“Iqtisodiyot va innovatsion texnologiyalar” ilmiy elektron jurnali. № 5, sentyabr-oktyabr, 2020 yil
217
5/2020
(№
00049)
ТАЪЛИМ ТИЗИМИ ТРАНСФОРМАЦИЯСИ ЖАРАЁНИДА ЯНГИ
ПРОФЕССИОНАЛ ТАЪЛИМ ТИЗИМИНИНГ ЎРНИ
Мелибоев Азиз Розақович
Олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги Ишлаб чиқариш билан
интеграция ва моддий-техник базани ривожлантириш
бош бошқармаси бошлиғи
E-mail:
Аннотация:
Сўнгги икки йилларда иқтисодиётдаги юксалиш одимлари, инвестицион
лойиҳалар кўлами, технологик жиҳатдан янги иш ўринларининг яратилиши касб
-
ҳунар
таълими соҳасини тубдан ислоҳ қилиш заруратини туғдирди.
Қолаверса, бутун дунё
кучайтирилган карантин шароитида яшаётган ҳозирги мураккаб даврда энг асосий муаммо
аҳолининг эҳтиёжманд қатламларини қўллаб
-
қувватлаш, даромад билан таъминлаш бўлиб
қолмоқда.
Калит сўзлар:
Профессионал таълим, меҳнат бозори, ўрта бўғин кадрлар, “Ҳаёт
давомида таълим олиш принципи”, Дуал таълим модели, таълим дастурлари
,
Таълимнинг
халқаро стандарт таснифлагичи
,
компетенция
.
Кириш
Бугунги
кунда
Ўзбекистон
Республикаси
Президенти
томонидан
ёшлар
ва
хотин
-
қизлар
бандлигини
ошириш,
уларни
даромад
манбаи
билан
таъминлаш
,
ёшларни
замонавий
касб
эгаллашлари
,
умумий
ўрта
таълим
муассасаларида
касбга
йўналтириш
ишларини
янада
жойлантириш
ҳамда
янги профессионал таълим тизимининг
стратегияси, асосий устувор вазифалари белгилаб берилди.
Тизимнинг
янги
стратегияси
моҳияти
шуки,
профессионал
таълим
муассасаларида таҳсил оладиган ҳар бир ёш, ҳар бир шахс ҳаётда ўз ўрнини топиши,
аввало, ўзи даромад қилиши, шу орқали иқтисодий юксалишга хизмат қилиши, ўз
меҳнати билан ҳаёти фаровонлигини таъминлаб, пировард натижада жамият
ривожланишига муносиб ҳисса қўшиши лозим.
Бугунги кунда умумтаълим мактаблари 11
-
синф ўқувчиларининг
25 фоизи олий
таълим муассасаларига ўқишга кирса, қолган 75 фоизига касб
-
ҳунар ўргатиш орқали
инсон капиталини ривожлантириш ва келгусида уларни даромад топиш
имкониятларини яратиш муҳим аҳамият касб этади.
Меҳнат бозорида ўрта бўғин кадрларга бўлган реал эҳтиёжни аниқлаш
такомиллаштирилмоқда ва айнан иш ўринлари учун ўрта бўғин мутахассисларини
тайёрлашнинг халқаро тажрибаларга асосланган янги механизмлари жорий
этилмоқда.
Бу эса ўз навбатида барча манфаатдор вазирликлар
ва идораларнинг тизимли
ҳамкорлигини ўрнатиш ва ўрта бўғин мутахассисларини тайёрлашда иштирокини
кенгайтириш шунингдек, шахсларни
“Ҳаёт давомида таълим олиш принципи” асосида
ўқитиш, ҳаётда ўз ўрнини топиб кетишларига кўмак бериш талаб этилади.
“Iqtisodiyot va innovatsion texnologiyalar” ilmiy elektron jurnali. № 5, sentyabr-oktyabr, 2020 yil
218
5/2020
(№
00049)
Бу
жараёнда
Ўзбекистон
Республикаси
Президентининг
2019
йил
6 сентябрдаги
“Профессионал таълим тизимини янада такомиллаштиришга доир
қўшимча чора
-
тадбирлар тўғрисида”ги фармони ҳуқуқий
асос бўлиб хизмат қилади.
Фармонга мувофиқ, Ўзбекистонда шаклан ва мазмунан мутлақо янги, узлуксиз
профессионал таълим тизими барпо этилиши
,
мақсад ва вазифаларидан келиб чиқиб
3 та тоифадаги
таълим муассасалари тармоғи фаолият кўрсатиши белгиланди
.
2020 йил 23 сентябрда Ўзбекистон Республикасининг “Таълим тўғрисида”ги
қонуни қабул қилинди. Мазкур қонун ҳужжатида таълим тизими, турлари ва шакллари
белгилаб берилди.
Ўзбекистон Республикасининг “Таълим тўғрисида”ги янги қонуни таълим
тизимининг трансформациясининг таъминлаш ва унинг ҳуқуқий асосларини
мустаҳкамлашга хизмат қилади.
Мазкур қонунда профессионал таълимни алоҳида моддалар билан
ёритилганлиги жаҳон меҳнат бозорида ўрта бўғин кадрларга бўлган эҳтиёж доимий
мавжудлигидан келиб чиқиб Ўзбекистон шароитида ҳам ўрта бўғин кадрларини
тайёрлаш долзарб масала бўлиб қолишини кўрсатмоқда.
Ўрта бўғин мутахассисларини тайёрлаш борасида Австрия, Болгария, Германия,
Буюк Британия, Корея Республикаси, Финландия, Саудия Арабистони, Франция, АҚШ
ва Канада каби давлатларнинг илғор тажрибалари Ўзбекистон профессионал таълим
тизимининг трансформациясини илмий ёндошувлар
асосида жорий этишга хизмат
қилади.
Жумладан, Германия, Буюк Британияда бошланғич профессионал таълим
дастурлари 9, 10
-
синф битирувчиларига, Корея Республикаси, Финландия, Саудия
Арабистонида 9
-
синф битирувчиларига берилади.
Шунингдек, Буюк Британия, Корея
Республикаси, Саудия Арабистонида ўқувчилар 9
-
синфни битирганидан сўнг ўз
хоҳишига кўра академик таълимни ёки профессионал таълимни танлаш ҳуқуқига эга
бўлади.
Профессионал таълим муассасаларида касб ва мутахассислик эгаллашлари,
таълим олиш давомийлиги бошланғич таълим дастурлари бўйича 3 йил (Буюк
Британия, Корея Республикаси, Саудия Арабистони), 1
-
5 йил (Австрия), 2 йил
(Франция), 1
-
3 йил (Германия, Болгария), 3 йил (Италия, ўрта профессионал таълим
дастурлари бўйича 3 йил
(Латвия), 2
-
3 йил (Германия, Корея Республикаси), 1
-
2 йил
(Испания), 1
-
4 йил (Буюк Британия), 1 йил (Бразилия). Ўрта махсус профессионал
таълим дастурилари 2 йил (Корея Республикаси), 2
-
3 йил (АҚШ, Канада, Япония), 2
-5
йил (Саудия Арабистони), 2 йил (Бразилия)
этиб белгиланган
.
Ушбу мамлакатларда бошланғич профессионал таълим ҳамда ўрта
профессионал таълим дастурларини тугатган битирувчиларга Ўрта махсус
профессионал таълим дастурларида таълим олиш имкониятлари берилади.
Меҳнат бозори талабларига мос кадрларни тайёрлашда таълим жараёнини
бевосита амалиёт билан уйғунлаштирилган ҳолда ташкил этиш иш берувчиларнинг
эҳтиёжларини қондиришда энг самарали усуллардан бири ҳисобланади. Бу борада
Германиянинг Дуаль таълими модели
бугунги
кунда дунёнинг кўплаб
мамлакатларида фойдаланиш бўйича изланишлар олиб борилмоқда.
Хусусан, Германияда “дуал таълим” модели жорий қилинган. Унга мувофиқ
ўқувчи ўқишга киришидан олдин иш берувчи билан шартнома тузади. Шартномага
“Iqtisodiyot va innovatsion texnologiyalar” ilmiy elektron jurnali. № 5, sentyabr-oktyabr, 2020 yil
219
5/2020
(№
00049)
мувофиқ ўқувчи ҳафтада 2 кун таълим муассасида ўқийди 3 кун корхонада ишлайди.
Ишлаган даври учун унга иш ҳақи тўланади. Ўқиш тугаганидан сўнг ўқувчи ишини шу
корхонада давом эттириши мумкин.
Ушбу модел асосида Ўзбекистон профессионал таълим тизимида дуал таълим
принципларини жорий этиш иккита асосий масалаларни ҳал этишга хизмат қилади.
Бу борада Корея Республикасида ҳам
яхши тажрибалар жорий этилган бўлиб,
9-
синф якунига кўра йирик иш берувчилар танлов эълон қилиб, стипендия ажратиш
эвазига қобилиятли ўқувчиларни касбий таълим олишларини рағбатлантиради. Ўқиш
якуни бўйича улар мазкур корхоналарда ишни давом эттиришлари мумкин.
Ўқувчиларнинг билимини баҳолаш Мустақил баҳолаш (сертификатлаш)
органлари томонидан (Буюк Британия)
,
“дуал таълим” моделида касбий таълимнинг
назарий қисми коллежлар, амалий қисми эса махсус комиссия томонидан (Германия)
,
таълим муассасаси қошидаги комиссия томонидан (Япония)
баҳоланади
Шу жумладан ҳам Ўзбекистонда мутлақо янги профессионал таълим тизими
яратилди ҳамда уч тоифадаги Таълимнинг халқаро стандарт таснифлагичи (кейинги
ўринларда —
Халқаро таснифлагич) даражалари билан уйғунлашган янги бошланғич,
ўрта ва ўрта махсус профессионал таълим тизими ҳамда табақалаштирилган таълим
дастурлари жорий этиладиган таълим муассасалари тармоғи ташкил этилсин
Унга кўра,
2020-2021
ўқув йилида профессионал таълим тизимида республика
бўйича жами 7
25
та таълим муассасаси, яъни 339 та касб
-
ҳунар мактаби, 2
01
та коллеж
ва
185
та техникум фаолияти ташкил этилди
.
1-
жадвал
2020/2021 ўқув йилида профессионал таълим муассасалари қабул параметрлари
Т/р
Профессионал
таълим
муассасалари
тармоғи
Жами
сони
Жами қабул
режа
Шундан:
Касблар сони
Давлат
буюртмаси
асосида
Тўлов
шартнома
асосида
Республика бўйича жами
725
223395
90591
132804
469
1
Касб
-
ҳунар
мактаблари
339
68630
68630
0
128
2
Коллеж
201
81325
12 762
68563
185
3
Техникум
185
73440
9199
64241
156
Манба: Ўзбекистон Республикаси Олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги маълумотлари
Ушбу
профессионал
таълим
муассасаларида
халқаро
стандартларга
мувофиқлаштирилган таълим дастурлари
асосида оилавий бизнес, томорқа бизнеси,
қурилиш, хизмат кўрсатиш, чорвачилик, паррандачилик, асаларичилик, балиқчилик
каби иқтисодиётимизда муҳим ўрин эгаллаган 200 дан
ортиқ касб бўйича кадрлар
тайёрланади.
2020/2021 ўқув йилида коллеж ва техникумларга
қабул параметрларини
биргина Компьютер технологиялари ва информатика
йўналиши бўйича таҳлил
қиладиган бўлсак жами 6101
та (шундан 688 та давлат бюртмаси ёки 11,3 фоиз) қабул
“Iqtisodiyot va innovatsion texnologiyalar” ilmiy elektron jurnali. № 5, sentyabr-oktyabr, 2020 yil
220
5/2020
(№
00049)
квоталари белгиланган бўлса 14310 нафар абитуриентлар ўқишга кириш учун
ҳужжатлар келиб тушган.
2-
жадвал
Профессионал таълим муассасаларига соҳалар кесимида қабул параметрлари ва
тушган ҳужжатлар тўғрисида
МАЪЛУМОТ
Манба: Ўзбекистон Республикаси Олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги маълумотлари
Касб
-
ҳунар мактабларида
таълимнинг халқаро стандарт таснифлагичининг 3
-
даражасига мос келувчи 2 йиллик таълим дастурлари
асосида 9
-
синф битирувчилари
бошланғич профессионал таълим оладилар.
Коллежларда
таълимнинг
халқаро
стандарт
таснифлагичининг
4-
даражасига мос келувчи
,
касбларнинг мураккаблик даражасидан келиб чиқиб
2 йилгача бўлган муддатда
ўқитишга мўлжалланган таълим дастурлари асосида аниқ
иш ўринларига йўналтирилган ўрта бўғин мутахассислари тайёрланади.
Вазирликлар
ва идоралар тизимида
фаолият кўрсатадиган ва шу соҳадаги
инвестиция лойиҳалари ҳисобига ташкил этилаётган аниқ иш ўрни учун мутахассислар
тайёрлайдиган ушбу коллежларга мактабларнинг 11
-
синф битирувчилари қабул
қилинади.
Йирик корхона ва ташкилотлар яратиладиган иш ўринлари учун ўзлари кадрлар
тайёрлаш механизмини жорий этиш вазифалари белгиланган.
Техникумларда
эса
таълимнинг халқаро стандарт таснифлагичининг
5-
даражасига
мос
келувчи
,
бакалавриат
таълим
йўналишлари
билан
интеграциялашган, кундузги, кечки ва сиртқи таълим шаклларида камида 2 йил
Т/р
Таълим
соҳалари номи
Жами
Коллежлар
Техникумлар
Қ
аб
ул
р
е
жаси
Давл
ат
б
ую
р
т
-
маси
Қ
аб
ул
р
е
жаси
Шундан:
Ту
ш
ган
ҳ
ужж
а
тл
ар
с
о
ни
Қ
аб
ул
р
е
жаси
Шундан:
Ту
ш
ган
ҳ
ужж
а
тл
ар
с
о
ни
Давл
ат
бу
ю
р
тмас
и
Тў
л
о
в
ш
ар
тно
ма
Давл
ат
бу
ю
р
т
-
маси
Тў
л
о
в
ш
ар
тно
ма
Республика
бўйича жами
41022
8603
14255
3974
10281
5805
26767
4629
22138
21016
1
Ветеринария
1300
263
80
15
65
65
1220
248
972
1255
2
Компьютер
технологиялари
ва информатика
6101
688
570
120
450
430
5531
568
4963
5520
3
Қишлоқ
хўжалиги
12125
2988
3100
886
2214
1462
9025
2102
6923
5704
4
Ишлаб чиқариш
ва қайта ишлаш
тармоқлари
12615
2592
5095
1427
3668
2581
7520
1165
6355
5864
5
Алоқа ва ахбо
-
ротлаштириш,
телекоммуни
-
кация техноло
-
гиялари
466
80
60
10
50
14
406
70
336
526
6
Архитектура ва
қурилиш
8415
1992
5350
1516
3834
1253
3065
476
2589
2147
“Iqtisodiyot va innovatsion texnologiyalar” ilmiy elektron jurnali. № 5, sentyabr-oktyabr, 2020 yil
221
5/2020
(№
00049)
муддатга мўлжалланган
таълим дастурлари асосида
11-
синфни тугатган ёшлар
ўқитилади.
2 йиллик таҳсилдан сўнг битирувчилар олий таълим муассасасида ўқиган касби
бўйича суҳбат асосида ўқишга қабул қилиниши таъминланади
.
Бу тизим олий маълумот олиш ниятида бўлган
кўп
сонли мактаб
битирувчиларини олий таълим билан қамраб олиш даражасини 2020 йилда камида 25
фоизга ва келгусида 50
-
60 фоизга етказиш учун хизмат қилади.
Профессионал таълимнинг янги, узлуксиз формати малакали ўрта бўғин
мутахассисларини тайёрлаш баробарида жамиятимизда инсон ресурсларини
ривожлантиришда муҳим аҳамият касб этади.
Шу маънода Ўзбекистонда янги профессионал таълим тизими мамлакат
иқтисодиётининг ҳар бир соҳасига, жамиятнинг ҳар бир бўғинига, ҳар бир оила, ҳар
бир фуқаро ҳаётига дахлдор йирик ижтимоий
-
иқтисодий ва сиёсий воқеадир
.
Профессионал таълим тизими ўқитиш шакли, принципларига кўра дунёдаги энг
тараққий этган давлатларнинг муваффақият қозонган таълим дастурлари асосида
ташкил этилмоқда.
Профессионал таълимда халқаро тажриба асосида таълим сифатини
таъминлаш, ёшларда тадбиркорлик кўникмаларини, шахсий компетенцияларни
шакллантириш, амалиётга алоҳида урғу бериш, даромад олишга йўналтириш устувор
ўрин тутади.
Бунинг учун янги стандартлар, янги ўқитиш методологияси,
янги дарслик ва
адабиётлар, замонавий инновацион таълим технологиялари ва баҳолаш
тизимини
жорий этилади.
Таълим тизимининг трансформацияси жараёнида профессионал таълимни ҳар
томонлама ривожлантириш меҳнат бозори талаблари асосида малакали ўрта бўғин
мутахассисларини тайёрлаш имкониятини оширади. Ушбу жараён давлат ва жамият
манфатларига мос келган ҳолда шахсларнинг билим олиш бўйича ҳуқуқларини амалда
таъминлаш билан ҳам ажралиб туради.
Хулоса ва таклифлар
Олиб борилган таҳлиллар асосида хулоса қилиб айтиш мумкинки, меҳнат
бозоридаги кадрларга бўлган эҳтиёжларни шаклланишида ва иш берувчиларнинг
талабларида битирувчининг маълумот даражасига қўшимча равишда битирувчиларда
амалий кўникмалар яъни тегишли компетенциялар мавжудлигига ишон хосил қилиш
учун ҳар томонлама пухта ўйланган таълим тизимини яратишни тақозо этади.
Халқаро таълим тизими билан Ўзбекистон таълим тизимини ўзаро
уйғунлашувини таъминлаш орқали битирувчиларнинг малакаларини халқаро меҳнат
бозорида ҳам тан олинишига олиб келади.
Таълим тизими трансформацияси жараёнида янги профессионал таълим
тизиминг ўрни ва аҳамиятини ошириш учун қуйидаги чора
-
тадбирларни амалга
ошириш мақсадга мувофиқ бўлади.
1. .
Профессионал таълим тизимини меҳнат бозоридаги улуши юқори
эканлигидан келиб чиқиб олий маълумот талаб этилмайдиган иш ўринларига мазкур
янги тизимда кадрлар тайёрлашни босқичма
-
босқич ошириб бориш
.
“Iqtisodiyot va innovatsion texnologiyalar” ilmiy elektron jurnali. № 5, sentyabr-oktyabr, 2020 yil
222
5/2020
(№
00049)
2.
Профессионал
таълим
тизимини
халқаро
таълим
тизими
илғор
тажрибаларидан келиб чиқиб такомиллаштириб бориш чораларини белгилаш ва
амалга оширишда давлат ҳамда иш берувчиларнинг иштирокини кенгайтириш
.
3.
Халқаро миқёсидаги ўрта бўғин кадрларига бўлган эҳтиёжни қондириш ва
меҳнат ресурслари экспортида Ўзбекистон улушини янада кенгайтириш учун
профессионал таълим ва халқаро меҳнат бозоридаги иш берувчиларнинг тўғри
ҳамкорлигини ривожлантириш
.
4.
Ички меҳнат бозорининг устувор йўналишларидан келиб чиққан ҳолда айрим
касблар ва мутахассисликлар бўйича ўрта бўғин кадрларини тайёрлашда давлат
буюртмасининг ошириш;
Фойдаланилган адабиётлар
1.
Ўзбекистон Республикасининг 2020 йил 23 сентябрдаги
“Таълим тўғрисида”ги
Қонуни
2.
Ўзбекистон Республикаси
Президентининг
“Профессионал таълим тизимини
янада такомиллаштиришга доир қўшимча чора
-
тадбирлар тўғрисида”
2019 йил 6
сентябрдаги ПФ
-5812-
сон Фармони.
3.
Ўзбекистон Республикаси Президенти Шавкат Мирзиёевнинг Олий Мажлисга
Мурожаатномаси// Халқ сўзи, 2020 йил 24 январь.
4.
Мирзиёев Ш.М. Ўзбекистон Республикаси Президенти Шавкат Мирзиёевнинг
Ўқитувчи ва мураббийлар кунига бағишланган тантанали маросимдаги нутқи
2020
йил
30
сентябрь.
5.
httр://www.lex.uz –
Ўзбекистон Республикаси Адлия вазирлигининг
қонунчилик ҳужжатлари сайти.
6.
Абдураҳмонов Қ.Х. Меҳнат иқтисодиёти: назария ва амалиёт. Дарслик. Қайта
ишланган ва тўлдирилган
3-
нашри. –
Т.: Ўзбекистон Республикаси Фанлар академияси
“FAN” нашриёт давлат корхонаси, 2019. –
140-
б.
7.
Абдураҳмонов Қ.Х. Инсон тараққиёти. Дарслик. –
Т.: «Fan va texnologiya», 2013
йил.
-
476 б.
8.
Международная стандартная классификация образования (МСКО
-2011) //
http://www.uis.unesco.org/Education/Documents/isced-2011-ru.pdf
9.
http://www.edu.uz
–
Ўзбекистон Республикаси Олий ва ўрта махсус таълим
вазирлигининг сайти
