140
«Цифровая школа» –
это федеральный проект комплексного внедрения ИКТ
в
образовательные учреждения, позволяющий наращивать функциональность и
объем образовательного контента в условиях непрерывного совершенствования
программно
-
аппаратных средств.
Список использованной литературы:
1.
Буркова Л.Л. Формирование готовности будущих
педагогов к реализации
профессионального стандарта на основе информационных технологий //
EUROPEAN RESEARCH
: сборник статей
VI Международной научно
-
практической
конференции / под общ. ред. Г.Ю.Гуляева. Пенза: МЦНС «Наука и Просвещение».
2016.
–
С.282
-285
2.
Буркова Л.Л., Багова Л.Л., Кагазежев М.Н. Применение технологии
«Перевернутый класс» на электронной платформе при изучении математики в
начальной школе //
Professionalism of a teacher in the information society: formation
and problems of im-provement:
materials of the IV international scientific conference on
November 3
–
4, 2018
–
Prague : Vědecko vydavatelské centrum «Sociosféra
-
CZ», 2018. –
С. 28
-33
3.
Журин А.А. Учимся работать на компьютере. Начинающим и школьникам
/ А. А. Журин. М.: Лист Нью, Большая Медведица, 2012. 320 с.
NEYROLINGVISTIK DASTURLASH (NLP) -
O‘
QUVCHI ONGGINI DASTURLASH
ORQALI CHET TILINI
O‘
RGATISH TEXNIKASI
Baxronova M.A., A.Avloniy nomidagi milliy-tadqiqot
instituti doktoranti,
O‘
zbekiston
Annotatsiya.
Neyrolingvistik dasturlash texnikasi zamonaviy chet tilini
o‘
qitish
metodikasi uchun nisbatan yangi termin b
o‘
lsa-
da, uning elementlaridan ta’lim sohasida,
xususan, chet tillarini
o‘
qitishda anchadan beri foydalanib kelinmoqda.
O‘
z darslarida
musiqa, rolli
o‘
yinlar, jamoaviy til
o‘
qitish usuli, suggestopediani q
o‘
llovchi
o‘
qituvchilar,
allaqachon NLPning ahamiyatini idrok etishadi. Chunki neyrolingvistik dasturlash
neyronlar hamda psixologiya bilan bo
g‘
liq b
o‘
lib, har bir
o‘
quvchining miya faoliyati, har
biri alohida shaxs sifatida
o‘
rganish uslubiga ega ekanligi, va shunga k
o‘
ra dars
o‘
tilsa,
har birida samarali muloqot uchun imkoniyat mavjud ekanligiga asoslanadi.
Kalit s
o‘
zlar:
neyrolingvistik dasturlash, texnika, lingvistika, leksika, ong, sezgi,
muloqot, yondashuv
Neyrolingvistik dasturlash (Neurolinguistic Programming - NLP) tilni subyektiv
o‘
rganish, muloqot va shaxsiy
o‘
zgarishning tashqi muloqot modeli hisoblanadi.
Ma’lumki, inson tabiati uning ehtiyojlari va tajribasidan kelib chiqib o‘
zgarib turadi. Bu
model uch asosiy aspekt
–
nevrologiya (neyronlar), lingvistika (til) va dasturlash (
o‘
zini
tutish) asosida shakllangan. NLP
o‘
quvchilarga
o‘
rganayotganlarini yaxshi tushunishda,
o‘
ylash uslublarini rivojlantirishda katta ahamiyatga ega. Har qanday faoliyatni
bajarishda NLPning 3 ta fazasidan
o‘tiladi: 1) ma’lumotni joylash; 2) ma’lumotni
ishlatish jarayoni; 3) ma’lumotni yetkazish [6;142]
Birinchi fazada bizning sezgi organlarimiz (k
o‘
z, quloq, burun, til, teri) orqali
miyamizga yetib boradi. U ma’lum bir narsa haqida tasvir, hid, tovush, ta’m, hissiyot
k
o‘rinishida miyamizni barcha ma’lumot bilan ta’minlaydi. Shu o‘
rinda NLPning
neyrologik aspekti ishlaydi, chunki bizning neyronlarimiz ma’lumotni tashqi dunyodan
141
ichki dunyoga (miyaga) yetkazib beradi. Ikkinchi fazada NLPning lingvistik aspekti ishga
tushadi, ya’ni miya qabul qilingan ma’lumotga o‘
zining tabiatiga k
o‘
ra ramz bera
boshlaydi. Shu fazada miya ma’lumot talablaridan kelib chiqqan holda aktiv ishlaydi.
Uchinchi fazada miya qayta ishlangan ma’lumotni shunday joylashtiradiki,
bu
ma’lumotdan kutilgan vazifani bajaradi.
Neyrolingvistik dasturlashga turli olimlar turlicha ta’rif berishgan
. Jon Grinder
“NLPning strategiyasi, quroli va texnikasi inson funksiyalari ichidagi boshqa
topilmalardan farqli
o‘
laroq, aqliylik singari noyob va qadrli funksiyani
o‘
zida namoyish
etish imkoniga ega”,
- deydi.
O‘
Konnor va Jon Seymur NLPni inson dohiyligi haqidagi
san’at va ilm sifatida ko‘
rishadi. Xuddi shu tarzda, Trevor Grem Uilkins ham uni
odamlarning muloqot qilish va bir-
biriga ta’sir ko‘
r
satish san’ati va ilmi deb ta’riflaydi.
Robert Dilts “NLP miya (neyro) va til (lingvistika), hamda ularning bizning jismimiz va
ongimizga
o‘zaro ta’siri orasidagi fundamental dinamikani tasvirlaydi”, deb tushuntiradi.
Tadqiqotlardan kelib chiqib aytadigan b
o‘
lsak, Neyrolingvistik dasturlash inson
fe’l
-atvorini uning miyasini dasturlash orqali
o‘
zgartirishga yordam beradi deb
ishonishadi. NLPning asosida sunyektiv tajriba tuzilmasi orqali
o‘
rganish yotadi. U
insonning fikrlash usulini
o‘
rganadi va uning rivojlanishi uchun talab doirasida
o‘
zgartirish kiritadi. Ingliz tili darslarida
o‘
qituvchi kutilgan natijaga erishish maqsadida
o‘
quvchining xulq-
atvoriga ta’sir qilish uchun bir necha usullarni qo‘llashlari ma’lum.
Buni NLPning maxsus texnikalari orqali ham amalga oshirish mumkin [6;143]. Bularga
quyidagilarni misol qilish mumkin:
1. Langar:
Neyrolingvistik dasturlashning bebaho texnikalaridan b
o‘
lib, hozirgi
holatni oldingi vaziyat bilan bo
g‘
laydi. U hozir sodir b
o‘
layotgan hodisaga turtki b
o‘
lib
xizmat qiladi. Langar bir necha bor takrorlangan stimul orqali shakllantiriladi va
ra
g‘
batlantiriladi. Ingliz tili darslarida
o‘
qituvchi bundan
o‘
quvchining yanada yaxshiroq
tushunishi uchun foydalanishi mumkin. Langar ma’lum bir ma’lumotni eslashda xotiraga
k
o‘
maklashadi. U
o‘
quvchida
o‘
rganish uchun ijobiy hisni uy
g‘
otadi.
O‘
qituvchi
o‘
quvchi
onggiga belgilar, harakatlar, imo-ishoralar orqali ijobiy tuy
g‘
uni singdirishi mumkin.
2. Kelgusi qadam:
Bu hozirgi not
o‘g‘
ri vaziyatdan kelib chiqib, kelajakdagi t
o‘g‘
ri
vaziyatga
o‘
zgartira olishni vizualizatsiya (tasavvurda k
o‘
rish) qilish texnikasi
hisoblanadi. U hodisaning hozirgi va kelajakdagi jarayonlari
o‘
rtasida bo
g‘
liqlik hosil
qiladi. U voqea-hodisa, jarayonning salbiy va ijobiy tomonlarini
o‘
rganib chiqadi va
jarayon davomida salbiy jihatlarni ijobiyga
o‘
zgartiradi[3;272]. NLPning bu texnikasi
o‘
qituvchiga past
o‘
zlashtiruvchi sinflarda yuzaga keladigan passiv vaziyatni q
o‘
lga
olishga yordam beradi va
o‘
quvchilarning bilim darajasini oshirishda bir-birini tushunib
ishlash k
o‘nikmasi bilan ta’minlaydi. Chunki bu texnika o‘
quvchining zaif jihatlariga
e’tiborni qaratadi va uni bartaraf etishga zamin yaratadi.
3. Swish (Tebranish/ Chayqalish):
NLPda aktiv foydalananiladigan bu mashhur
metod salbiy fikrni ijobiy fikrga bo
g‘
lashga undaydi.
O‘
qituvchi
o‘
quvchilarga
xavotirlanish har qanday vaziyatda salbiy fikr tasavvurotini gavdalantirishini
tushuntirishi lozim. Bu
o‘
quvchining
o‘
zi haqidagi salbiy tushunchani ijobiyga
o‘
zgartirishida k
o‘
mak beradi.
4. Vizual Kinestetik Dissosatsiya(VK/D):
Bu texnika b
o‘
lib
o‘
tgan voqealarning
yomon xotiralarini y
o‘
qotish uchun xizmat qiladi. U ikki narsani: yomon
o‘
ylarni unutish
va voqeaning yaxshi tomonlarini kengaytirib tasavvur qilishni ilgari suradi. Chet tili
o‘
qituvchisi bu texnikadan
o‘
quvchilariga motivatsiya berishda foydalanishi mumkin.
Ba’zan o‘
quvchilar oldinroq qilgan xatolari va kamchiliklari tufayli til
o‘
rganishni
t
o‘
xtatishga qaror qilishadi. Shunda
o‘
qituvchining VK/D texnikasini q
o‘
llab
o‘
quvchilardagi
o‘
rganishga b
o‘
lgan qiziqishni orttirishi muhim hisoblanadi.
142
NLP ning 4 ustuni mavjud [5; 1143]:
1. Munosabat:
Bunda Oksford va Vebster lu
g‘atlarida “munosabat” so‘
ziga berilgan
ta’rifga tayanadigan bo‘
lsak,
o‘
qituvchi va
o‘
quvchi orasida
o‘
zaro munosabat, yoki
uy
g‘
unlik b
o‘
lsa, dars jarayoni osonroq kechadi. Chunki bu orqali
o‘
quvchi va
o‘
qituvchi
orasidagi
o‘
xshashliklar, yaqinlik k
o‘
zga tashlanib, farqli tomonlari kamaya
boradi[4;625]. Bu yaqin munosabat esa
o‘quvchining ong ostida, ya’ni o‘
zi anglamagan
holda sodir b
o‘
ladi. Natijada,
o‘
qituvchi bu vaziyatdan katta muvaffaqiyatga yetaklovchi
samarali dars muhitini yaratishda foydalanishi mumkin [8;12].
2. Natijani
o‘
ylash:
Bu ustun
o‘
quvchining maqsadlari bilan bo
g‘
lanadi. Buning
uchun
o‘
quvchilar nima xohlayotganlarini
aniq bilishlari, ya’ni aniq maqsad qo‘
ya
olishlari lozim. Chunki aniqlik muvaffaqiyat kaliti hisoblanadi.
3. Sezgi idroki:
Biz atrofimizda sodir b
o‘
layotgan voqea-hodisalarni sezgi
organlarimiz orqali his qilamiz: eshitamiz, k
o‘
ramiz, his qilamiz. Sezgi idroki bizga
atrofimizda b
o‘
layotgan voqealardan boxabar b
o‘
lishga k
o‘
maklashadi. NLP
nazariyasida,
o‘
quvchi unga nima muvaffaqiyatli yoki y
o‘
qligini bilib-bilmay bajaradi.
Agar u muvaffaqiyatga erishmoqchi b
o‘
lsa, u natijaga erishishi uchun qaysi sezgi yaxshi
ishlash- ishlamasaligini aniq idrok eta olishi lozim.
4. Xulq-atvor moslashuvchanligi:
Inson hayotda turli kutilmagan vaziyatlarga ham
tushib qolishi mumkin. Shunda u moslashuvchanlikni
o‘
ziga singdirgan b
o‘
lsa,
o‘
zi uchun
vaziyatni
o‘
zgartira oladi va noqulaylikdan natija sari qadam q
o‘
yadi.
Bir necha chet ellik tadqiqotchilar neyro-lingvistik dasturlashning leksikani
o‘
rganishdagi samarasini
o‘
rganib chiqishdi. 12 ta NLPga asoslangan darsdan keyin ular
bu metoddan ingliz tili leksikasini
o‘
rgatishda yaxshi natijaga erishish mumkinligiga
amin b
o‘
lishdi. Tadqiqotchilar bu metod turli
o‘
rganish uslubidagi barcha
o‘
quvchilarga
mos tushishi, va natijada ingliz tili darslarida samarasi yuqori ekanligi bilan
o‘
z fikrlarini
izohlamoqdalar. NLPning mualliflari Grinder va Bandlerning fikriga k
o‘
ra, ayniqsa
Chayqalish metodida, not
o‘g‘
ri xulq-atvorga yetaklaydigan fikr oqimiga zarba berilib,
pozitiv xulq-atvor bilan almashtiriladi. Chayqalish metodi miyaga yangi y
o‘
nalish
k
o‘
rsatadi, xulq-atvor shu y
o‘
nalishdan borib, yangi ijobiy tabiat shakllanadi. Bu izlanish
orqali tadqiqotchi strategiyaga kirish, mashq qilish va baho berish kabi Chayqalish
elementlaridan foydalanib, kontekstni aniqlash, ishorani aniqlash, ishora tasvirini hosil
qilish, va nihoyat, chayqalish va test qilish jarayonlarini
o‘
tkazadi. Misol uchun,
o‘qituvchi “habit” (odat) so‘
zini
o‘
rgatmoqchi b
o‘
lsa, u
o‘
quvchilardan kashandaning
tamaki chekayotgandagi q
o‘
lini tasavvur qilishini s
o‘
rab, bu yomon odat ekanligini
aytadi. Keyin
o‘quvchilar “habit”
(odat) va “bad habit” (yomon odat) so‘
zlarini
takrorlashadi. Shundan s
o‘
ng,
o‘
quvchilardan so
g‘
lom va energiyaga boy kishini tasavvur
qilish s
o‘raladi, va “habit” (odat) va “good habit” (yaxshi odat) so‘
zlari takrorlanadi.
S
o‘
ngra
o‘
quvchilardan ongdagi noso
g‘
lom kishi tasvirini so
g‘
lom kishi tasviriga
almashtirib (Chayqalish oqimi), “habit” so‘
zini bir necha bor takrorlash s
o‘
raladi.
O‘
quvchilar
o‘zlaridagi yaxshi va yomon odatlar haqida gapirishadi va “habit” so‘
zi
ishtirokida gaplar tuzishadi. Shu usulda,
o‘
quvchilar yomon odatga yetaklaydigan aniq
vaziyatning oqibatlarini tasavvur qilishadi. Darsdan keyin ham uyga vazifa sifatida
takrorlash va tasavvur qilish davom ettiriladi va keying darsda ham bu muhokama
orqali mustahkamlanadi. Tadqiqotning chiqish testini tahlil qilgan olimlar NLPning
leksikani
o‘
rganishda samarali ekanligiga ishonch hosil qilishdi[5;1144].
Tadqiqotchilar Alamdar va Karbalayning izlanishlari natijasida, NLP ingliz tili
o‘
rganuvchilarining
o‘
z-
o‘
zini hurmat qilish hissini oshirishda yaxshi vosita ekanligi
yuzaga chiqdi. Ular nazorat guruhi sifatida eski metodda
o‘
qitiladigan 4 ta sinfni, tajriba
guruhi sifatida yana 4 ta sinfni tanlashdi. Ularning izohlashicha, ingliz tilini
o‘
qitishdagi 4
143
k
o‘
nikma ichida (gapirish,
o‘
qish, yozish, tinglab tushunish) gapirish k
o‘
nikmasi
o‘
quvchilar uchun eng qiyini hisoblanadi, va bunda
o‘
z-
o‘
ziga ishonch va motivatsiyaning
o‘
rni beqiyos. Neyrolingvistik dasturlash
o‘
rganishning samarali usullarini
shakllantirishni ta’minlaydi, va o‘quvchilardagi “Me
n ingliz tilini
o‘rgana olmayman”
degan ishonchsizlik hissini “Men o‘rgana olaman”ga o‘
zgartiradi. Tadqiqotchilar
o‘
quvchilar uchun madaniyat va tilni bo
g‘laydigan ba’zi hikoyalarni tanlashdi, bu
hikoyalar hayot tajribalari bilan bo
g‘
landi va shu hikoyalar yordamida tinglab tushunish,
o‘
qish mash
g‘
ulotlari
o‘
tkazildi.
O‘
quvchilardan
o‘
z maqsadlarini aniq qilib yozish va
shunga intilish talab etildi. Zero, vizualizatsiya, ya’ni tasavvurot NLPning yana bir
strategiyasi hisoblanadiki, bunda
o‘quvchilar ma’lumo
tni eslash va yaxshi yodda saqlash
uchun vizualizatsiya orqali ongda shu narsaning tasvirini yaratishadi [1;110].
Eron
tadqiqotchisi
Farahanining
izlanishlari
o‘
laroq,
neyrolingvistik
dasturlashning ingliz tili
o‘
quvchilarining
o‘
qib tushunishdagi samarasi ochib berildi
[5;1146]. Olima Porbahreini esa neyrolingvistik dasturlashning Langar, VAK, rolli
o‘
yinlar kabi strategiyalaridan foydalanib, ingliz tili grammatikasini
o‘
rganishdagi
samarasini isbotladi [7;15].
An’anaviy tarzda, o‘
qituvchilar
o‘
quvchilarni
o‘
rganayotgan tilda mukammal
yozish,
o‘
qish, gapirish, grammatikaga
o‘
rgatib kelishadi. Biroq hozirgi texnologik
rivojlanish davrida, dunyo hamjamiyatida samarali muloqot qilishga b
o‘
lgan ehtiyoj
o‘
qituvchilarda lingvistik kompetensiyalardan k
o‘
ra muloqot kompetensiyasini
shakllantirish ahamiyatliroq ekanligini namoyon eta boshladi [2;54]. Til
o‘
rganayotgan
o‘
quvchilar
o‘
z muloqoti jarayonida tabiiy imo-ishoralar, iboralar, umuman, ijtimoiy
tildan foydalana olmasliklari kuzatila boshlandi [9]. Neyrolingvistik dasturlash esa,
zamonaviy ilmiy izlanishlar natijasi b
o‘
lib, u matematikani nevrologiya va tilshunoslik
bilan bo
g‘
laydi. Bu yondashuv
o‘
rganishning nevrologik va psixologik faktorlariga ur
g‘
u
berib, asosiy maqsad
o‘
zaro samarali muloqot
o‘
rnatish hisoblanadi. U yondashuvdan
k
o‘
ra k
o‘
proq ijtimoiy-gumanitar falsafaga qiyoslanib,
o‘
quvchiga
o‘
zining
o‘
rganish
uslubini aniqlab, shu orqali mukammal muloqot qila olish qobiliyati shakllantirilishi
mumkinligiga ishonch uy
g‘
otishga qaratilgan.
Foydalanilgan adabiyotlar r
o‘
yxati:
1. Alamdar, F. S., Karbalaei, A. “The Relationship between Neuro
-Linguistic
Programming and Anxiety and Self-
Esteem among Iranian Intermediate EFL Learners”,
2015, International Journal of Educational Investigations, 2(8), 108-130.
2
. Axmedovna M. “ 80
-yillarning boshlarida Bengal olimi Prabhu tomonidan ishlab
chiqilgan, muloqotga asoslangan
o‘qitish usuli” Interdiscipline Innovation and Scintific
Research, 2023,52-55
3. Baxronova M. “So‘
z
o‘
zlashtirish va uning chet tilini
o‘
rganishd
agi ahamiyati”,
2023, Ta’lim, fan va innnovatsiya, 4
-son, 271-273
4. Delbio, A., Ilankumaran, M. “Second Language Acquisition through
Neurolinguistic Programming: A Psychoanalytic Approach”, 2018, International Journal
of Engineering & Technology, 7(4.36), 624-629.
5. Hedayat N, et al. “Neuro
-linguistic programming and its implications for English
language learners and teachers”, 2020, Theory and practice in language studies, 10(9),
1141-1147
6. Kushwaha S. “Neuro
-linguistic programming in English teaching
classroom”,
2021, Shiksha Shodh Manthan, A half-yearly international peer-reviewed journal of
education, 7(1), 141-145.
144
7. Pourbahreini, F.“The Effect of Neuro
-Linguistic Programming Technique on
Enhancing Grammatical Knowledge of Iranian EFL Learners at Intermediate
Level”,2015, English for Specific Purposes World, ISSN, 1682
-3257, 44(16), 1-17.
8. Silva, D. “Contributions of neurolinguistic programming in school education.
EC Neurology”, 2017, 1, 10
-13. https://www.ecronicon.com/ecne/si/ECNE-01-SI-
9. Isakulova N. METHODS OF USING COURSES OF OPEN EDUCATION IN
IMPROVING MEDIA OF COMPETENCE OF STUDENTS (ON THE EXAMPLE OF ENGLISH)
//European Journal of Research and Reflection in Educational Sciences Vol.
–
2019.
–
Т.
7.
–
№. 5.
B
O‘
LAJAK MUHANDISLARNI KOMPYUTER MODELLASHTIRISH K
O‘
NIKMALARINI
TAKOMILLASHTIRISH TAMOYILLARI
Axadova Komila Said qizi,
JizPI tayanch doktoranti,
O‘
zbekiston
Annotatsiya.
Ushbu
maqolada
b
o‘
lajak
muhandislarning
kompyuter
modellashtirish k
o‘
nikmalarini takomillashtirishning tamoyillari va uni oshirish uchun
metodik tavsiyalar keltirilgan.
Kalit
s
o‘
zlar:
muhandislar,
kompyuter
modellashtirish,
matematik
modellashtirish, metodik tavsiyalar.
Kompyuter modellashtirish zamonaviy muhandislar uchun muhim vosita b
o‘
lib,
ularga murakkab tizimlarni qurishdan oldin loyihalash va sinovdan
o‘
tkazish imkonini
beradi. Kompyuterni modellashtirish b
o‘
lajak muhandislar uchun muhim k
o‘
nikmadir,
chunki bu ularga boshqariladigan muhitda murakkab tizimlarni simulyatsiya qilish va
o‘
rganish imkonini beradi. Bu yangi mahsulotlar va jarayonlarni loyihalash, mavjudlarini
yaxshilash va muammolarni bartaraf etish uchun ishlatilishi mumkin.
B
o‘
lajak
muhandislarning
kompyuterni
modellashtirish
k
o‘
nikmalarini
oshirishning ba'zi tamoyillari:
talabalarga matematika va informatika fanidan mustahkam asos yaratish.
Kompyuterda modellashtirish matematik va hisoblash tamoyillariga asoslanadi, shuning
uchun talabalar uchun bu sohalarda mustahkam poydevor b
o‘
lishi muhimdir;
talabalarni turli xil kompyuter modellashtirish dasturlari va vositalari bilan
tanishtirish. K
o‘
p turli xil kompyuter modellashtirish dasturiy paketlari va vositalari
mavjud b
o‘
lib, ularning har biri
o‘
zining kuchli va zaif tomonlariga ega. Talabalar ish
uchun t
o‘g‘
ri tanlashlari uchun ushbu paketlar va vositalarning xilma-xilligi bilan
tanishishlari muhimdir;
talabalarga kompyuter modelini real muammolarga q
o‘
llash imkoniyatini berish.
Kompyuterda modellashtirishni
o‘
rganishning eng yaxshi usuli - bu qilish. Talabalarga
o‘
zlarining muhandislik kurslarida kompyuter modellarini real muammolarga q
o‘
llash
imkoniyati berilishi kerak;
talabalarni boshqa talabalar va mutaxassislar bilan hamkorlik qilishga undash.
Kompyuterni modellashtirish k
o‘
pincha birgalikdagi jarayondir. Talabalarni bir-biridan
o‘
rganish va murakkab muammolarni hal qilish uchun boshqa talabalar va mutaxassislar
bilan hamkorlik qilishga undash kerak;
