“Иқтисодиёт ва инновацион технологиялар” илмий электрон журнали. № 2, март-апрель, 2019 йил
1
2/2019
(№
00040)
ЎЗБЕКИСТОНДА РАҚАМЛИ ИҚТИСОДИЁТНИ РИВОЖЛАНТИРИШДА
“БЛОКЧЕЙН” ТЕХНОЛОГИЯЛАРИНИНГ ЎРНИ ВА АҲАМИЯТИ
Муминова Элнорахон Абдукаримовна,
ФарПИ доценти
E-mail:
Аннотация
:
Мақолада
рақамли иқтисодиёт
ва блокчейн тушунчасига таъриф
келтирилган бўлиб, уни ишлаш тизими ҳақида маълумотлар келтирилган.
Мазкур
технологияни қўллаш соҳалари ва йўналишлари ҳақида фикр юритилган. Жумладан,
хўжалик юритувчи субъектлар фаолиятида
“блокчейн” технологиясини қўллаш ва ундан
самарали фойдаланиш истиқболлари кўриб чиқилган.
Калит сўзлар
:
рақамли иқтисодиёт, рақамли технологиялар, блокчейн,
криптовалюта, биткойн, трансакция, тизим, молиявий муассасалар, иқтисодий
жараёнлар, блокли
занжир.
Аннотация
:
В статье описывается понятие цифровой экономики и блокчейна, а
также предоставляется информация о ее операционной системе.
А также Обсуждаются
сферы и направления использования данной технологии. В частности, рассмотрены
перспективы использования и эффективность технологии «блокчейна» в деятельности
хозяйственных субъектов.
Ключевые слова:
цифровая экономика; цифровые технологии; блокчейн;
криптовалюта, биткойн,
трансакция, система, финансовые учреждение, экономические
процессы, цепочка блоков.
Abstract:
The article describes the concept of digital economy and blockchain, as well as
provides information about its operating system. And also discusses the scope and use of this
technology. In particular, the prospects for the use and effectiveness of the blockchain technology
in the activities of business entities are considered.
Keywords:
digital economy; digital technology; blockchain; cryptocurrency, bitcoin,
transaction, system, financial institution, economic processes, chain of blocks.
Кириш
Сўнги йилларда бир қатор мамалакатларнинг
илмий ва амалий фаолиятда
“рақамли иқтисодиёт”
тушунчаси кенг пайдо бўлмоқда. Рақамли иқтисодиётга ўтиш
бизнес жараёнларини рақамлаштиришда саноат корхоналари, хизмат кўрсатиш
соҳаси, молиявий муассасалар ва давлат органлари фаолиятига рақамли
технологияларни жорий этишда намоён бўлади. Рақамли технологияларни
ривожлантириш хўжалик юритувчи субъектларнинг
иқтисодий жараёнларининг
фаолияти, рақобатбардошликни ошириш, бозор иқтисодиёти субъектлари ўртасида
рақамли технология тизими асосида маблағлардан фойдаланиш имкониятини
кенгайтиради
[2].
Иқтисодий фаолиятнинг барча соҳаларида рақамли технологияларнинг фаол
ривожланишига қарамай
уларнинг имкониятлари, афзалликлари ва камчиликлари
етарли даражада ўрганилмаган.
Бугунги кунда блокчейн
технологиясини қўллаш мумкин бўлган иқтисодиётнинг
старатегик аҳамиятига эга бўлган соҳалари, жумладан, молия ва банк тизими билан
боғлиқ бўлган рақамлаштиришнинг истиқболлари ва риск даражаси ҳақида назария
ва амалиётчилар ўртасида бахс мунозаралар давом этмоқда.
“Иқтисодиёт ва инновацион технологиялар” илмий электрон журнали. № 2, март-апрель, 2019 йил
2
2/2019
(№
00040)
Шунинг учун блокчейн технологиясини замонавий ривожланиши, аҳамияти ва
молиявий ва иқтисодий соҳаларда қўллаш йўналишлари долзарб масала
ҳисобланмоқда. Тадқиқотнинг мақсади бўлиб, блокчейн технологиясини молиявий
ва
иқтисодий
соҳаларда
қўллаш
ва
ривожлантиришнинг
аҳамияти
ва
йўналишларининг таҳлилини олиб бориш ҳисобланади.
Мавзуга оид адабиётлар таҳлили
Хўжалик
субъектлари
фаолиятида
самарали
корпоратив
молиявий
режалаштиришни ташкил этиш ҳамда мазкур жараёнда “Блокчейн” технологиясидан
фойдаланиш масалаларининг назарий жиҳатлари чуқур ўрганилмаган бўлсада,
қисман
Paul Vigna, Michael Casey., Melanie Swan., William
Mougayar., Roger
Wattenhofer., Pavan Duggal., Siraj Raval., Edward Castronova
кабиларнинг илмий
ишларида тадқиқ этилган. Жумладан,
Paul Vigna
глобал иқтисодиётга блокчейн
технологиясининг таъсир доираси, мазкур жараёнда йирик корпорацияларнинг ўрни
масалаларига, Michael Casey эса инновацион иқтисодиётни ривожлантиришда
блокчейн, майн технологияларининг ўрнига алоҳида тўхталган ҳолда уларнинг
ижобий ва салбий таъсир доираларини таҳлил қилган
[5].
Дон ва Алекс Тэпскоттовлар
(Don & Alex Tapscott),
“Блокчейн революцияси”
номли асарида блокчейн бу
-
иқтисодий трансакцияларнинг рақамли тақсимланган журнали ҳисобланади деб
таъриф берганлар
[7]. William Mougayar
ўз асарларида тадбиркорлик субъектлари
фаолиятига блокчейн технологиясининг таъсир доирасини алоҳида амалий мисоллар
орқали ёритиб берган ҳолда, бугунги кунда мазкур технологияни жорий этиш
жараёнида юзага келаётган муаммолар ва уларни бартараф этиш масалалари
тўғрисида фикр юритган
[9].
Бугунги кунда рақамли иқтисодиётни янада ривожлантириш мақсадида
хорижий мамлакатларнинг илғор тажрибасини ҳисобга олган ҳолда «блокчейн»
технологияларини
ҳўжалик юритувчи субъектларининг фаолиятига жорий этиш
долзарб масалларидан бирига айланган.
Рақамли иқтисодиётни янада ривожлантириш бўйича энг муҳим вазифалардан
бири
инвестициявий
ва
тадбиркорлик
фаолиятининг
турли
шаклларини
диверсификация қилиш учун крипто
-
активлар айланмаси соҳасидаги фаолиятни,
жумладан майнинг, смарт
-
контракт, консалътинг, эмиссия, айирбошлаш, сақлаш,
тақсимлаш, бошқариш, суғурталаш, крауд
-
фандинг, шунингдек, «блокчейн»
технологияларини жорий этиш ва ривожлантириш
ҳисобланади
.
Тадқиқот методологияси
Блокчейн технологияларидан хўжалик юритувчи субъектлар фаолиятидаги ўрни
ва аҳамиятини ўрганишда қуйидаги методлардан фойдаланилди:
1.
Хўжалик юритувчи субъектлар фаолиятида блокчейн технологияларидан
самарали фойдаланиш самарадорлигининг қиёсий таҳлили амалга оширилди.
2.
Блокчейн технологиясининг ишлаш тизими, биткойн криптовалютасининг
пайдо бўлиш босқичлари, блокчейн технологиясининг қўллаш соҳалари ва
йўналишлари аниқланди.
3.
Хўжалик юритувчи субъектлар фаолиятида корпоратив молиявий бошқарувни
самарали йўлга қўйиш, уларда молиявий режалаштиришни амалга оширишда
“блокчейн” технологияларидан фойдаланиш масалалари таҳлил қилинди.
Таҳлил ва натижалар
Иқтисодиётнинг рақамли секторини ривожлантириш борасида давлат
томонидан кенг кўламли чора
-
тадбирлар кўрилмоқда, электрон ҳужжат айланиши
тизимлари жорий этилмоқда.
“Иқтисодиёт ва инновацион технологиялар” илмий электрон журнали. № 2, март-апрель, 2019 йил
3
2/2019
(№
00040)
«Блокчейн»
технологиялари
(маълумотларнинг
тақсимланган
реестри
технологиялари), «сунъий ақл», суперкомпьютерлар имкониятларидан фойдаланиш,
шунингдек, крипто
-
активлар бўйича фаолият жаҳоннинг кўплаб мамлакатларида
рақамли иқтисодиётни ривожлантириш йўналишларидан бири ҳисобланади.
«Блокчейн» технологиялари нафақат иқтисодиётнинг кўплаб секторларига, балки
давлат бошқаруви тизимига ва бошқа жамоатчилик муносабатларига аста
-
секин
жорий этилмоқда.
«Блокчейн» атамасининг
маъноси “Блок” –
бу блок, “чейн” –бу занжир.
“Блокчейн” –
бу блокли занжир демакдир. Лекин бу занжир оддий эмас, унда қатъий
белгиланган кетма –
кетлик мавжуд.
Блоклар
-
бу криптография шаклида намоён бўлган, тизим ичидаги битим ва
шартномалар, трансакция ҳақида маълумотдир. Дастлаб
ва ҳозирги кунга қадар
блокчейн Bitcoin криптавалютасининг асоси ҳисобланади. Барча блоклар
занжирга
тизилган бўлиб ўзаро боғланган.
Блокчейнда барча маълумотлар тўплами база маълумотларини янгидан
шакллантириб
тўлдириб боради. Мазкур база маълумотларидан ҳеч қайси
маълумотларни ўчириш, алмаштириш мумкин эмас. База “чексиз”
-
унга чексиз
трансакция маълумотларини киритиш мумкин. Бу эса блокчейн технологиясининг
аососий хусусияти ҳисобланади.
Блокчейн технологиясида барча иштирокчилар блокчейн тизимига уланганлиги
туфайли барча операциялар субъектлар ўртасида тўғридан –
тўғри амалга
оширилади.
Бу технология Bitcoin криптовалютаси пайдо бўлиши билан бирга 2009 йилда
яратилган. Блокчейн технологиясини ишлашини криптавалюта мисолида кўриб
чиқамиз
.
Қандай ишлайди?
1-
чизма. Блокчейн технологиясининг ишлаш тизими
Манба
https://ru.wikipedia.org/w/index.php?title=%D0%91%D0%BB%D0%BE%D0%BA%D1%87%D0%B5%D0
%B9%D0%BD&veaction=edit§ion=3
Соддароқ тушунтирадиган бўлсак
-
тасаввур қилайлик FTP форматдаги катта
папка бўлсин. Сиз уни
таркибини кўриб турибсиз (беркитилган файллар йўқ), сиз
тезлик билан ким қандай файлларни айнан ким учун ва қачон юклаганлиигини
Сервис
Интернет сайт
и
Рўйҳат
uTorrent
Файл
“Иқтисодиёт ва инновацион технологиялар” илмий электрон журнали. № 2, март-апрель, 2019 йил
4
2/2019
(№
00040)
кўришингиз мумкин. Лекин барча иштирокчиларнинг бу файлларга рухсати ҳар хил,
кимдир
фақат файлларни кўриниши ва рўйхатини кўриш мумкин
бўлса, мазкур файл
қайси шахсга аталган бўлса фақат ана шу фойдаланувчигина файлни юклаб олиш
ҳуқуқига эга.
Ёки масалан, очиқ статистик маълумотлар билан катта электрон катмон ҳисоб
рақамига 50000 минг сўм пул маблағи А фойдаланувчидан Б фойдаланувчига
ўтказилди. Б фойдаланувчи 1 соатдан кейин тизимда пулни бошқа фойдаланувчига
ўтказиб юборди. А ва Б фойдаланувчилар ортида яширин ёки идентификацион
субъектлар бўлиши ҳам мумкин. Бу платформа қайси мақсадда яратилганлигига
боғлиқ. Тизимнинг
барча иштирокчилари маблағлар ҳаракатини кузатишлари
мумкин. Лекин маблағнинг ўзига ҳуқуқ фақат Б фойдаланувчида бўлади. Қолган
фойдаланувчилар эса фақат кузатувчи сифатида иштирок этадилар. Блокчейн
тизимида тузилган барча битимлар тўғрисидаги маълумотлар очиқ бироқ трансакция
занжирида барча фойдаланувчиларнинг маълумотни
ўзгартириб бўлмайдиган
,
шифрланган ҳолда сақланади, маълумотларни қалбакилаштириш имкони мавжуд
эмас. Чунки, блокчейн децентрализацияланган, барча битим ва унинг иштирокчилари
ҳақидаги барча маълумотларни ўчириш ва алмаштириш учун “Умумий буйруқ”
мавжуд эмас.
Масалан, блокчейн занжирида 100 та шахс иштирок этган трансакция бўлсин, 99
та иштирокчининг компьютерлари
ўчиқ бўлган ҳолатда ҳам ишлайд
ва
маълумотларни кўриш учун очиқ ҳисобланади. Блокчейн занжирининг ҳар бир
бўғини бу
-
ўзига ҳос тўлиқ бекап бўлиб, барча иштирокчиларнинг трансакция
маълумотлари мазкур бўғинда жойлашган. Бундан хулоса қилиш мумкинки,
блокчейн, барча элементлари
бир –
бири билан боғланган тизим ҳисобланади.
Умуман олганда блокчейн интернетда янги авлодни шакллантириш асос бўлди.
1-
жадвал маълумотларида биткойнни пайдо бўлиш босқичлари келтирилган.
1-
жадвал
Биткойнни пайдо бўлиш босқичлари
Сана
2011 йилнинг
бошланиши
Биткойнни яхшилаш масаласи бўйича биринчи тест синовлари ўтказилди
2011 йилнинг
ўртаси
DNS билан биткойнни боғланиши, Неймкойнни пайдо бўлишига туртки бўлди.
Натижада GeistGeld, iXcoin, SolidCoin ва бошқа муқобил валюталар яратилди
2011 йил июль
Intervex Digital компанияси iPad учун биринчи Bitcoins Mobile дастурини
яратди
2011 йил 13
октябрь
Лайткойн криптавалютаси ишлаб чиқилди
2011 йил куз
Ripple
Альтернатив криптавалюта пайдо бўлди
2011 йил кузнинг
охири
Алан Райнер
мультиимзо трансакциясини тасвирловчи
BIP 0010
дастурини
илгари сурди
2012 йил
30 март
Биткойнга мультиимзо қўшилди
2012 йил апрель
BIP 0016 да хеш сценарийси бўйича (Pay
-to-script-
hash, P2SH), трансакция
тўловлари амалга оширилди
2012 йил сентябрь
Ларсен ва Маккалеб
Open Coin
корпорациянига асос солдилар
.
Бу корпарация
Ripple тўлов тизимини ишланмасини ишлаб чиқишга
киришди
2013 йил охири
Биринчи PoS валюта Пиркойн яратилди
Манба:
https://hightech.fm/2017/05/25/blockchain
“Иқтисодиёт ва инновацион технологиялар” илмий электрон журнали. № 2, март-апрель, 2019 йил
5
2/2019
(№
00040)
Блокчейн технологияси барчада умумий қизиқишни уйғотди ва ҳар ҳил
иқтисодий масалаларни ечимини
топишда фаол иштирок этмоқда [
3].
Блокчейн технологияси маълумотларни тарқатиш, рақамли активлар ҳаракатини
кузатишга ва шунга ўхшаш амалларни бажаришда Хорижий амалиётда кенг
қўлланилмоқда. Лекин бу технологияда мазкур операциялардан нусха кўчириш
мумкин эмас. Бугунги кунда блокчейн криптовалюта бозорида муваффақиятли
қўлланилмоқда. Валюта бозорида блокчейннинг аҳамиятлилиги аниқ намоён
бўлмоқда. Блокчейн технологияси орқали
кўплаб иқисодий ва молиявий
операцияларни бажариш имкони борлиги туфайли кўплаб мамлакатлар ва йирик
корхона раҳбарлари бу технология инсонлар ҳаётига янада чуқур кириб боришини
башорат қилмоқдалар. Мухтасар қилиб айтганда
блокчейн технологиясини қўллаш
соҳалари чексиз ҳисобланади.
Блокчейн технологиясининг қўллаш соҳалари ва йўналишлари
Блокчейн технологиясини кўплаб соҳаларда қўллаш мумкин. Жумладан,
хўжалик юритувчи субъектлар ўртасида шартномалар тузиш ва шу каби кўплаб
молиявий операцияларни
қўллаш мумкин. Шунинг учун ҳам бугунги кунда блокчейн
технологиясига
банклар ҳам катта қизиқиш билдирмоқда.
Блокчейн технологиясини бизнес соҳасида қўллаш сотувчи ва харидор ўртасида
трансакцияларни воситачиларсиз амалга ошириш мақсадида ишлатилади. Блокчейн
технологиясини банк соҳасида қўллаш самаралироқ ҳисобланади. Блокчейн
технологияси орқали тўловни амалга ошириш учун тўловчи ҳақида минимал
даражадаги маълумотга эга бўлиш, масалан тўловни амалга ошириш учун ҳисобида
маблағ етарлилигини билиш қифоя. Ипотека шартномасини тузишда ипотека
олувчининг даромади, унинг молиявий тарихи, шунингдек, унинг хусусий мулки
ҳақидаги маълумотга эга бўлиши етарли ҳисобланади [
8].
Блокчейн технологиясини ўзлаштириш мақсадида R3 концерциуми ташкил
қилинган бўлиб, унинг таркибига жаҳон миқёсидаги
Goldman Sachs, JP Morgan, Credit
Suiss
e, Barclays каби йирик банклар кирган. Банклар блокчейн технологиясини банк
операцияларида харажатларни камайтииш ёки умуман йўқ қилиш воситаси сифатида
қарайдилар.
Хулоса ва таклифлар
Иқтисодиётимизни ривожлантириш, янгилаш ва модернизация қилиш бўйича
олиб борилаётган оқилона иқтисодий ислоҳотлар натижасида бугунги кунда
инновацион иқтисодиётни ривожлантиришга эришилмоқда. Жумладан, хўжалик
юритувчи субъектлар фаолиятида корпоратив молиявий бошқарувни самарали йўлга
қўйиш, уларда молиявий режалаштиришни
амалга оширишда “блокчейн”
технологияларидан фойдаланиш масалалари кўрилмоқда. Жумладан, 2018 йил 3
июлда “Ўзбекистон Республикасида рақамли иқтисодиётни ривожлантириш
йўналишлари” тўғрисида Ўзбекистон Республикаси Президентининг ПҚ
-
3832 сонли
қарори қабул қилинди. Мазкур қарорга мувофиқ: лойиҳа бошқаруви миллий
агентлиги рақамли иқтисодиётни жорий қилиш ва ривожлантириш бўйича ваколатли
орган қилиб белгиланди; хўжалик юритувчи субъектлар фаолиятида самарали
корпоратив
молиявий
бошқарувни
ташкил
этиш,
самарали
молиявий
режалаштиришларни амалга ошириш жараёнида крипто
-
активлар соҳасида майнинг,
смарт
-
контрактлар, «блокчейн» технологияларидан фойдаланиш амалиётини жорий
“Иқтисодиёт ва инновацион технологиялар” илмий электрон журнали. № 2, март-апрель, 2019 йил
6
2/2019
(№
00040)
қилиш; корпоратив молиявий бошқарувни амалга оширишда "блокчейн"
технологияларини ишлаб чиқиш ва фойдаланиш соҳасида малакали кадрлар
тайёрлаш; хўжалик юритувчи субъектлар ўртасидаги крипто
-
активлар айланмаси ва
улардан олинган даромадлар солиққа солиш объектлари бўлиб ҳисобланмаслик
масалалари белгиланди.
Таъкидлаш жоизки, юқорида келтирилган вазифаларни амалга
оширишда,
хўжалик юритувчи субъектлар фаолиятида “блокчейн” технологиясидан самарали
фойдаланиш масаласи улар томонидан маълум молиявий стратегик қарорларни
қабул қилишда муҳим омил бўлиб хизмат қилиши мумкин. Хўжалик юритувчи
субъектлар
фаолиятини
самарали
ташкил
этишда
мазкур
инновацион
технологиялардан самарали фойдаланиш орқали улар фаолияти давомида юзага
келиши мумкин бўлган муаммоларни аниқлаш ҳамда уларни ўз вақтида бартараф
этиш имконияти юзага келади. Шунингдек оптимал молиявий режалаштиришни
ташкил этишга эришилади.
Фойдаланилган адабиётлар
1.
Алетдинова А.А., Аренков И.А., Бабкин А.В.
и др. Цифровая трансформация
экономики и промышленности: проблемы и перспективы: моногр. СПб.: Изд
-
во
Политехн. ун
-
та, 2017.
2.
Бабкин А.В., Буркальцева Д.Д., Костень Д.Г., Воробьев Ю.Н. Формирование
цифровой экономики в России: сущность, особенности, техническая нормализация,
проблемы развития // Научно
-
технические ведомости СПбГПУ. Экономические науки.
2017.
3.
Савельев И.Е.
Технология blockchain и ее применение // Прикладная
информатика. 2016.
4.
Киселев И.М.
Применение технологии в экономике // Экономика и социум.
2016. № 7.
5.
Paul Vigna, Michael Casey.The Age of Cryptocurrency: How Bitcoin and the
Blockchain Are Challenging the Global Economic Order., 2015.
6.
Melanie Swan. Blockchain: Blueprint for a New Economy., 2015.
7.
Tapscott D., Tapscott A.
Blockchain Revolution: How the Technology Behind Bitcoin
Is Changing Money, Business, and the World, London Portfolio/Penguin, 2016.
8.
Marr B.
Practical Examples Of How Blockchains Are Used In Banking And The
Financial Services Sector // Forbes. 2017.
9.
William Mougayar.The Business Blockchain: a Primer on the Promise, Practice and
Application of the Next Internet Technology. 2016.
