S H A R Q M A S H ’ A L I
90
Organized researches show that, the great English ancestor and one of the great members of the
world literature William Shakespeare, who lived five centuries ago, also used different types of
repetition. The main aim of using repetitions is to describe the speech of heroes in the work more
expressively. One of important peculiarities of repetition: many repetitions are used in culmination points
of development of events in original work of “Romeo and Juliet” and its translation. It means that, the
significance of repetition is endlessly in devoting expressiveness to the utterance. Each repetition
reinforces rhythmical aspect of the sentence. It is an important stylistic device in presenting the
speech melodiously, efficiently and bewitching and by this way the speech will be received easily
by listener.
This means that it is not enough for the speaker to use a word, phrase or phrase once to
express his speech effectively. In addition to A. Shomaksudov, and Khodjiev's opinion, it can be
said that a word, phrase, sentence repeated two or more times increases the efficiency of speech.
This encourages the use of a repetition tool. Thus, the pause between repeating words is long, they
can be used in a sentence two or more times, such words originating from a sentence are mor-
phologically the same. Consequently, due to the national and cultural characteristics of both peoples,
repetition in these languages is studied in different ways. B. In addition to Musaev's analysis, it
should be noted that syntactic devices such as anaphora, epiphora can be interpreted as types of
repetition. Because in both of them, although the first is at the beginning of a sentence and line, and
the second at the end of a sentence and line, there is a repetition of the same word or phrase. This
indicates that they can be added to the list of types of repetitive means of expression. The stylistic
functions of repetition are varied and multifaceted.
БАДИИЙ ТАРЖИМАДА КОНЦЕПТУАЛ МЕТАФОРАЛАРНИНГ
ҚАЙТА ЯРАТИЛИШИ
КУРБАНОВА ГУЛСАРА
филология фанлари бўйича фалсафа доктори (PhD), доцент, ЎзМУ
РОФИЕВА ГУЛАСАЛ
филология фанлари бўйича фалсафа доктори (PhD), ЎзМУ
Аннотация. Мазкур мақола ўзбек тилидаги концептуал метафораларнинг французча таржима-
сининг ўзига хос хусусиятларини Э.Аъзам асарларининг французча таржималари асосида ўрганишга
бағишланади. Ўзбек тилидаги концептуал метафораларнинг французча таржимасининг ўзига хос
хусусиятларини очиб беришда Э.Аъзамнинг учта асар намуналари ва уларнинг Ш.Миноваров
томонидан қилинган таржималари ўрганиб чиқилди.
Таҳлилга тортилган метафоралар оригиналлиги, таржимада берилиши ва матн мазмунидаги таъсир
даражасига биноан саралаб олинди. Ориентацион, структуравий ва онтологик метафоралар таркибига
кирувчи таснифларни метафораларнинг семантик турларига оид манбалар асосида кенгайтирилди.
Таянч сўз ва иборалар: концептуал метафора, ориентацион, структуравий ва онтологик мета-
форалар, ёзувчи ва таржимон услуби, муқобил таржима.
Аннотация. Статья посвящена исследованию особенностей французского перевода концеп-
туальных метафор на узбекский язык на основе французских переводов произведений Э. Азама. Для
S H A R Q M A S H ’ A L I
91
выявления особенностей французского перевода концептуальных метафор на узбекский язык были
изучены три образца произведений Э.Азама и их переводы Ш.Миноварова.
Анализируемые метафоры были отобраны по их оригинальности, переводу и степени влияния на
содержание текста. Классификации ориентировочных, структурных и онтологических метафор
расширены на основе источников по семантическим типам метафор.
Опорные слова и выражения: концептуальная метафора, ориентация, структурные и онтологические
метафоры, стиль писателя и переводчика, адекватный перевод.
Abstract. This article is devoted to the study of the specific peculiarities of the French translation of
conceptual metaphors in the Uzbek language on the basis of French translations of the works of E. A’zam.
In order to reveal the peculiarities of the French translation of conceptual metaphors in the Uzbek language,
three samples of E.A’zam's works and their translations by Sh.Minovarov were investigated.
The analyzed metaphors were selected according to their originality, expression in translation, and level
of influence on the content of the text. The classifications included to the content of orientational, structural,
and ontological metaphors were expanded based on sources related to the semantic types of metaphors.
Keywords and expressions: conceptual metaphor, orientation, structural and ontological metaphors,
style of the writer and translator, adequate translation.
Кириш
. Таржимон услубини тадқиқ этишда танланган асарнинг бадиий салмоғи ва
воқеалардаги ҳаққонийлик муҳим аҳамиятга эга. Хорижий тилларга таржима қилинган ҳар бир
асар, аввало, аслият тили соҳиблари тўғрисида китобхонга маданий ахборотларни етказувчи
воситадир. Асар қанчалик халқ тилига ва ҳаётига яқин бўлса, шунчалик кўп китобхонларни ўзига
жалб эта олади. Эркин Аъзам асарлари бой бадииятга эга эканлиги ва халқона тасвирий воси-
таларни қамраб олганлиги билан бошқа асарлардан ажралиб туради. Ундаги нутқ намуналари,
хусусан диалектлар ҳам тадқиқотчилар эътиборини тортган. Шу жиҳатдан Эркин Аъзам
асарлари нафақат китобхонлар, балки адабиётшунос ва таржимашуносларнинг тадқиқот марка-
зида бўлиб келмоқда. Жумладан, Ш.Г.Тошхўжаева ёзувчи диалектини ўрганишда уни қуйида-
гича эътироф этади: “Эркин Аъзам, аввало, халқ ёзувчиси, миллатига жонкуяр ижодкор сифати-
да халқнинг маънавий мулкидан фойдаланмаслиги, у сув ичган булоқлардан баҳраманд
бўлмаслиги мумкин эмас. Бугунги кунда ёзувчи ўз тили, услуби ва овозига эга ижодкорлардан
бири сифатида адабиёт майдонида жадал суратлар билан қалам тебратмоқда. Эркин Аъзам асар-
ларида, асосан, таянч шевалардан бири – Тошкент шевасига хос фонетик, морфологик ва лексик
хусусиятлар образлиликни таъминлаб, бадиий асарнинг жозибадорлиги ва таъсирчанлигини
оширишга хизмат қилган. Эркин Аъзам асарларидаги шеваларнинг талаффузи содда ва енгил
бўлиши ҳамда маҳаллий колорит, ҳудудий мансубликни ўзида аниқ акс эттириши унли ва ундош
товушларнинг турли хил комбинатор ва позицион ўзгаришларига мос ҳолатда юзага келади”
1
.
Таҳлил методи. Ўзбек тилидаги концептуал метафораларнинг французча таржимасининг
ўзига хос хусусиятларини очиб беришда Э.Аъзамнинг учта асар намуналари ва уларнинг
Ш.Миноваров томонидан қилинган таржималари ўрганиб чиқилди. Асарларни таҳлил этиш
жараёнида статистик таҳлил методидан фойдаланилди. Тадқиқот жараёнида беш юздан
ортиқ метафоралар аниқланиб, шундан икки юз элликтаси таҳлилга тортилди.
Таҳлилга тортилган метафоралар оригиналлиги, таржимада берилиши ва матн мазмуни-
даги таъсир даражасига биноан саралаб олинди. Ориентацион, структуравий ва онтологик
метафоралар таркибига кирувчи таснифларни метафораларнинг семантик турларига оид
манбалар асосида кенгайтирдик.
1
Тошхужаева Ш.Г. Эркин Аъзам асарларида фонетик диалектизм ва унинг лингвопоэтик хусусиятлари//Ученый
ХХI века научный журнал, № 12 (13), декабрь 2015 г. –С. 66.
S H A R Q M A S H ’ A L I
92
Таҳлил ва натижа.
Ёзувчи услубини ўрганиш ва тадқиқ этиш адабиётни мукаммал
тушуниб, маънавий самарадорлигини таъминлаш билан бирга асар таржимаси учун ҳам
назарий восита бўлиб хизмат қилади. Шунингдек, диалект намуналарига бой Эркин Аъзам
асарлари ҳажмидан қатъий назар бадиий тасвирий воситаларга бойлиги билан ажралиб
туради. Муаллифнинг бир қанча ҳикоялари бадииятини таҳлил этган Г.Сатторова воқеалар-
нинг замон билан мутаносиблигига алоҳида урғу берган: “Адабиётимизда ўз услуби ва
ўрнига эга ёзувчиларимиздан бири Эркин Аъзамдир. 2013 йилда “Китоб дунёси” газетасида
адибнинг “Манана” ҳамда “Ҳулўл” ҳикоялари чоп этилди. Биринчи асар бундан 30 йил олдин
яратилган бўлса-да, бугунги кун учун ҳам муҳим бўлган воқеалар баён этилади. Бу асар
ёзувчининг китобларига ҳам киритилган. Асар ҳақида “Ўзбекистон адабиёти ва санъати”
газетасида Муртазо Қаршибоевнинг муносабати ҳам эълон қилинди. Ҳикоя адибнинг
тўпламларидан бирига киритилганлиги ва илмий жамоатчиликка яхши таниш бўлганлигини
инобатга олиб биз у ҳақда батафсил тўхталишни лозим топмадик. Ёзувчимизнинг иккинчи
ҳикояси “Ҳулўл” ҳам ўқувчини бефарқ қолдирмади. Асарнинг номланишининг ўзиёқ унга
бўлган қизиқишни орттиради. Адиб асарларининг ўзига хослигини таъминловчи асосий
воситалардан бири, асарларидаги оҳанг ва жонли халқ тилидан унумли фойдаланишдир.
Эркин Аъзам ҳар бир асарида ўзига хос оҳанг топади ва асар сўнггигача шу оҳангни
сақлайди. Юмор, киноя, деталь танлаш бу ҳикояда ҳам етакчилик қилади. Ҳикояда аёл учун
бахт нима, деган савол ўртага ташланади”.
1
Мустақиллик даври ўзбек романларида инсон ва борлиқ муносабати, реал воқелик ва
инсон ички дунёсини метафорик уйғунлаштиришга интилиш муайян тамойилга айлана
бошлади. М.М.Дўст, Т.Мурод, Э.Аъзам, А.Аъзам каби 80-йиллар авлоди ёзувчилари ижо-
дида кузатилганидек, Н.Эшонқул, А.Йўлдош, З.Қуролбой қизи, С.Вафо, Л.Бўрихон,
И.Султон, У.Ҳамдам сингари 90-йиллар авлоди насрида ҳам айни жиҳат кўзга яққол
ташланади. Инсон ва олам феноменини метафорик уйғунлаштириш усули насрий ижоднинг
деярли барча жанрларида учрайди
2
.
2015 йил маҳоратли таржимонларимиз Шоазим Миноваров, Олима Набиевалар француз
тадқиқотчилари Jacques Pagniez, Simone Hérault ҳамда Didier Guillard билан ҳамкорликда
Эркин Аъзамнинг қатор асарлари – “Шовқин” романи, “Ёзувчи”, “Аралаш қўрғон” ва “Пака-
нанинг ошиқ кўнгли” ҳикояларини француз тилидан ўзбек тилига бевосита таржима қилди-
лар. Ҳикояларда ўзбек менталитети ва маданияти яққол қўзга ташланади.
Эркин Аъзамнинг “Жаннат ўзи қайдадир” тўпламидан жой олган “Ёзувчи” ҳикояси моҳир
таржимон Шоазим Минаваров томонидан француз тилига “Le jardin de l’écrivain” деб
таржима қилинган. Ҳикоя қисқа сатрларда бир ижодкор ҳаётини ёритсада, ундаги бадиий
бўёқдорлик инсонларга хос муштарак туйғулар ва кечинмаларни акс эттириб келади. Тар-
жимон ҳикоя номини француз тилида “Ёзувчининг боғи” сифатида берганлиги ҳам, айнан,
асарда рамзий маъно мавжудлигига ишорадир. Ҳикоя қисқа ҳажмдалигига қарамасдан,
кўплаб ном кўчиш ҳолатларини кўриш мумкин. Бутун умр эркин ижодкорлик ва тирикчилик
ўртасида ўз ҳаловатини излаган ҳикоя қаҳрамони туйғулари муаллиф метафораларида ўз
аксини топган. Метафоралар таржимаси ва уларнинг ўзига хос жиҳатларини аниқлашда
уларнинг тизимли тадқиқи муҳим аҳамиятга эга. Маълум бир мавҳум тушунча таржимасини
чуқур ўрганиш битта мақсадга қаратилган метафораларни ўз концепти доирасига бирлаш-
1
Сатторова Г.
Адабиёт ва маънавий эҳтиёж/“Шарқ юлдузи”, 2014–3/
2
Ботирова Ш.И. Ҳозирги ўзбек романларида бадиий психологизм (Улуғбек Ҳамдамнинг “Мувозанат”, “Исён
ва итоат”, “Сабо ва самандар” романлари мисолида). Филол.фан. номз...дисс. –Қарши, 2019. – Б.67.
S H A R Q M A S H ’ A L I
93
тиришни тақозо этади. Масалан, ёзувчи “бахт” тушунчасини ифодалашда турли тасвирий
воситалардан фойдаланган, бироқ, энг кўп учрайдиган ҳолат бахтнинг ёруғликка (
нур,
илиқлик, ойдинлик
ва ҳ.) қиёсланишидир. Аниқроқ қилиб айтадиган бўлсак, бахт ёруғликнинг
айнан ўзида кўрилган. Метафоранинг моҳияти ҳам шундан иборат, бир сўзнинг номи бошқа
бир сўз ўрнида шунчаки ўхшатиш орқали кўчиб ўтмайди, балки унинг мантиқий мазмунини
ўзида акс эттиради. Мисоллар таҳлили концептуал метафора тушунчаси ва унинг таржимаси-
даги ўзига хос хусусиятларни аниқлашда муҳим омил бўлиб хизмат қилади. Демак, Эркин
Аъзамнинг “Ёзувчи” ҳикоясидаги метафораларни таҳлилга тортамиз.
“
Бахт бу - ёруғлик
” концептуал метафораси қуйидаги мисолларда ўз ифодасини топган:
1-мисол, аслиятда:
“Бир куни директор уни ҳузурига чорлаб,
истараси иссиқ
, ўзи жуда баҳайбат бир одам
билан таништирди”
1
.
Шоазим Миноваров таржимаси:
“Le directeur le fit fit venir un jour dans son bureau et le présenta à un homme,
un véritable géant”
2
.
2-мисол, аслиятда:
“Пойтахтга туташ боғдорчилик туманларидан бирида колхоз раиси экан. Қаранг,
машъал
раис
бўла туриб, шу одам ҳам
дарди беъдавога йўлиқибди – ёзар экан
3
.
Шоазим Миноваров таржимаси:
“Bien que son poste fȗt important, cet homme,
avant-gardiste
, était atteint
d’une maladie
incurable: l’écriture”
4
.)
3-мисол, аслиятда:
“Муаллифнинг нимасидир муҳаррирга ёққан эди. Директор вазифа юклаётганда шундай
баҳайбат одам, яна денг – раис,
машъал раис унга аллақандай илиқлик
билан тикилиб турди”
5
.
Шоазим Миноваров таржимаси:
“Il y avait chez le directeur de kolkhoze quelque chose qui plaisait à notre jeune rédacteur. Par
exemple, l’éditeur avait confié au jeune rédacteur cette important mission, le geant, directeur de
kolkhoze l’avait regardé
humblement et avec respect
6
.
4-мисол, аслиятда:
“Худойлиғини айтганда, ҳаваскор муҳаррир – адабиёт муаллимининг таҳрирлари
орасидан нимадир
йилт-йилт
кўриниб қоларди”
7
.
Шоазим Минаваров таржимаси:
“Le professeur de littérature qui avait corrigé le manuscrit s’était vraiement donné complètement
et avait réussi à recréer de
brillants paragraphes”
8
.
1
Аъзам Э. Жаннат ўзи қайдадир. Бир йил битиклари. (Ҳикоялар, киноқиссалар, драматик асар ва публицистик
миниатюралар) –Тошкент, 2007. –Б.2.
2
A’zam E. Adieux aux contes de fées. « Publishing House of the Alisher Navoi National Library of Uzbekistan ». –
Tachkent , 2015. –Р.275.
3
Ўша асар. –Б.2.
4
Ibidem . –Р.275.
5
Аъзам Э. Жаннат ўзи қайдадир. Бир йил битиклари. (Ҳикоялар, киноқиссалар, драматик асар ва публицистик
миниатюралар) –Тошкент, 2007.– Б. 3.
6
A’zam E. Adieux aux contes de fées. « Publishing House of the Alisher Navoi National Library of Uzbekistan ».
Tachkent: 2015. – P.2756.
7
Аъзам Э. Жаннат ўзи қайдадир. Бир йил битиклари. (Ҳикоялар, киноқиссалар, драматик асар ва публицистик
миниатюралар) . –Тошкент, 2007. – Б.4.
8
Ibidem . –Р.276.
S H A R Q M A S H ’ A L I
94
5-мисол, аслиятда:
“Кўнглида бир қувонч гупуриб, ўринларидан туриб кетаверади. Одам бўлиб
кун кўрмаган
бундайин омад
қайдан келди-я, ё Оллоҳ?”
1
.
Шоазим Миноваров таржимаси:
“Le rédacteur ne ferma pas l’oeil de la nuit tant
son coeur battait de joie
.
Une telle chance
!
Dieu est miséricordieux !”
2
.
6-мисол, аслиятда:
“Ўзи-ку нариги дунёга бир парча кафан билан кетди , аммо
гўринг нурга тўлгурдан
мана
шу боғ меърос, йўқ, эсдалик бўлиб қолди”
3
.
Шоазим Миноваров таржимаси:
“Il mourut et laissa son jardin en héritage et ses livres en souvenir.
Puisse sa tombe ȇtre illuminée”
4
.
7-мисол, аслиятда:
“Домланинг яна бир пинҳона юпанчи бор эди – сутчи хотин. Ҳар эрта шу аёл сут кўтариб
келганда
кўнглига ажиб нур киргандек бўлади”
. (7-бет)
Шоазим Миноваров таржимаси:
“L’autre réconfort secret du professeur était une femme qui lui apportait le lait tous les jours.
Chaque matin,
son ȃme s’illuminait
lorsqu’elle apparaissait avec son pot”
5
. (287-page)
“Бахт” ва “ёруғлик” концептлари дунёда мазмунан муштарак ва умуминсоний қадрият-
ларга хос тушунчалардир. Уларнинг бир-бирини тўлдириб келиши турли миллат вакиллари
тилида кузатиладиган ҳолатдир
6
. Шунинг учун ҳам бундай муштараклик таржиманинг
муқобиллигини таъминлайди. Мисоллар таҳлили, аввало, инсон онгида “ёруғлик” номи
қувончни, хурсандчиликни ифодаласа, унинг йўқлиги қайғуни акс эттириши яққол ўз
ифодасини топган. Таржимада аксарият муқобил варианти тўғри танланган ва мазкур
ёндашув таржимоннинг фон билимларига асосланади. Шундай бўлсада, баъзи ўринларда (5-
мисолда) метафора тушириб қолдирилганлиги ёки такрорий сўзлар (6-7-мисоллар) мавжуд-
лигини кўриш мумкин. "Ёруғлик" концептининг чуқур ўрганилганлиги таржимада шу каби
муаммоларни бартараф этишда зарурий восита бўлиб хизмат қилади. Қуйида келтирилган
синоним сўзлардан матндаги такрорий ҳолатларда фойдаланиш мумкин:
“allumer, apprendre,
avertir, balayer, brillanter, briller, clarifier, démystifier, désabuser, dessiller, dessiller les yeux,
détromper, dorer, éclaircir, édifier, éduquer, élucider, embraser, endoctriner, enflammer, enlu-
miner, enseigner, étinceler, étoiler, expliquer, faciliter, fixer, flamboyer, former, guider, illuminer,
illustrer, informer, initier, instruire, luire, ouvrir les yeux, passer, payer, reconnaоtre, reluire,
renseigner, répandre, resplendir
.”
К.Л.Филатова тадқиқоти юқорида берилган таржималардаги адекватликни юқори баҳо-
лашга асос бўла олади: “Ещё одним глаголом, восходящим к изначальному смыслу зрения,
является
illuminer
, который в XIII веке обозначал “давать зрение” –
«rendre la vue»
(Le Petit
Robert). Первое современное значение, сопровождающееся в словаре пометой “религиозное”,
1
Аъзам Э. Жаннат ўзи қайдадир. Бир йил битиклари. (Ҳикоялар, киноқиссалар, драматик асар ва публицистик
миниатюралар). Тошкент, 2007. – Б.9.
2
Ibidem. –Р.282.
3
Аъзам Э. Жаннат ўзи қайдадир. Бир йил битиклари. (Ҳикоялар, киноқиссалар, драматик асар ва публицистик
миниатюралар). –Тошкент, 2007. – Б.12.
4
A’zam E. Adieux aux contes de fées. « Publishing House of the Alisher Navoi National Library of Uzbekistan ». –
Tachkent, 2015. –Р.283.
5
Ibidem. –Р.287.
6
Danielle Morali, Anthropologie de la lumière. Etudes réunies [Text]. – Nancy : Presses Universitaires de Nancy, 1994. – 94 p.
S H A R Q M A S H ’ A L I
95
гласит
éclairer de la lumière de la vérité
– освещать светом истины, т.е. имплицитно задействует
этический аспект концептуального комплекса. Далее указываются прямое значение – ярко
освещать –
Éclair qui illumine le ciel.
– молния, озарившая небо – и метафорическое
Cela va
illuminer ma journée
– Это озарит мой день. Расширительное “бросать яркий отсвет” приводит
нас к уже знакомому
Ses yeux s'illuminèrent de joie
– её глаза заблистали от радости”
1
.
Юқоридаги таҳлиллар шуни кўрсатадики, ўзбек ва француз тилларидаги “бахт” концепти
ўзаро мутаносиб равишда “ёруғлик” концептидан манба сифатида фойдаланиб, “бахт бу –
ёруғлик” концептуал метафорасини ҳосил қилиб келмоқда. Мазкур ҳолат икки хил оилага
мансуб тилларнинг
алламорфик
(универсал) тузилмаларга эга эканлигидан далолат беради.
Концептуал метафораларнинг ҳосил бўлиши инсон тафаккури ва узоқ йиллик билиш жараёни
билан боғлиқ бўлиб, метафораларнинг
гносеологик
хусусиятини ўзида акс эттириб келади.
Таржимада мазкур хусусиятни очиб бериш таржимондан чуқур билим ва тажрибани талаб этади.
Асарни ўқиш жараёнида “ёруғлик” концептига хос сўзлар юқорида қайд этилган “бахт”ни
ифодаламаганлик ҳолатлари ҳам учрайди. Масалан,
1-мисол,
аслиятида:
“Эшитгандирсиз-а, домла, - дейди хабаркаш суюнчи олмоқчидек,
кўзлари бежо йилтил-
лаб
. – Сиз касалхонада ётганда қўшнингиз қамалиб қолди!”
2
.
Таржимон таржимаси:
“Avez-vous appris, professeur, qu’ils avaient arreté votre voisin pendant votre séjour à l’hȏpital
et qu’ils l’avaient jeté en prison?”
3
.
2-мисол,
Аслиятда:
“Давра аҳли баттар мутаассир бўлиб, жунбушга келди. Энди қартабозликка ҳам хуш
қолмаганди. Барчанинг кўнглида мубҳам бир
исён ҳисси алангаланар
, лекин аниқ нима
қилмоқ кераклигини ҳеч ким билмас эди”
4
.
Таржимон таржимаси:
“Son zèle était
contagieux.
Plus personne n’avait envie de jouer aux cartes.
Ardent, le feu de la
révolte brȗlait dans le coeur
de chacun, mais personne n’avait forcément de solution pour agir
5
.
3-мисол, Аслиятда:
“Кесакдан – ўт денг
? У кишимга нима экан? Ё савдогар билан бирон олди-бердиси борми?”
6
.
Таржимон таржимаси:
“
C’est bizarre
! que veut-il ? souhaite-il passer un accord avec le commerçant ?”
7
.
4-мисол, аслиятда
“
Майли, майли,
қизишмайлик
, - деди оқсоқол тағин унинг юзига сув сепгандек. – Бундай
қилсангиз-чи, Сафарбой – шу аризангиз сал имзосизроқ бўлсамикан?”
8
.
1
Филатова К.Л. Когнитивное исследование зрительной метафоры во французском языке в сопоставлении с
русским языком. Дисс.кан.филол...наук. –Екатеринбург, 2009. –С. 35-36.
2
Аъзам Э. Жаннат ўзи қайдадир. Бир йил битиклари. (Ҳикоялар, киноқиссалар, драматик асар ва публицистик
миниатюралар). –Тошкент, 2007. – Б.7.
3
A’zam E. Adieux aux contes de fées. « Publishing House of the Alisher Navoi National Library of Uzbekistan ». –
Tachkent, 2015. –Р.293.
4
Аъзам Э. Жаннат ўзи қайдадир. Бир йил битиклари. (Ҳикоялар, киноқиссалар, драматик асар ва публицистик
миниатюралар). –Тошкент, 2007. – Б.14.
5
Ibidem. –Р.303.
6
Ўша асар. – Б.14.
7
A’zam E. Adieux aux contes de fées. « Publishing House of the Alisher Navoi National Library of Uzbekistan ». –
Tachkent, 2015. –Р.311.
8
Аъзам Э. Жаннат ўзи қайдадир. Бир йил битиклари. (Ҳикоялар, киноқиссалар, драматик асар ва публицистик
миниатюралар). –Тошкент, 2007. – Б.21.
S H A R Q M A S H ’ A L I
96
Таржимон таржимаси:
Je vous en prie,
ne vous énervez pas
. Dit le président en essayant de le calmer : - Et si vous
envoyez une lettre anonyme ?”
1
.
Олов, ўт
ҳамда
иссиқлик
манбаси асосида
қизишнинг
юзага келиши кабилар ҳам “ёруғлик”
концептига хос бўлиб, концептдаги бошқа сўзлардан фарқли қайғу ва ташвишни ифодалайди.
Таржимада сўзнинг метафорик мақсади ифодаланувчи асосий сўзнинг мазмуни берилган.
Масалан, 3-мисолда “кесакдан ўт чиқмоқ” ибораси орқали кутилмаган ишнинг мутлақо шубҳа
қилинмаган инсон томонидан содир этилганлиги ифодаланган ва бу француз тилида “
C’est
bizarre
”, яъни “бу ғалатику” мазмунида таржима қилинган. Таржимада ибора тушириб қолди-
рилган бўлсада, матн мазмунига жиддий таъсир этмаган. Бироқ таржимада қаҳрамоннинг феъл-
атворига хос бўлган жиҳат саёзлашган. Шунингдек, тилда мавжуд иборалар асарнинг бадиияти-
ни бойитиб, китобхонга ҳаётий ҳамда руҳиятга оид тажрибалар
ҳақида билим беради, эстетик
завқ бағишлайди
. Хусусан, метафорик ибораларнинг таржимада сақлаб қолиниши муҳим
аҳамиятга эга. Бизнинг фикримизча, ушбу ибора ўзининг метафорик хусусиятини сақлаб қолган
ҳолда қуйидагича таржима қилинса, таржима тили соҳиблари учун янада сермазмун шарқона
фалсафа намунаси намоён этилган бўларди: “
Il s’est allumé comme la motte, alors ? Pourquoi une
personne qui ne s’est jamais opposé a fait ça ?
” (Демак у кесакдек чақнабдида? Нима учун ҳеч қачон
қаршилик кўрсатмаган одам бирдан бу ишни қилди? (
таржима бизники
)). Шу ўринда
таъкидлаш жоизки, 2-4-мисолларда таржима адекват метафоралар орқали маҳорат билан қайта
яратилган. Бироқ 1-мисол бошқаларидан фарқли равишда ўзбек тилида икки хил вазифага эга
бўлиб келмоқда. “
Кўзлари бежо йилтиллаб
” ибораси матнда хурсандчилик билан бирга
хавотир мазмунига ҳам эга. Ибора таржимада тушириб қолдирилган. Матнда бир пайтнинг ўзида
салбий ва ижобий маънони англатиб келувчи кўчимлар
метафорик энантиосемия
деб
юритилади
2
. Семиотика соҳасида илмий тадқиқотлар олиб борган В. Шерцль ушбу тушунчани
қуйидагича таърифлайди: «
энантиосемия — это то явление, где одно и то же слово вмещает
в себя два прямо противоположных друг другу значения
»
3
, яъни юқорида қайд этилгани каби,
энантиосемия – сўзнинг бир вақтнинг ўзида икки қарама-қарши маънони англатиб келувчи
тушунча. Метафорик энантиосемия эса инсон ички кечинмаларидаги зиддиятни ўзида акс
эттиришини Е.Н.Банина ўз тадқиқотида таъкидлаб ўтади: “
Метафорическая энантиосемия
отражает эмоциональное состояние субъекта оценки - удовлетворение, радость, восторг,
восхищение, при этом довольно часто контекст указывает на эмоции, переживаемые субъек-
том и объектом оценки в момент речи
4
”
.
Таржимада икки қарама-қарши ҳолатни тасвирлаб бериш мураккаб жараёндир. Назари-
мизда, шунинг учун ҳам ушбу жумла таржимадан тушириб қолдирилган. Бироқ асарнинг
ўзига хослиги ҳам мана шунда, яъни сўзда инсониятга хос турли ҳиссий кечинмаларнинг акс
эттирилиши ва уни таржимада очиб бериш муҳимдир.
1
A’zam E. Adieux aux contes de fées. « Publishing House of the Alisher Navoi National Library of Uzbekistan ». –
Tachkent, 2015. –Р.316.
2
Скребцова Т.Г. Когнитивная лингвистика: классические теории, новые подходы. –М.: Издательский Дом ЯСК,
2018. –392 С.
3
Бессонова Л. Е. О некоторых условиях возникновения энантиосемии //Проблемы лексической
и категориальной семантики. –Симферополь: СГУ, 1980. –Вып. 1. –С. 18–23.
4
Банина Е.Н. Оценочный компонент значения в семантике метафоры (на материале современного английского
языка): Дисс.канд. филол... наук. –Киров, 2001. – С. 94.
S H A R Q M A S H ’ A L I
97
Эркин Аъзамнинг “Ёзувчи” ва “Аралашқўрғон” ҳикояларида кўплаб метафораларни
учратиш мумкин. Турли концептларга хос сўзлар метафоранинг мақсад ва манба майдонини
очиб беришга хизмат қилган. Нафақат биргина сўз, балки ибора ва матнлар орқали ҳам
фалсафий
метафорик маъно шакллантирилган. Хусусан, метафоралардаги
мантиқийлик
уни ёндош ҳодисалардан кескин фарқ қилишини таъминлаб келган. Бахт ва бахтсизлик
тушунчаларининг айнан ёруғлик, ўт, олов, аланга каби сўзлар билан уйғунлашуви халқ онги-
даги туйғулар йўналишини ҳамда оламни қабул қилиш ўлчовини намоён этади.
Концептуал метафораларда сўзлар мақсад ва манбадаги вазифаларини алмаштириб
келган. Масалан, баъзи ўринларда инсонга хос хусусиятлар ҳайвонга ўтган бўлса, бошқасида
аксинча, инсонга ҳайвоний белгилар берилган. Шунингдек, ҳаракат нарса ёки предмет ҳолати
орқали ифодаланиши, туйғулар ва инсоний феъл-атвор бошқа ҳаракат номига кўчган-
лигининг ҳам гувоҳи бўлиш мумкин.
“Ҳолат – ҳаракат” тушунчалари мазмунан бир-биридан кескин фарқ қилади бироқ ном
кўчиш жараёни уларнинг маъносига таъсир этиб, ҳолат тасвири орқали ҳаракат ёки аксинча,
ҳаракат орқали унинг натижаси ва ҳаракатнинг ўзи ифодаланиб келган мисоллар ҳам мавжуд.
Баъзан бизнинг айрим ҳолатга киришимиз ҳаракатимизни англатиши мумкин. Шунингдек,
ҳаракат тасвири орқали асл ҳолатимиз ифодаланади. Метафоранинг прагматик моҳияти
1
айнан мазкур жараёнда юзага чиқади. Бундай ҳолатлар асосан метафорик ибора ҳамда
метафорик фразеологизмлар орқали берилган.
1-мисол, аслиятда:
“У ўртамиёнагина ёзувчи эди. Бу энди ҳар балони ўқийвериб
осмонга сапчийдиган бўлиб
қолган
бизга ўхшаш “доно”ларнинг фикри”
2
.
Таржимон таржимаси:
“C’était un écrivain peu reconnu. D’après
« les sages » comme nous
, c’est-à-dire
lecteurs avides
de tout ce qui était écrit et découvreurs de talents
, il avait naturellement lu les classiques de Marc
Twain, Daniel Defoe, Gianni Rodari ou Mikhael Prichvine”
3
.
2-мисол, аслиятда:
“Аммо, ўринсиз андишани четга қўйиб гапирганда, у
майдонда от суриб юрган донгдор
отахону
акахонларнинг кўпчилигига нисбатан асл адабиётга яқинроқ, ҳатто унинг содиқ фуқароси эди”
4
.
Таржимон таржимаси:
“Pourtant dans la réalité, il était, malgré
ses doutes
, plus proche de la littérature que la majorité
de ses pères et frères célèbres
5
.
3-мисол, аслиятда:
“Кун бўйи мошинка чиқиллатиш асноси неча бор шўрлик муаллифнинг “қўлларини
синдириб”,
етти пуштининг гўрига ғишт қалаб
чарчамаган муҳаррир – меҳрга зор банда
1
Дейк Т.А. Ван. Вопросы прагматики текста // Новое в зарубежной лингвистике. –М.: Прогресс, 1978. Вып.8. –
С.259-336.
2
Аъзам Э. Жаннат ўзи қайдадир. Бир йил битиклари. (Ҳикоялар, киноқиссалар, драматик асар ва публицистик
миниатюралар). –Тошкент, 2007. – 1.
3
A’zam E. Adieux aux contes de fées. « Publishing House of the Alisher Navoi National Library of Uzbekistan ». –
Tachkent, 2015. –Р.273.
4
Аъзам Э. Жаннат ўзи қайдадир. Бир йил битиклари. (Ҳикоялар, киноқиссалар, драматик асар ва публицистик
миниатюралар). –Тошкент, 2007. – Б.1.
5
Ibidem. –Р.273.
S H A R Q M A S H ’ A L I
98
худди умрида кўрмаган
қиблагоҳи ё жигаргўша
оғасининг исини туйган каби раиснинг кенг-
мўл, сермурувват бағрида
эриб кетади”
1
.
Таржимон таржимаси:
“Le rédacteur, pendant des jours entiers, en faisant claquer sa machine à écrire,
se laisser aller
parfois à casser du sucre sur le dos de l’auteur
et à maudire ses aȉeux, mais il avait également
tellement besoin de l’affection du directeur du kolkhoze
2
.
Юқорида берилган 1-мисолда “осмонга сапчийдиган” ибораси француз тилида тўғри ифо-
даланган ва “les sages”, яъни “донолар” маъноси матнда қўштирноққа олиниб, такаббур, ўзига
бино қўйган инсон тасвирланган. Қўштирноқ сўзга алоҳида эътибор қаратилиши ва берилган
тавсифга шу таржима муваффақиятли амалга оширилган деб ҳисоблаймиз. Иккинчи
мисолдаги “майдонда от чоптириб юрган” ибораси ўз касбу кори доирасида эътиборга туш-
ган машҳур инсонлар назарда тутилган, аммо ушбу ибора таржимаси тушириб қолдирилган.
Бироқ ибора ўзбек халқининг тарихий ва миллий ўзига хослигини англатиб, от азалдан
обрўли зодагонлар, хусусан эпчил чавандозлар тимсоли бўлган. Ўз даврида ана шундай
эътиборга тушган инсонларга нисбатан “майдонда от чоптириб юрган” ибораси қўлланилган.
Француз тилида ҳам от номи билан боғлиқ жуда кўплаб иборалар мавжуд бўлиб, шулардан
“avoir un cheval de bataille” ва “miser sur le bon cheval”
(таклиф бизники)
иборалари
муваффақиятни билдириб келади. Ибораларни муқобили билан таржима қилиш икки халқ-
нинг маданиятлар муштараклигини ифодалайди. Навбатдаги мисолда берилган “
етти
пуштининг гўрига ғишт
қаламоқ
” француз тилида
se laisser aller parfois à casser du sucre
sur le dos
деб таржима қилинган. Бизга маълумки, “етти пуштининг гўрига ғишт қаламоқ”
ибораси бировга ўлим тилаш даражасида лаънатлаш, қарғиш маъноларини беради. Француз
тилидаги
critiquer une personne en son absence
3
,
яъни бировнинг
ортидан ғийбат қилиш маъносига эга. Асар мазмунига эътибор қаратадиган бўлсак, мажбуран
ишлаётган муҳаррир сифатсиз асарларни таҳрир қилиш жараёнида ёлғиз ўзи бўлади ва сохта
асар устида беҳуда куч сарфлаб узоқ ишлаш натижасида раисни қарғай бошлайди. Ушбу
ўринда қуйидаги таржимани таклиф этиш мумкин:
“
Le rédacteur, pendant des jours entiers, en faisant claquer sa machine à écrire, maudissait les
aȉeux dе Raȉs (président de kolkhoze) qui a tordu ses bras sur cette mauvaise oeuvre, mais il avait
également tellement besoin de l’affection du directeur du kolkhoze.
”
Tordre le bras - Obliger quelqu’un à faire quelque chose qu’il ne veut pas faire, “мажбурлаб
ишлатиш” маъносини бериб, асардаги қаҳрамон ҳолатини очиб беришга хизмат қилади. Шу
ўринда таъкидлаш жоизки, “гўрига ғишт қаламоқ” ибораси ўзбек халқининг азалий диний
қадриятларини ўзида акс эттириб келади. “Гўр” (қабр) билан боғлиқ тушунчалар бахтсизлик,
қайғу ва ёмонлик тасвирларини беради. Сўзларнинг ўзида миллий қадриятларни акс эттириб
келиши аксеологияда ўрганилиб, метафоранинг мазкур намунаси ундаги
аксеологик
хусусиятлар мавжудлигидан дарак беради.
Хулоса.
Эркин Аъзам асарларидаги метафораларни аниқлашда когнитив таҳлил этилди
ва уларнинг қайси манбадан олинганлиги концептуал ёндашув асосида аниқлаштириш
мумкин. Мисолларни гуруҳлаштиришда Ж.Лакофф ва М.Жонсонларнинг онтологик,
ориентацион ҳамда структуравий метафоралар таснифига таянилди.
1
Аъзам Э. Жаннат ўзи қайдадир. Бир йил битиклари. (Ҳикоялар, киноқиссалар, драматик асар ва публицистик
миниатюралар). –Тошкент, 2007. – Б.4.
2
Ibidem. –Р.283.
3
http://www.linternaute.fr
S H A R Q M A S H ’ A L I
99
1.
Бир-биридан кескин фарқланувчи маданиятларни чет тилида таржима қилиш ҳар икки
тил соҳибларининг тафаккур оламини билишни тақозо қилади. Мазкур ҳолат таржима
қилинган асарнинг бадиий салмоғига қисман таъсир кўрсатиши мумкин. Шунинг учун ҳам
таржимон француз тилига ўгиришда бадиий асарнинг стилистик қонуниятлари билан бирга
синтактикага ҳам қатъий риоя этган. Бу эса ўз навбатида таржимон маҳоратини намоён этиб,
бадиий таржимада метафоранинг берилиш тамойилларини шакллантиради.
2.
Таҳлил этилган асарларда муаллиф асосан метафорик иборалардан унумли фойда-
ланганлиги аниқланди ва бу ўз навбатида мисоллар таржимасида жиддий ёндашув лозимли-
гини талаб этади. Таржима асарларда қўлланилаётган ҳар бир миллийликка хос сўзлар асар
мазмунан етук бўлишида жуда аҳамиятлидир. Уларни етарли даражада билишимиз асарнинг
тўла – тўкислигини ва оммалашувини янада яхшироқ таъминлаб беради.
3.
Бадиий асарларни таҳлил этиш жараёнида таржимон услубига алоҳида эътибор қаратиш ва
тил соҳиблари томонидан таржималарнинг муқобиллик даражасини ўрганиш метафора таржима-
сига хос амалий кўникмаларни ҳосил қилади. Метафораларни таржима қилишда таржимон
қуйидаги усулларни қўлласа таржима адекватлиги таъминланиши маълум бўлди:
–
метафора оддий сўзга алмаштирилган;
–
ўхшатишга айлантирилган;
–
қўштирноққа олинган ;
–
кўчим тушириб қолдирилган.
Эркин Аъзам асарларида асосан
онтологик
метафоралар қўлланилган бўлиб, бу ўзбек
тилида мавҳум тушунчаларга нисбатан конкрет тавсиф кўпроқ қўлланилишини акс эттиради.
Шунингдек,
структуравий
метафоралар таркибини асосан
миллий-маданий сўзлар
ташкил
этиши халқнинг маданиятга бўлган муносабатини билдириб, метафораларнинг лингвокуль-
турологик қийматини белгилаб беради.
ВИДЫ ГРАММАТИЧЕСКИХ ТРАНСФОРМАЦИЙ ПРИ ПЕРЕВОДЕ
ЯКУБОВА ШАХНОЗА
преподователь, ТГУВ
УМАРОВА МОХИРА
докторант, ТГУВ
Аннотация. В настоящее время в Республике Узбекистан наблюдается заметное расширение
межкультурных и межлитературных взаимоотношений с зарубежными странами, а также
усиление интереса к художественной литературе, что вызывает необходимость обратить прис-
тальное внимание на переводы произведений мировой литературы на узбекский язык и лучших
произведений узбекской литературы на мировые языки.
Перевод произведений художественной литературы – это весьма сложное явление, одной из главных
задач которого является адекватная интерпретация художественного текста. Переводчик должен
правильно перевести текст с языка оригинала, т.е. передать как смысл переводимого произведения, так
и созданный писателем образ, только тогда у читателя будет ощущение адекватного эстетического
