“Iqtisodiyot va innovatsion texnologiyalar” ilmiy elektron jurnali. № 4, iyul-avgust, 2020 yil
12
4/2020
(№
00048)
COVID-19
ПАНДЕМИЯСИ ВА УНИНГ ГЛОБАЛ
СИНДИКАТЛАШГАН КРЕДИТЛАР БОЗОРИГА ТАЪСИРИ
Нормухамедов
Сардор Рифатович
Ўзбекистон Республикаси Банк-молия академияси тадқиқотчиси
E-mail:
Аннотация:
Мақолада глобал пандемиянинг синдикатлашган кредитлар
бозорига таъсири таҳлил қилинган ва баҳоланган. Ўзбекистон Республикасида
синдикатлашган кредитлардан фойдаланиш имкониятини янада оширишга
қаратилган таклиф ва тавсиялар ишлаб чиқилган.
Калит сўзлар:
пандемия, синдикатлашган кредитлар,
синдикат,
агент
-
банк, кредит бошқарувчиси, диверсификация
.
Abstract:
The article analyzes and evaluates the impact of the global pandemic on
the syndicated loans market. Proposals and recommendations aimed at further increasing
the access to syndicated loans in the Republic of Uzbekistan have been developed.
Keywords:
pandemic, syndicated loans, syndicate, agent-bank, credit manager,
diversification.
Кириш
Маълумки, глобал пандемия шароитида молиявий воситачилик тизими
салоҳиятидан тўлиқ фойдаланиш имконияти чекланиб қолмоқда. Бу бир томондан
миллий даражада қарз
олувчиларнинг дефолт риски ошганлиги ва шунинг оқибатида
тижорат банкларининг кредит портфели сифатининг ёмонлашганлиги билан
изоҳланса, бошқа томондан, глобаллашган банклар фаолиятининг издан чиқиши ва
натижада трансчегаравий кредитлар ҳажмининг кескин тушиши билан ҳам
тушунтирилади.
Бу ҳолат айниқса ривожланаётган мамлакатларда молия тизими
ривожланиш суръатларининг юқори эмаслиги, ички ресурсларнинг чекланганлиги
шароитида янада жиддий тус олмоқда.
Ўзбекистон шароитида ҳам пандемия келтириб чиқарган иқтисодий
ҳаракатсизлик ва банк тизими капитали чекланган шароитда синдикатлашган
кредитлаш амалиётини ривожлантириш йирик саноат корхоналари қувватларини
тиклаш ва модернизациялашда долзарб аҳамият касб этади.
Мавзуга оид адабиётлар таҳлили
Одатда, кредит синдикатларининг шаклланишининг асосан икки сабаби
мавжуд: 1) кредиторнинг ссуда портфелини диверсификациялаш; 2) банк
капиталининг чекланганлиги
[1].
Бироқ, синдикатлашган кредитларда иштирок дефолт риски туфайли
диверсификация
қилиш
зарурати
билангина
тушунтирилмайди.
Балки
синдикатлашган кредитлар узоқ масофадаги иштирокчи банкларнинг муайян
ресурсларга бўлган эҳтиёжи ёки малакалари орқали мотивацияланиши керак [
3].
Айрим иқтисодчилар фикрича, кредит синдикатида хорижий банклар
иштироки қанчалик
кўп бўлса, хорижий банкларнинг ўз давлатларидаги монетар
сиёсатдаги ўзгаришларга жавобан халқаро кредит оқимларини қайта йўналтириш ва
тақсимлаш осонроқ бўлади [
2].
“Iqtisodiyot va innovatsion texnologiyalar” ilmiy elektron jurnali. № 4, iyul-avgust, 2020 yil
13
4/2020
(№
00048)
Корчминский А.В.
синдикацияни битта қарз олувчига шартнома асосида махсус
яратилган банклар синдикати томонидан бериладиган синдикатлаштирилган
кредитдан кредитни ташкил қилиш усули сифатида ажратишни таклиф қилади.
Синдикатлаштирилган кредитнинг асосий ўзига хос хусусияти шундан иборатки, унинг
ёрдами билан қарз олувчилар жуда катта миқдордаги
маблағни олишади, бунда ҳеч
бир банк хавф туғдирмайди ёки қила олмайди ва кредит беришнинг ушбу шакли
туфайли қарз беради [4
].
Тадқиқот методологияси
Тадқиқот ишини бажариш жараёнида умумлаштириш, гуруҳлаштириш,
таҳлилнинг мантиқий ва таққослама усуллари, абстракт
-
мантиқий фикрлаш,
иқтисодчи олимларнинг соҳага оид ёзма
ва оғзаки фирк
-
мулоҳазаларини таҳлил
қилиш, тизимли ёндашув
каби усуллардан фойдаланилган.
Таҳлил ва натижалар
Синдикатлашган
кредит бозори йирик фирмалар, йирик инфратузилма
лойиҳалари ва ҳатто дунёнинг баъзи ҳукуматлари учун муҳим молиявий манба
ҳисобланади.
Бундан
ташқари,
ушбу
бозорнинг
тенденциялари
умуман
трансчегаравий кредитлаш тенденцияларини акс эттиради. Жаҳон миқёсида
синдикатлаштирилган кредитлар бозори умумий ҳажми 2019 йилда қарийб
4,5 трлн.
АҚШ долларини ташкил этди. Банклар глобал ликвидликни таъминлаш, рискларни
тақсимлаш, комиссион даромад ишлаш
ва капитални тақсимлашни бошқариш учун
синдикатлашган
кредитларда иштирок этишади.
1-
расм. Маҳаллий ва трансчегаравий синдикатлашган кредитлар (2019 ва 2020
йилларнинг январь
-
апрель ойлари)
1
1
Refinitiv. Data
маълумотлари (2020 йил 24 апрелдаги) асосида тузилган.
“Iqtisodiyot va innovatsion texnologiyalar” ilmiy elektron jurnali. № 4, iyul-avgust, 2020 yil
14
4/2020
(№
00048)
Аммо сўнгги ойларда, айтиш мумкинки,
COVID-19
пандемияси таъсирида
синдикатлаштирилган кредитлаш
ҳажми
сезиларли даражада пасайди. 2020 йилнинг
январидан апрелигача бўлган синдикатлаштирилган кредитлар ҳажмини
2019
йилнинг худди шу даври билан таққослаганда, трансчегаравий кредитлашнинг
пасайиши маҳаллий кредитларга нисбатан сезиларли даражада
кескин бўлганлигини
кўриш мумкин
.
Масалан, 2019 йилнинг дастлабки тўрт ойида трансчегаравий
синдикатлаштирилган кредитлар 728 млрд. АҚШ долларидан ошган бўлса,
2020
йилнинг тегишли даврида бу кўрсаткич 615 млрд.
АҚШ долларини ташкил этган.
Демак,
таҳлил этилаётган даврда трансчегаравий синдикатлаштирилган кредитлар
ҳажми
15 фоизга камайган. Айни пайтда, маҳаллий синдикатлашган
кредитлар
ҳажмидаги
пасайиш қарийб
7 фоизни ташкил этган (1
-
расм)
.
2-
расм. Ривожланаётган мамлакатларга ялпи кредит оқимлари
ва трансчегаравий
синдикатлашган кредитлар
2
Трансчегаравий
синдикатлаштирилган
кредитлаш
ривожланаётган
мамлакатлар учун молиялаштиришнинг муҳим манбаи ҳисобланади. 2
-
расмда
маълумотлари кўрсатишича, янги синдикатлаштирилган кредит
келишувлари
ривожланаётган мамлакатларга тижорат кредитларининг реал оқимлари билан
чамбарчас боғлиқ. Иккала кўрсаткич
ҳам 2009 йилдаги глобал молиявий инқироз
даврида кескин тушиб кетган, бироқ кейинчалик тикланган. 2018 йилда
ривожланаётган мамлакатларга янги синдикатлаштирилган кредитлар тахминан 200
млрд.
АҚШ долларини ташкил этган. Бироқ ҳозирда бундан кредитлар ҳажмида
пасайиш тенденцияси кузатилмоқда.
Бундан ташқари, ривожланаётган давлатлар
COVID-19
пандемияси келтириб чиқарган иқтисодий инқирозга жавобан йирик
молиявий дастурларни молиялаштириш қобилиятига эга эмаслар. Чунки уларнинг
ички молиявий тизимлари салоҳияти бунга имкон бермайди. Шу сабабли, мазкур
вазият ривожланаётган
мамлакатлар учун айниқса оғриқли бўлиши мумкин
.
2
Refinitiv ва International Debt Statistics маълумотлари асосида муаллиф томонидан тузилган.
“Iqtisodiyot va innovatsion texnologiyalar” ilmiy elektron jurnali. № 4, iyul-avgust, 2020 yil
15
4/2020
(№
00048)
3-
расм. Россия Федерациясида 2016
-
2019 йилларда маҳаллий қарз олувчиларга
ажратилган синдикатлашган кредитларнинг тармоқ таркиби, млн. АҚШ долларида
3
Синдикатлаштирилган кредитлар савдо ва лойиҳаларни молиялаштириш,
инвестициялар
,
бирлашиш
ва қўшиб
олиш, капитал харажатларни молиялаштириш,
айланма маблағларни тўлдириш, қайта молиялаштириш ва бошқалар
мақсадлар учун
тақдим этилади.
Cbonds
маълумотларига кўра, 2018 йилда Россия синдикат
бозорининг умумий ҳажми 9,4 миллиард долларни ташкил этди.
2016-
2019 йилларда Россияда синдикатлаштирилган кредитларнинг сезиларли
даражада катта қисми нефт ва газ, кимё ва нефт
-
кимё, тоғ
-
кон ва рангли металлургия
саноатларига жалб қилинган. (
3-
расм). Россия иқтисодиётининг хом
-
ашёга узвий
боғлиқлигидан келиб чиқадиган бўлсак, бу ҳолат ажабланарли эмас.
Ушбу статистика, шунингдек, хорижий тижорат банкларидан жалб қилинган
маблағларни ҳам ўз ичига олади. Масалан, биргина алюминий ишлаб чиқарувчи
“РУСАЛ” корхонасининг 2016 йилдан 2019 йилгача
бўлган даврда жалб қилган
синдикатлашган
кредитлари
умумий суммаси 3
,
2 млрд
.
АҚШ долларини ташкил
қилган
.
Мазкур синдикатлашган кредитларга
Commerzbank, Credit Agricole, Intesa,
Nordea, RBI, Societe Generale, Unicredit, Bank of China, Banque Cantonale de Geneve
каби хорижий банклар жалб қилинган
.
Фикримизча,
Россия
Федерациясида
синдикатлашган
кредитлашнинг
оммалашмаганлиги сабаблари
сирасига қарз олувчининг ишончининг йўқлиги,
жараёнларнинг мураккаблиги,
катта миқдордаги маблағ билан боғлиқ рискларни ўз
зиммасига олишга қодир кредиторларни қидиришга оид қийинчиликлар,
банклардан ташқари ташкилотларнинг синдикатларда қатнашишни англатмайдиган
эскирган лойиҳавий синдикатлаштирилган молиялаштириш схемалари
кабиларни
киритиш мумкин.
Маҳаллий синдикатлашган кредитлашни
фаоллаштириш учун ҳали ўз
имкониятларидан тўлақонли фойдаланмаган ривожланиш институтларининг фаол
позицияси талаб қилинади.
3
Россия банки маълумотлари асосида муаллиф томонидан тузилган.
9809
9296
6940
5665
5263
3166
2823
2617
1308
1304
1168
157
100
69
Нефт
-
газ соҳаси
Кимё ва нефт кимёси
Тоғ
-
кон саноати
Рангли металлургия
Энергетика
Банклар
Алоқа ва телекоммуникация
Транспорт
Целлюлоза
-
қоғоз саноати
Қора металлургия
Молиявий институтлар
Қурилиш ва девелопмент
Ахборот ва юқори технологиялар
Машинасозлик
0
2000
4000
6000
8000
10000
12000
“Iqtisodiyot va innovatsion texnologiyalar” ilmiy elektron jurnali. № 4, iyul-avgust, 2020 yil
16
4/2020
(№
00048)
Фикримизча
,
маҳаллий қайта ишлаш саноатида юқори
рентабелли
лойиҳаларнинг мавжуд бўлмаслиги ривожланиш институтларининг мақсадли
йўналишига мос келмайди ва бу ҳолат кредит синдикатларининг суст
ривожланишининг асосий муаммосига айланиб қолган. Агар юқори рентабелли
лойиҳа қайд
этилган соҳаларда
пайдо бўлса ( хом
-
ашё секторида
бўлгани каби
),
маҳаллий банклар якка ўзи ишлашни афзал кўраётган шароитда ҳам
Ғарб
синдикатларининг
бундай лойиҳаларга қизиқиши ортади.
Агар синдикатли кредитлаш
кўрсаткичлар
билан
юридик шахслар
-
резидентлар ва якка тартибдаги тадбиркорларга иқтисодий фаолият турлари ва
маблағлардан фойдаланишнинг айрим йўналишлари бўйича берилган кредитлар
ҳажмини таққосласак, баъзи соҳаларда синдикатлар улуши ҳатто 1% га ҳам етмайди.
Масалан,
нефть
-
газ
саноатида
2016
йилда
Россия
компанияларининг
синдикатлаштирилган кредитлари ҳажми 4
,96
млрд
.
АҚШ долларини ташкил этган
бўлса, 2016 йилда тегишли соҳада юридик шахсларга
-
резидентларга ва якка
тартибдаги тадбиркорларга берилган кредитлар ҳажми 89
,2
млрд
.
АҚШ долларига
етган. Шундай қилиб, 2016 йилда соҳани умумий кредитлаш ҳажмида
синдикатлаштирилган кредитларнинг улуши атиги 5,56% ни ташкил этди. 2018 йил
охирига келиб, бу кўрсаткич 1,16% гача тушиб кетди. Айни пайтда, берилган
кредитларнинг умумий ҳажмида синдикатлаштирилган кредитлар улушининг
пасайиши иқтисодиётнинг барча соҳаларида кузатилмоқда
.
Хусусан, кўчмас мулк
билан боғлиқ операциялар, ижара ва хизмат кўрсатиш билан боғлиқ соҳаларда
синдикатлашган кредитлар улуши 2017 йилдаги 0,62% дан 2018 йилда
0,39% гача
пасайиш кузатилган
.
Шунга
қарамай,
2018
йилда
Райффайзенбанк
Россия
ва
МДҲда
синдикатлаштирилган кредитларни ташкил этувчиларнинг топ бешталигига кирди.
2018 йилда банк бозорда амалга оширилган ҳар бир иккинчи синдикатлаштирилган
операцияларда иштирок этди
4
.
МДҲ ҳудудида молия
бозорида Россия
банклари иштирокида тобора кўпроқ
синдикатлар пайдо бўлмоқда. Хорижий банкларнинг турли саноат компаниялари
учун синдикатлаштирилган кредитларни фаол равишда ташкил этишга бўлган
иштиёқини ҳисобга олиб, Россия кредит ташкилотлари, МДҲ мамлакатлари
банкларига ссудалар тақдим этиб, операцияларни ташкил этишни афзал кўришмоқда
.
Хусусан, Россиянинг "Альфа
-
банки" Ўзбекистоннинг Асака банкига ажратилган
100
млн. евро миқдоридаги синдикатлашган кредит бўйича букраннер ва кредит
бошқарувчиси сифатида иштирок этди.
Альфа
-
банкдан
ташқари, ушбу синдикатда
Ғарбий Европа, Осиё ва МДҲдан яна 19 та кредитор иштирок этган. Ушбу кредит
бўйича маблағлар икки траншда, яъни
12 ва 18 ойга берилган.
Бунга
қадар
2019 йилда Ўзбекистоннинг иккита банки
-
"Қишлоқ қурилиш банк"
(16 млн. ва 3,5 млн. евро миқдорида) ва "Агробанк" (60 млн. ва 13,5 млн. евро
миқдорида) учун синдикатлашган кредитлар бўйича бир нечта битимлар тузилган.
Бунда синдикатлар Россиянинг кредит ташкилотлари Транскапиталбанк ва
Промсвязьбанк томонидан ташкил этилган.
2019 йилда МДҲда синдикатлаштирилган кредит битимлари ҳажми (Россиядан
ташқари) 2,07 млрд. АҚШ долларидан ошган. Cbonds маълумотларига кўра, бу
4
https://www.raiffeisen.ru/about/press/releases/76730/
“Iqtisodiyot va innovatsion texnologiyalar” ilmiy elektron jurnali. № 4, iyul-avgust, 2020 yil
17
4/2020
(№
00048)
кўрсаткич 2018 йилда –
5,38 млрд. АҚШ долларини, 2017 йилда –
1,91 млрд. АҚШ
долларини, 2016 йилда эса –7,89 млрд. АҚШ долларини ташкил этган.
Хулоса ва таклифлар
Глобал пандемия сабабли юзага келган инқироз ва дунё банкларининг халқаро
кредитлаш, хусусан, синдикатларда иштирок этиш бўйича фаоллигининг пасайиши
нафақат ривожланган, балки ривожланаётган мамлакатларда иқтисодий ўсишни
тиклаш жараёнини ортга сурилишига сабаб бўлади.
Аҳоли даромадларининг қисқариши, компаниялар даромадлилигининг
пасайиши кредит ташкилотларининг молиявий ресурс салоҳиятига ҳам салбий таъсир
кўрсатади. Бу эса, тижорат банкларининг индивидуал тарзда йирик инвестицион
лойиҳаларни молиялаштириш имкониятини чекланишига олиб келади.
Шу боисдан, республикамизда ҳам маҳаллий синдикатлашган кредитлар
бозорини ривожлантиришга устуворлик бериш лозим. Фикримизча, мамлакатимизда
синдикатлашган кредитлаш амалиётини ривожлантириш учун қуйидагиларни амалга
ошириш мақсадга мувофиқ:
1.
Банкларнинг синдикатлашган кредитлар ва улар билан боғлиқ рискларни
бошқариш
учун
етарли тузилмавий бўлинмаларга эга бўлишини
таъминлаш зарур.
2.
Хорижий банкларни синдикатларга фаол жалб қилиш учун миллий меъёрий
-
ҳуқуқий ҳужжатларни синдикатлашган кредитлаш бўйича халқаро стандартларга
мувофиқлаштириш зарур.
3. Синдикатда иштирок этувчилар кўламини ошириш мақсадида нобанк
молиявий институтларнинг унда
иштирок этишига рухсат бериш ва буни ҳуқуқий
жиҳатдан мустаҳкамлаш зарур.
4.
Миллий компанияларда молиявий ҳисоботларнинг халқаро стандартларига
ўтишни жадаллаштириш зарур. Чунончи халқаро кредиторларда миллий
компанияларнинг кредит тарихи мавжуд эмас экан, молиявий ҳисоботлар кредит
таҳлили учун муҳим маълумот манбаига айланади.
5.
Синдикатлашган кредитлаш соҳасида кадрлар малакасини ошириш
тизимини шакллантириш зарур.
Фойдаланилган адабиётлар
1. Mar
í
a de las Mercedes Adamuz, Janko Hern
á
ndez Cort
é
s (2014). Endogenous
screening and the formation of loan syndicates/International Review of Economics and
Finance, 2014. (http://dx.doi.org/10.1016/j.iref.2014.12.002)
2.
Asli Demirg¨uc¸
-
Kunt , B´ alint L. Horv´ath , Harry Huizinga
(2020) Foreign Banks
and International Transmission of Monetary Policy: Evidence from the Syndicated Loan
Market/
European
Economic
Review,
2020
(
https://doi.org/10.1016/j.euroecorev.2020.103542
)
3.
Jakob Müllner, Sinziana Dorobantu
(2017) Debt-side governance and the
geography of project finance syndicates/
Journal of Corporate Finance, 2017
https://doi.org/10.1016/j.jcorpfin.2017.12.022
4. Корчминский А.В. Синдицированные кредиты и еврооблигации как формы
привлечения внешнего долгового финансирования российскими банками: Дисс…
канд. эконом. наук (специальность 08.00.10
-
Финансы, денежное обращение и
кредит). –
Санкт Петербург, 2007. –
220 с.