“Iqtisodiyot va innovatsion texnologiyalar” ilmiy elektron jurnali. № 5, sentyabr-oktyabr, 2020 yil
65
5/2020
(№
00049)
ХЎЖАЛИК ЮРИТУВЧИ СУБЪЕКТЛАР ФАОЛИЯТ
УЗЛУКСИЗЛИГИНИ БАҲОЛАШГА ДОИР КОНЦЕПТУАЛ
ЁНДАШУВЛАР
Хажимуратов Низомжон Шукуруллаевич
ТДИУ Молиявий таҳлил ва аудит кафедраси мудири, PhD
E-mail:
Аннотация
:
Мазкур мақолада узлуксизлик принципининг бухгалтерия ҳисобида
тутган ўрнига баҳо берилган
.
Тадқиқотлар натижасида узлуксизлик принципига
синтактик, семантик ва прагматик концепциялар асосида баҳо берилган.
Калит
сўзлар:
бухгалтерия ҳисоби, молиявий ҳисобот, молиявий ҳисобот халқаро
стандартлари, узлуксизлик,
актив, капитал, мажбурият
.
Аннотация
:
В данной
статье оценивается место принципа непрерывности в
бухгалтерском учете. В результате исследования принцип непрерывности оценивался на
основе синтаксических, семантических и прагматических концепций.
Ключевые слова:
бухгалтерский учет, финансовая отчетность, международные
стандарты финансовой отчетности, непрерывность, активы, капитал, обязательства.
Abstract:
This article evaluated the place of the principle of going concern in accounting. As
a result of the study, the principle of going concern was evaluated on the basis of syntactic, semantic
and pragmatic concepts.
Keywords:
accounting, financial reporting, international financial reporting standards, going
concern, assets, capital, liabilities.
Кириш
Мамлакатимиз иқтисодиётининг жаҳон бозорига интеграциялашуви, хорижий
инвестициялар учун қулай шароит яратилиши бухгалтерия ҳисобини ҳам халқаро
даражада такомиллаштиришга замин яратмоқда. Айнан хўжалик юритувчи
субъектларда
бухгалтерия
ҳисобининг
такомиллаштирилиши
ва
молиявий
ҳисоботларнинг халқаро стандартлар асосида тузилиши мамлакатимизда фаолият
юритаётган кўплаб субъектлар учун жаҳон бозорига чиқишида ўзига хос восита ролини
ўтаб бермоқда.
Бугунги кунда жаҳон миқёсида короновирус пандемиясининг кенг тарқалиши
хўжалик юритувчи субъектлар фаолиятининг барқарорлигига салбий таъсир
кўрсатмоқда.
Айниқса,
ишлаб
чиқариш
қувватларидан
фойдаланиш
самарадорлигининг пасайиши, ўзаро савдо алоқалари, экспорт
-
импорт фаолиятида
юзага келаётган салбий кўрсаткичлар хўжалик юритувчи субъектлар фаолиятининг
узлуксизлигини баҳолашда муайян қийинчиликларни юзага келтирмоқда. Шу боисдан
молиявий ҳисоботларни халқаро стандартлар асосида тузишда бухгалтерия
ҳисобининг асосий принципларига, хусусан, узлуксизлик принципига қатъий риоя
қилиш талаб этилади. Шу боисдан бухгалтерия ҳисобини юритиш ва аудиторлик
текширувларини ўтказиш жараёнида узлуксизлик принципининг мазмун
-
моҳиятини
чуқур ўрганиш лозим.
“Iqtisodiyot va innovatsion texnologiyalar” ilmiy elektron jurnali. № 5, sentyabr-oktyabr, 2020 yil
66
5/2020
(№
00049)
Мавзуга оид адабиётлар таҳлили
Хўжалик юритувчи субъектлар фаолияти узлуксизлигини баҳолаш масалаларига
норматив
-
ҳуқуқий ҳужжатлар ва иқтисодчи олимларнинг асарларида кенг эътибор
қаратилган.
Хусусан, Германияда узлуксизлик принципи
1985 йилги Савдо кодексининг
252-
бандида биринчи марта расман ўз аксини топган
:
“Баҳолашда агар бунга амалий
ёки
ҳуқуқий ҳолатлар тўсқинлик қилмаса, ташкилот фаолияти узлуксизлигидан келиб
чиқиш зарур”
[2, 57].
Буюк Британияда
1971
йил ҳисоб стандартлари бўйича қўмита томонидан қабул
қилинган
SSAP 2 (Statements of Standard Accounting Practice) «Ҳисоб
сиёсати»да
таъкидланишича
,
“узлуксизлик принципи
молиявий ҳисоботлар тузиш жараёнига асос
қилиб олинган тўртта фундаментал ҳисоб принципларидан бири ҳисобланади”
[1, 31].
Иқтисодиёт фанлари доктори, профессор И.Н.Исмановнинг фикрича, узоқ
муддатли активлар ҳисоби негизида ётувчи кейинги муҳим тамойил –
бу фаолиятнинг
узлуксизлигидир. Ушбу тамойил кор хонани бир маромда фаолият юритишини ва яқин
келажакда ўз фаолиятини давом эттиришини билдиради. Узлуксизлик тамойилига
асосан, корхонада ўз фаолиятини тугатиш ёки қисқартириш нияти бўлмайди ва шунинг
учун унинг мажбуриятлари ўрнатилган тартибда қондирилади
[6, 55].
Бошқа бир иқтисодчи олимларнинг фикрича, агарда компания келгусида ўз
фаолиятини давом эттириши аниқ бўлса, бу узлуксизлик тамйоилини акс эттиради.
Яъни компания яқин келажакда ўз бизнесини давом эттиради ва фаолиятини тугатиш
кўзда тутилмаган
[3].
Гайонг Жи ва Жонг Юн Ли таъкидлашича, агарда аудиторлик текширувларида
субъект фаолияти узлуксизлигига таъсир этувчи воқеа ва ҳодисалар аниқланса,
аудитор мижоз ташкилот раҳбариятининг режаларига баҳо бериши ва вазиятни
яхшилаш борасида маслаҳатлар бериши зарур
[5].
В.Д.Краснов ва С.В.Козменковаларнинг фикрича: “Узлуксизлик иқтисодий
субъектнинг яқин келажакда кўрсаткичларининг охирги ҳисобот давридан паст
бўлмаслиги ва мажбуриятларини қоплаш учун етарли маблағларга эга эканлигини
англатади”
[8, 46].
И.А.Дымова ўз асарида таъкидлаганидек, корхона узлуксизлик принципини
бузиш истагида ёки бунга мажбур бўлган ҳолларда узлуксизлик принципи
юзасидан
молиявий ҳисоботда қуйидагилар акс этишини топиши лозим:
-
мулк тугатиш қиймати бўйича акс этади;
-
тўлиқ ҳажмда олиш имкони бўлмаган активлар чиқариб ташланиши лозим;
-
иқтисодий санкциялар ва шартномалар бузилиши туфайли мажбуриятлар
ҳисобланиши лозим
[4, 11].
Бу фикрга қўшилмаган Т.О.Терентьева “ташкилот фаолиятининг узлуксизлик
принципи
–
бу унга мувофиқ корхона доим ўз фаолиятини давом эттириши, жорий
операциялар якунланиши, янги мажбуриятлар вужудга келиши, активлар
фойдаланилиши ва ҳ.к. амалга ошадиган гипотеза.
Шундай қилиб, бозор баҳолашига
олиб келадиган тугатиш имконияти ўринсиз шарт сифатида истисно қилинади. Корхона
ишлаб чиқариш омилларини ўзгартириши, таннархдан бозор баҳосига ўтиш йўли
билан қиймат яратиши
узлуксиз жараёни сифатида кўриб чиқилади”
[9, 73]
.
В.В.Качалин компаниянинг активлари ва пассивлари жорий ва узоқ муддатли
“Iqtisodiyot va innovatsion texnologiyalar” ilmiy elektron jurnali. № 5, sentyabr-oktyabr, 2020 yil
67
5/2020
(№
00049)
активларга бўлинишига боғлиқлигига эътибор қаратади. Унинг сўзларига кўра, бу
тахмин корхона ҳеч бўлмаганда ўз мажбуриятларини бажариш даврида, шу жумладан
узоқ муддатли мажбуриятларни бажариш даврида тугатилмаслигини тахмин қилиш
билан баробар. Акс ҳолда, яъни компания тугатилганда, активларни, масалан, жорий
ва узоқ муддатли активларга бўлиш, ўз маъносини йўқотади ва активларни баҳолаш
методологияси кескин ўзгаради. Уларни потенциал даромад манбаи сифатида
баҳолашнинг ўрнига, барча активлар тугатиш қиймати бўйича баҳоланади
[7].
Юқорида қайд қилиб ўтилган номатив
-
ҳуқуқий ҳужжатлар ва иқтисодчи
олимлар томонидан билдирилган фикрларда асосий эътибор узлуксизликнинг
моҳиятини ёритишга қаратилган. Бироқ хўжалик юритувчи субъектлар фаолияти
узлуксизлигини баҳолаш борасида концептуал масалаларга кам эътибор қаратилган.
Фикримизча, узлуксизликни баҳолаш бухгалтерия ҳисоби ва аудиторлик фаолиятида
асосий вазифалардан бири бўлиши шарт.
Тадқиқот методологияси
Илмий тадқиқотни амалга оширишда аудиторлик текширувларида
мижоз
фаолияти узлуксизлигини баҳолаш борасидаги
иқтисодчи
-
олимларнинг фикр
-
мулоҳазаларини таҳлил қилиш, эксперт баҳолаш, жараёнларни кузатиш, иқтисодий
ҳодиса ва жараёнларга тизимли ёндашув, муаллиф тажрибалари билан қиёсий таҳлил
ўтказиш орқали тегишли йўналишларда хулоса, таклиф ва тавсиялар берилган.
Таҳлил ва натижалар
Маълумки, узлуксизлик кўп мамлакатларда молиявий ҳисоботларни
тайёрлашнинг асосий принципи
сифатида тан олинади. Бу, ўз навбатида, бир қатор
аудит ҳужжатларида акс эттирилган:
-
аудиторлик амалиёти бўйича Қўмита (APC —
Auditing Practices Committie)
томонидан ишлаб чиқилган APC йўриқномасида “Узлуксизлик принципини қўллашда
аудитор томонидан ҳисобга олинадиган маълумотлар”
;
-
Аудиторлик фаолияти қўмитаси
(APВ —
Auditing Practices Board)
томонидан
тасдиқланган “Узлуксизлик”
йўриқномаси
;
-
аудиторлик
стандартлари
бўйича
Қўмита
(ASB
—
Auditing Standards Board)
томонидан
тасдиқланган
SAS 59 (Statements on Auditing Standards);
-
Халқаро
аудит
стандартлари
бўйича
Кенгаш
томонидан
ишлаб
чиқилган
“Узлуксизлик”
номли
570-
сон АХС ва ҳоказо
.
Санаб
ўтилган
ҳужжатларнинг
асосий
қоидаларини
ҳисобга
олган
ҳолда
,
аудитнинг
халқаро стандартлари
ишлаб
чиқилган
.
Таъкидлаш
жоизки
,
расмий
аудит
ҳужжатлариянада
такомиллаштиришни
талаб
этадиган
муҳим
жиҳатларга
эътибор
қаратган
ҳолда
,
“узлуксизлик”
атамасининг
ўзига
хос
таърифларини
тақдим
этади
.
Хусусан
,
аудитнинг
халқаро
стандартлари
активлар
ва
мажбуриятлар
хўжалик
юритувчи
субъект
одатий
фаолиятини
юритган
ҳолда
активларини
сотиши
ва
мажбуриятларни
тўлаши
мумкинлигига
асосланган
ҳолда
ҳисобга
олинишини
изоҳлайди
.
Расмий
ҳужжатлар
ва иқтисодчи олимларнинг
асарларида
баён қилинганлардан
келиб чиққан ҳолда узлуксизликни баҳолашнинг
қуйидаги
асосий жиҳатлари
мавжудлигига амин бўламиз (1
-
расм).
“Iqtisodiyot va innovatsion texnologiyalar” ilmiy elektron jurnali. № 5, sentyabr-oktyabr, 2020 yil
68
5/2020
(№
00049)
1-
расм. Хўжалик юритувчи субъект фаолияти узлуксизлигини
баҳолашнинг муҳим
жиҳатлари
1
Демак, хўжалик юритувчи субъект фаолияти узлуксизлигини баҳолаганда
активлар ва мажбуриятларни баҳолаш, раҳбариятнинг келгусидаги режаларини
белгилаш ва келгуси фаолият даврини аниқлаш муҳим ҳисобланади.
Шундай қилиб, хўжалик юритувчи субъект
фаолиятининг узлуксизлиги юридик
шахс сифатида рўйхатга олинган пайтдан бошлаб ўзининг барча мажбуриятларини
бажариб, барча активларни сотгунга қадар ўз фаолиятини амалга ошириш имконияти
ва қизиқишига
эга эканлигини англатади.
Молиявий ҳисоботнинг халқаро стандартларида фаолият узлуксизлиги бир
нечта стандартларни қўллаган ҳолда баҳоланади. Қуйида
МҲХСга мувофиқ асосий
воситаларни давом этадиган ва тўхтатиладиган фаолият бўйича молиявий ҳисоботда
акс эттирилишини кўриб ўтамиз (1
-
расм).
1-
расм
Давом этадиган ва тўхтатиладиган фаолият бўйича асосий воситаларнинг молиявий
ҳисоботда акс эттирилиши
2
Кўрсаткичлар
Давом этадиган
фаолият
Тўхтатиладиган фаолият
Қўлланиладиган
стандарт
“Асосий воситалар”
номли 16
-
сон БҲХС
“Сотиш учун мўлжалланган узоқ муддатли
активлар
ва тўхтатиладиган фаолият” номли 5
-
сон МҲХС, “Ҳисобот давридан кейинги
ҳодисалар” номли
10-
сон БҲХС
Баланс бўлими
Узоқ муддатли активлар
Қисқа
муддатли активлар
Баланс моддаси
Асосий воситалар
Сотиш учун мўлжалланган чиқиб кетадиган узоқ
муддатли активлар
Амортизация
Ҳисобланади
Ҳисобланмайди
Баҳолаш
Баланс қийматида
Баланс қиймати ёки жорий қийматнинг энг
пасти бўйича
Демак
,
юқоридаги жадвалдан кўриниб турибдики, узлуксизлик принципи
бухгалтерия ҳисобининг асосий принципларидан бири ҳисобланиб, кенг камровли
характерга эга. Жадвал маълумотларидан хулосага келиш мумкинки, молиявий
1
Муаллиф томонидан тузилган.
2
Муаллиф томонидан тузилган.
•активлар ва
мажбуриятларни
баҳолаш
•корхона
раҳбариятининг
келгуси фаолият
борасида режаларини
белгилаш
•корхонанинг келгуси
фаолияти даврини
аниқлаш
“Iqtisodiyot va innovatsion texnologiyalar” ilmiy elektron jurnali. № 5, sentyabr-oktyabr, 2020 yil
69
5/2020
(№
00049)
ҳисобот
узлуксизлик принципи асосида тузилади ва узоқ муддатли активлар қисқа
муддатли активлар сифатида акс эттирилади.
Хулоса
Маълумки молиявий ҳисоботда бухгалтерия ҳисобини акс эттиришда синтактик,
семантик ва прагматик концепциялар кенг қўлланилади. Юқорида таъкидланганлар
эса бухгалтерия ҳисобида узлуксизлик принципига синтактик, семантик ва прагматик
жиҳатдан ёндашиш зарурлигини тақозо этмоқда. Узлуксизликни назарий асослаш
синтактик даражада “тахмин”
атамасидан фойдаланиш мақсадга мувофиқлигини
кўрсатади.
Семантик даражадаги таърифнинг моҳиятини таҳлил қилиш қуйидаги
асосий жиҳатларни ёритиб беришга бориб тақалади: активлар ва пассивларни
баҳолаш; раҳбариятнинг корхонанинг келажакдаги фаолиятига бўлган ниятини
аниқлаш; корхонанинг кейинги фаолияти даврига
аниқлик киритиш. Прагматик даража
узлуксизликнинг бошқа принциплар билан ўзаро боғлиқлигини ва унинг зарурлигини
асослайди. Бу эса
фаолиятнинг узлуксизлигини
ва унинг концептуал қоидаларини
тизимлаштириш учун асос бўлиб хизмат қилади.
Фойдаланилган адабиётлар
1.
Адамс Р. Основы аудита: Пер. с англ. / Под
ред. Я.В. Соколова М.: Аудит.
ЮНИТИ, 1995. 398 с.
2.
Бетге Йорг. Балансоведение: Пер. с нем. / Научный редактор В. Д.
Новодворский; вступление А. С. Бакаева; прим. В. А. Верхоглядова. М.: Изд
-
во
«Бухгалтерский
учет», 2000. 454 с.
3. Gayoung Ji, Jong Eun Lee. Managerial Overconfidence And Going - Concern
Modified Audit Opinion Decisions. // The Journal of Applied Business Research
–
November/December 2015. Volume 31, Number 6.
4.
Дымова И. А. Международные стандарты бухгалтерского учета. М
.:
Главбух
,
2000.
5. Junaidi, Jogiyanto Hartono. Non-financial factors in the going-concern opinion.
//Journal of Indonesian Economy and Business. Volume 25, Number 3, 2010, 369
–
378.
6.
Исманов И.Н. Узоқ муддатли активларни тан олиш, баҳолаш ва ҳисобга
олишнинг айрим жиҳатлари. Иқтисод ва молия. 2014
йил 4
-
сон.
7.
Качалин В. В. Финансовый учет и отчетность в соответствии со стандартами
GAAP. М.: Дело. 1998. 432 с.
8.
Краснов В.Д., Козменкова С.В. Аналитические процедуры применимости
принципа непрерывности деятельности // Международный бухгалтерский учет. 2015.
№ 2. С. 46–
57.
9.
Терентьева Т.О. Современные принципы бухгалтерского учета в свете
эволюции учетных парадигм. Дис. … канд. экон. наук: 08.00.12. СПб, 2002. 199 с.
