqarashning shakllanishi va musulmon e'tiqodining
k
o‘rsatmalarini amalga oshirish boshlandi. Mеhnat va o‘
qitish ta'limotning asosini
tashkil etardi, hamma uchun ilm-fan va bilimga intilish mamnuniyat bilan qabul
qilinar edi. Oila shaxsni tarbiyalashning asosini tashkil etuvchi maskan sifatida
ulu
g‘
landi va ayolga unda bolalarni tarbiyalashda axloqiy va ma'naviy fazilatlar
manbai maqomi bеrildi.
Ayol kishining ilm bilan shu
g‘
ullanishi uning oilasi, farzandlari, qarindosh-uru
g‘
lari
va jamiyatning ilmli, madaniyatli b
o‘lishi uchun musatkam poydеvordir.
Donishmandlarimizdan biri aytganidеk: “erkak ilmli bo‘
lsa, farzand ilmli b
o‘
ladi, ayol
ilmli b
o‘
lsa, millat ilmli b
o‘ladi”. Dеmak, qadimdan ayol
larning ilmli, oqila, fozila
b
o‘
lishidan jamiyat manfaatdor b
o‘lib kеlgan, bundan kеyin ham shunday bo‘
lishi
tabiiydir.
Tarixdan ham ma'lumki, islom ta'limotida ayollarni olima-yu fozila b
o‘
lishiga
da'vat etilganligining guvohi b
o‘
lamiz. Pay
g‘
ambarimiz Muh
ammad (s.a.v.)ning “Ilm olish
har bir muslim va muslimaga farz”dеgan hadislari bilan ilm olish va olim bo‘
lish faqat
