“Iqtisodiyot va innovatsion texnologiyalar” ilmiy elektron jurnali. № 5, sentyabr-oktyabr, 2020 yil
223
5/2020
(№
00049)
ЎЗБЕКИСТОН ФОНД БОЗОРИГА COVID-19 КОРОНАВИРУС
ПАНДЕМИЯСИ ТАЪСИРИНИНГ ЭКОНОМЕТРИК ТАҲЛИЛИ
Эшов Мансур Пулатович
ТДИУ Ўқув ишлари бўйича проректори, и.ф.д. (DSc)
E-mail:
Аннотация:
мақолада фонд бозорларига
COVID-
19 коронавирус пандемияси
таъсирининг
илмий
-
назарий жиҳатлари
тадқиқ қилинган. Шунингдек,
«
Тошкент»
Республика фонд биржасидаги савдо айланмасининг пандемия давридаги ўзгаришлари
таҳлил қилинган
,
эконометрик таҳлиллар асосида
COVID-
19 коронавирус пандемиясининг
фонд биржасидаги савдо айланмасига таъсир
этувчи омилларнинг корреляцион боғлиқлиги
аниқланган. Ўзбекистон фонд бозорининг фаоллигини оширишга қаратилган
таклифлар
ишлаб чиқилган
.
Калит сўзлар:
COVID-19,
фонд бозори,
эконометрик таҳлил, индекс, модель,
пандемия, корреляция, регрессия.
Abstract:
in the article have been examined scientific and theoretical aspects of the impact of
the COVID-19 coronavirus pandemic on stock markets. Also, the changes in the turnover of the
Republican Stock Exchange "Tashkent" during the pandemic were analyzed, on the basis of
econometric analysis revealed the correlation of factors affecting the turnover of the COVID-19
coronavirus pandemic on the stock exchange. Proposals have been developed to increase the activity
of the stock market of Uzbekistan.
Keywords:
COVID-19, stock market, econometric analysis, index, model, pandemic,
correlation, regression.
Кириш
Инсоният учун янги бир чақирув, синов бўлган тожли вирус дунё
мамлакатларининг забардаст иқтисодиётларини навбати билан синдириб келмоқда.
Биологик келиб чиқиши бўйича аниқ бир далил ва исбот бўлмасада, дунё
иқтисодиётига ҳам ижобий, ҳам салбий оқибатлари кўпгина олимлар ва
тадқиқотчилари томонидан эътироф қилинмоқда.
Дастлабки босқичда барча чегаралар ёпилди, мамлакатлар ҳудудларида
карантин режими эълон қилинди, кўпгина корхона ва ташкилотларда масофавий
меҳнат фаолияти жорий этилди ва энг муҳими, вирусга қарши курашиш ва мамлакат
иқтисодиётига
кўмаклашиш
учун
жамғармалар
ташкил
этилди.
Ушбу
жамғармаларнинг ташкил этилиши пандемиянинг иқтисодий асоратларини
юмшатишга қаратилган бўлиб, биринчи навбатда, аҳолининг заиф қатламини ҳимоя
қилишни давлат олдига энг асосий вазифа сифатида қўяди.
2020 йил 19 март куни Европа Марказий банки (ЕМБ) Коронавирус пандемияси
туфайли молия бозорларда вужудга келган вазиятни барқарорлаштириш мақсадида
Pandemic Emergency Purchase Programme деб номланган дастурни эълон қилди. Ушбу
дастур фонд бозори иштирокчиларидан умумий 750 миллиард евро миқдорида давлат
ва корпоратив облигацияларини сотиб олишни кўзда тутади
[12].
Европа Марказий
банки маълумотига кўра, ушбу чоралар Европа молиявий бозорларидаги вазиятни
барқарорлаштиришга хизмат қилади.
Жаҳон рўй бераётган COVID
-
19 пандемияси дунё мамлакатлари иқтисодиётининг
барча соҳалари сингари фонд бозорларига ўз таъсирини ўтказмоқда. Глобаллашув
“Iqtisodiyot va innovatsion texnologiyalar” ilmiy elektron jurnali. № 5, sentyabr-oktyabr, 2020 yil
224
5/2020
(№
00049)
шароитида мамлакатимизда фонд биржасида акциялар қийматини мунтазам эълон
қилиб бориш, аҳолида акциялар сотиб олишга иштиёқ ва интилишни ошириш,
акцияларни ҳақиқий қимматли қоғозга айлантириш ҳамда муҳим даромад манбаи
бўлиши таъминланмаганлиги фонд бозорини ривожланишига тўсқинлик қилмоқда.
Шу
билан бир қаторда
, COVID-
19 пандемиясининг фонд бозорига таъсир этувчи
омилларини тадқиқ этиш муҳим аҳамиятга эга
. 2017-
2021 йилларда Ўзбекистон
Республикасини ривожлантиришнинг бешта устувор йўналиши бўйича Ҳаракатлар
стратегиясида «инвестиция муҳитини такомиллаштириш ва корхоналарни стратегик
бошқаришда акциядорларнинг ролини кучайтириш»
[1]
бўйича муҳим вазифалар
белгилаб берилган. Мазкур вазифаларнинг бажарилиши фонд бозорини
ривожлантириш борасидаги ишларни жадаллаштиришни талаб этади.
Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2017 йил 7 февралдаги ПФ4947
-
сон
«Ўзбекистон Республикасини янада ривожлантириш бўйича ҳаракатлар стратегияси
тўғрисида»ги
[2]
ва 2012 йил 19 мартдаги ПҚ
-1727-
сонли «Фонд бозорини янада
ривожлантириш чора
-
тадбирлари тўғрисида»ги
қарорлари ҳамда мазкур соҳага
тегишли бошқа меъёрий
-
ҳуқуқий
ҳужжатларда белгиланган вазифаларни амалга
оширишда мазкур мақолада баён этилган тадқиқот натижалари муайян даражада
хизмат қилади.
Шу билан бирга, COVID
-
19 пандемияси шароитида Ўзбекистон фонд бозорини
ривожлантиришга таъсир этувчи асосий омилларни аниқлаш, аниқланган
муаммоларни бартараф этиш
ошириш масалалари етарлича тадқиқ этилмаганлиги
мазкур мавзунинг долзарблигини белгилайди.
Мавзуга оид адабиётлар таҳлили
COVID-19
пандемияси бошланганига узоқ муддат бўлмасада, унинг мамлакатлар
иқтисодиёти, иқтисодиётнинг турли соҳалари ва тармоқлари, хусусан, фонд
бозорларига таъсирига оид бир қатор илмий тадқиқот ишлари амалга оширилди.
Жумладан, хорижлик иқтисодчи олимлар Ansari
Saleh Ahmar ва Eva Boj del Valлар
[3]
томонидан Covid
-
19 пандемиясини Испанияда ривожланишини прогноз қиладиган
ARIMA ва SutteARIMA эконометрик моделлари ишлаб чиқилиб, танланма маълумот
сифатида Испаниянинг 2020 йил 12 февралдан 2 апрелгача фонд бозори савдо ҳажми
ва коронавирус инфекцияси билан касалланганлар сони олинган ва аппробациядан
ўтказилган.
David Iheke Okorie
ва
Boqiang Lin
лар тадқиқотларида фонд бозорларида
COVID-19
пандемиясининг фрактал таъсири ўрганилган
[4]
. Каронавирус таъсир кўрсатган энг
йирик 32 та мамлакат фонд бозори индекслари тўғрисидаги маълумотлар асосида
COVID-19
тарқалишининг дастлабки ва кейинги ҳолатлари
учун кетма
-
кет
ҳаракатланувчи ўзаро боғлиқлик
таҳлили
(DMCA)
ва ўзаро корреляцион
(DCCA)
усуллари ёрдамида таҳлил қилинган. Олинган натижаларга кўра, фонд бозорида
COVID-19
инфекциясининг фрактал таъсири аниқланган. Бундан ташқари, ушбу
фрактал таъсир вақт ўтиши билан (ўрта ва узоқ муддатда) фонд бозорининг
даромадлилиги ва ўзгарувчанлиги (волатиллиги) учун йўқолиб кетади.
Abdullah M. Al-Awadhi, Khaled Alsaifi, Ahmad Al-Awadhi
ва
Salah Alhammadi
ларнинг
[5]
илмий ишларида юқумли касалликларнинг фонд бозори натижаларига таъсир
қилиши ёки қилмаслиги тадқиқ этилган. Тадқиқотда табиий тажриба сифатида
COVID-
19
вирусини Хитой фонд бозорига таъсирини текшириб кўриш учун панел
“Iqtisodiyot va innovatsion texnologiyalar” ilmiy elektron jurnali. № 5, sentyabr-oktyabr, 2020 yil
225
5/2020
(№
00049)
маълумотлари таҳлилидан фойдаланилган. Тадқиқот натижалари кўрсатдики,
COVID-
19
билан тасдиқланган ҳолатларнинг ва умумий ўлимнинг кунлик ўсиши барча
компанияларнинг акциялар даромадлилигига салбий таъсир кўрсатмоқда.
Orhan Erdem [6]
тадқиқотида 75 та мамлакатнинг фонд бозорлари индекслари ва
Covid-
19га тегишли
кунлик маълумотлардан фойдаланган ҳолда
Covid-19
билан
тасдиқланганлар ва ўлимлар сонининг фонд бозорига таъсири ўрганилган. Натижалар
шуни кўрсатганки,
Covid-19
билан тасдиқланганлар сони ва ўлимлар сонининг
кўпайиши фонд бозори даромадлигига салбий ҳамда ўзгарувчанлиги (волатиллиги)га
сезиларли ижобий таъсир кўрсатмоқда. Бироқ, фонд бозори даромадлигига
тасдиқланганлар сонининг таъсири ўлимлар сонининг таъсирига нисбатан уч марта
юқори.
Бошқа хорижлик тадқиқотчи
Badar Nadeem Ashraf [7]
илмий изланишида
7
7 та
мамлакат ҳукуматларининг
Covid-19
пандемияси оқибатларини пасайтириш чора
-
тадбирларини фонд бозори даромадлилига таъсири таҳлил қилинган. Бунда танлаб
олинган 77 та мамлакатларнинг фонд бозорларидаги кунлик савдо ҳажми ва
касалланганлар сони ўртасидаги эконометрик боғлиқлик аниқланиб, ҳукуматнинг
ижтимоий ҳимояга қаратилган чора
-
тадбирлари фонд бозорига салбий таъсир этиши
илмий асосланган.
Хитойлик тадқиқотчилар Qing He, Junyi Liu, Sizhu Wang & Jishuang Yuлар Хитой,
Жанубий Корея, Италия, Франция, Испания, Германия, Япония ва АҚШ
мамлакатларининг фонд бозоридаги кунлик савдо ҳажми эмпирик тадқиқ этилган.
Натижада, танланган давлатлар ўртасида кўпроқ АҚШ ва Европа фонд бозорларида
Covid-
19 инфекциясининг салбий таъсири қисқа муддатда давом этиши аниқланган
[8].
Тадқиқотчилар
Kang Hua Cao , Qiqi Li , Yun Liu & Chi-Keung Woo [9]
лар томонидан
кунлик 14 та панел маълумотлари асосида фонд бозори индексига Covid
-19
инфекциясини тарқалишининг салбий таъсири таҳлил қилинган. Муаллифлар
томонидан касаллик тасдиқланган ҳолатлар учун фонд бозори индексининг
эластиклиги
-0,028 (
p
<0,01
аҳамиятлиликда) эканлиги, касалланганларнинг соғайиш
ҳолати учун фонд бозори индексининг эластиклиги
0,011 (
p
<0,01
аҳамиятлиликда)
эканлиги аниқланган. Ушбу тадқиқотда Covid
-
19 инфекциясини минатақада ва
минтақадан ташқарида тарқалишини фонд бозори индексига таъсири ўрганилиб,
регрессион модель тузилган.
Бошқа тадқиқотчи олим Enrico Onali томонидан АҚШ фонд бозорида (
Dow Jones
ва
S & P500
индекслари
)
2019 йил апрель ойидан 2020 йил апрель ойига қадар АҚШ
фонд бозори савдо айламасининг ҳажми
ўрганилган. Тадқиқотда АҚШ ва бошқа олтита
давлатнинг
Covid-19
инфекцияси билан касаллик ҳолатлари ҳамда улар билан боғлиқ
ўлимларнинг АҚШ фонд бозорига (
Dow Jones
ва
S & P500
индекслари) таъсири
эконометрик таҳлил қилиниб, натижада айрим давлатларнинг фонд бозори
ривожланишига
Covid-19
пандемияси ижобий таъсир этганлиги регрессион модел
асосида илмий исботланган.
[10]
Heather Yan, Andy Tu, Logan Stuart
ва
Qingquan Zhang
лар
[11]
томонидан АҚШда
Covid-19
пандемиясининг туризм индустрияси, саноат тармоғи, тадбиркорлик соҳаси
ва олтин захирасига бўлган таъсири ўрганилган. Натижада,
Covid-19
пандемияси
таъсирида ушбу тармоқ ва соҳаларнинг
фонд бозоридаги йўқотган фойдаси
ҳисоб
-
китоб қилинган ҳамда
унинг АҚШ иқтисодиётига етказилган зарари аниқланган.
“Iqtisodiyot va innovatsion texnologiyalar” ilmiy elektron jurnali. № 5, sentyabr-oktyabr, 2020 yil
226
5/2020
(№
00049)
Юқоридаги адабиётлар таҳлилларидан кўриниб турибдики, ривожланган ва
юқори суръатларда ривожланаётган мамлакатларда муҳим молия инстиутларидан
бири ҳисобланган фонд бозорларига
Covid-19
коронавирус пандемиясининг таъсири
чуқур тадқиқ этилган. Бу эса, ўз навбатида, фонд бозорларининг ушбу мамлакатлар
иқтисодий
ривожланишига сезиларли ҳисса қўшишидан далолат беради. Аммо,
мамлакатимиз иқтисодчи олимлари томонидан ҳозирча пандемиянинг фонд бозорига
таъсирига қаратилган илмий тадқиқиотлар етарли даражада олиб борилмаяпти.
Тадқиқот методологияси
Тадқиқот жараёнида
фонд бозори омиллари танлаб олинган ҳолда эконометрик
моделлар таҳлили асосида Covid
-
19 пандемиясининг
Ўзбекистон фонд бозорига
таъсири аниқланди ва тегишли хулосалар ҳамда
таклифлар ишлаб чиқилди
.
Таҳлил ва натижалар
Covid-
19 пандемияси оқибатида АҚШ Федерал Резерв тизими (ФРТ) қайта
молиялаш ставкасини 15 март куни 0.25% гача пасайтирди. АҚШда қайта молиялаш
ставкасини бу даражада пасайиши фақат 2008 йилнинг декабрида юз берган. 2008
йилги глобал молиявий инқирознинг авж пайтида ФРТ ўз тарихида илк бор қайта
молиялаш ставкасини 0
-
0.25% гача туширган эди
[12].
Бундан ташқари, ФРТ мамлакат иқтисодиётини коронавирус пандемияси
таъсиридан ҳимоя қилиш учун бир қатор қўшимча чораларни ҳам эълон қилди.
ФРТнинг фонд бозорларини рағбатлантиришга қаратилган чораларига қарамай, ФРТ
қарори эълон қилинган куннинг эртаси куни АҚШ фонд бозорида актив ва индекслар
нархлари кескин пасайди. Ушбу индексларнинг қиймати қарийб 30%га пасайиб, сўнгги
3 йил ичида энг паст кўрсаткичларга тушиб кетди
[12].
Осиё давлатлари биржалари ҳам коронавирусдан кўпроқ зарар кўрди. Хусусан,
Жанубий Кореянинг 200 та энг йирик компанияларнинг акцияларидан ташкил топган
KOSPI 200 индекси эса сўнгги 10 йиллик минимум даражасига тушиб кетди.
Шунингдек Европа мамлакатлари Франция, Буюк Британия, Германия фонд
биржалари ҳам коронавирус пандемияси таъсиридан зарар кўрди.
Бутун дунёда коронавирус пандемияси оқибатларини юмшатиш чора
-
тадбирлари кўрилмоқда. Коронавирус пандемиясини глобал иқтисодиётга ва
молиявий бозорларга таъсирини барқарорлаштириш учун бир қанча дастурлар ишлаб
чиқилиб жорий этилмоқда.
Хусусан, жорий йилнинг 19 март куни Европа Марказий банки (ЕМБ) Коронавирус
пандемияси туфайли молия бозорларда вужудга келган вазиятни барқарорлаштириш
мақсадида Pandemic Emergency Purchase Programme деб номланган дастурни эълон
қилди. Ушбу дастур фонд бозори иштирокчиларидан умумий 750 миллиард евро
миқдорида давлат ва корпоратив облигацияларини сотиб олишни кўзда тутади.
Европа Марказий банки маълумотига кўра, ушбу чоралар Европа молиявий
бозорларидаги вазиятни барқарорлаштиришга хизмат қилади
[12].
Ўзбекистон
фонд
бозорини
ривожланишига
Covid
-19
коронавирус
пандемиясининг таъсирини ўрганиш учун «Тошкент»
Республика фонд биржасида
кунлик савдо айланмаси ҳажми
-
𝑌
га таъсир этувчи
Ўзбекистон Республикасида
Covid-
19
коронавирус инфекцияси
билан чалинганларнинг кунлик сони
-
𝑋
1
,
Ўзбекистон
Республикасида
Covid-19
коронавирус инфекцияси
билан чалингандан сўнг
тузалганларнинг кунлик сони
-
𝑋
2
,
Ўзбекистон Республикасида
Covid-19
коронавируси
“Iqtisodiyot va innovatsion texnologiyalar” ilmiy elektron jurnali. № 5, sentyabr-oktyabr, 2020 yil
227
5/2020
(№
00049)
инфекцияси
билан чалиниб вафот этганларнинг кунлик сони
-
𝑋
3
белгилашлар асосида
кўрсаткичлар танлаб олинди.
Ўзбекистон Республикасида
Covid-19
коронавирус
инфекцияси
билан чалинганлар, тузалганлар ва вафот этганлар сони тўғрисидаги
статистик маълумотлар www.coronavirus.uz расмий вебсайтидан олинди.
Энг аввало
,
танлаб олинган омиллар асосида уларнинг бир
-
бири билан боғлиқлик
даражасини корреляция коэффициенти орқали Stata 14 махсус дастурда аниқлаш
мақсадга мувофиқ. Жадвал маълумотларида келтирилишича, натижавий омил билан
танланган омиллар ўртасида кучли боғланиш бўлиб, омиллар ўртасида ўзаро
боғланиш зич ва шартлари
|𝑟
𝑥
1 ,
𝑥
2
| < 0,8
бўлганлиги сабабли, омиллар ўртасида
мультиколленеарлик мавжуд эмаслиги аниқланиб, регрессия тенгламасини тузиш
мумкин. Регрессия тенгламаси натижавий омил билан танланган омиллар ўртасида
қандай функционал боғланиш мавжудлигини кўрсатади
(1-
жадвал).
1-
жадвал
Ўзбекистон Республикасида Covid
-
19 вируси пандемияси шароитида фонд бозори
ривожланишига таъсирининг корреляцион таҳлили
𝒀
𝑿
𝟏
𝑿
𝟐
𝑿
𝟑
𝒀
1
𝑿
𝟏
0,0635
1
𝑿
𝟐
,
-0,0034
0, 8100
1
𝑿
𝟑
0,0290
0,89991
0,7717
1
Регрессия тенгламасини тузиш учун замонавий бўлган Stata 14 ёки
Eviews
дастуридан фойдаланиш ўринли.
1-
жадвалга кўра, корреляциянинг аҳамиятлилигини маълум мезонлар асосида
текшириш лозим. Ўзбекистон Республикаси Covid
-19
коронавирус инфекцияси
билан
чалинганлар, тузалганлар ва вафот этганлар ўртасида боғлиқлик корреляцион
боғлиқлик мавжуд бўлиб,
Ўзбекистон Республикасида
Covid-19
коронавирус
инфекцияси
билан чалинганларнинг кунлик сони (
𝑋
1
) ва Ўзбекистон Республикасида
Covid-19
коронавирус инфекцияси
билан чалингандан сўнг тузалганларнинг кунлик
сони (
𝑋
2
) ўртасида мусбат зич боғланиш мавжуд. Иккинчи томондан, Ўзбекистон
Республикасида
Covid-19
коронавирус инфекцияси
билан чалиниб вафот этганларнинг
кунлик сони (
𝑋
3
) билан ҳам Ўзбекистон Республикаси Covi
d-19
коронавирус
инфекцияси
билан чалинганларнинг кунлик сони (
𝑋
1
) ва Ўзбекистон Республикаси
Covid-19
коронавирус инфекцияси
билан чалингандан сўнг тузалганларнинг кунлик
сони (
𝑋
2
) ўртасида мусбат зич боғланиш мавжуд. Бу хулосалар мантиқий тўғри. Бироқ,
«Тошкент» Республика фонд биржасида кунлик савдо айланмаси ҳажми (
𝑌)
ҳамда
Ўзбекистон Республикасида Covid
-
19 коронавирус инфекцияси
билан чалинганлар,
тузалганлар ва вафот этганлар сони ўртасидаги корреляция коэффициентлари мос
равишда –
0.0635, -0.0034, 0.
0290 ларга тенг бўлиб, бу омиллар ўртасида боғланиш
йўқлигини кўрсатади.
“Iqtisodiyot va innovatsion texnologiyalar” ilmiy elektron jurnali. № 5, sentyabr-oktyabr, 2020 yil
228
5/2020
(№
00049)
2-
жадвал
Ўзбекистон Республикасида Covid
-
19 вируси пандемияси шароитида фонд бозори
ривожланишига таъсирининг корреляцион матрицаси
2-
жадвалга кўра, «Тошкент» Республика фонд биржасида
кунлик савдо
айланмаси ҳажми (
𝑌)
ҳамда Ўзбекистон Республикасида
Covid-19
коронавирус
инфекцияси
билан чалинганлар, тузалганлар ва вафот этганлар сони ўртасидаги
корреляция коэффициентлари аҳамиятлиги мос равишда
(
p-value
)
–
0.50, 0.97, 0.75
ларга тенг бўлиб, бу омиллар ўртасидаги корреляция статистик жиҳатдан аҳамият
эмаслигини кўрсатади.
Мамалакатимизда фонд бозорини ривожланишига Covid
-19
коронавирус
пандемияси таъсир этади деган гипотезани текшириш учун
ўзгармас ва ўзгарувлар
ўртасида
регрессион модель тузамиз.
3-
жадвал
Ўзбекистон Республикасида Covid
-19
коронавирус пандемияси шароитида фонд
бозори ривожланишига таъсирининг регрессион матрицаси
𝒀 = 𝟐𝟏𝟖, 𝟐𝟑 + 𝟏, 𝟎𝟏 ∙ 𝑿
𝟏
− 𝟎, 𝟑𝟖 ∙ 𝑿
𝟐
− 𝟒𝟐, 𝟓𝟕 ∙ 𝑿
𝟑
(1)
Бу ерда:
𝑌
–
«Тошкент» Республикаси
фонд биржасида кунлик савдо айланмаси ҳажми
;
𝑋
1
–
Ўзбекистон
Республикасида
Covid-19
коронавирус инфекцияси
билан
чалинганларнинг кунлик сони
;
0.7595 0.0000 0.0000
x3 0.0290 0.8991 0.7717 1.0000
0.9710 0.0000
x2 -0.0034 0.8100 1.0000
0.5022
x1 0.0635 1.0000
y 1.0000
y x1 x2 x3
.
_cons 218.2302 116.7511 1.87 0.064 -13.14301 449.6034
x3 -42.57282 82.1682 -0.52 0.605 -205.4109 120.2653
x2 -.3889737 .4386832 -0.89 0.377 -1.258341 .4803934
x1 1.010565 .8485778 1.19 0.236 -.6711175 2.692247
y Coef. Std. Err. t P>|t| [95% Conf. Interval]
Total 84024796.2 113 743582.267 Root MSE = 867.33
Adj R-squared = -0.0117
Residual 82748821.1 110 752262.01 R-squared = 0.0152
Model 1275975.13 3 425325.044 Prob > F = 0.6390
F(3, 110) = 0.57
Source SS df MS Number of obs = 114
“Iqtisodiyot va innovatsion texnologiyalar” ilmiy elektron jurnali. № 5, sentyabr-oktyabr, 2020 yil
229
5/2020
(№
00049)
𝑋
2
–
Ўзбекистон
Республикасида
Covid-19
коронавирус инфекцияси
билан
чалингандан сўнг тузилганларнинг кунлик сони
;
𝑋
3
–
Ўзбекистон
Республикасида
Covid-19
коронавирус инфекцияси
билан
чалиниб вафот этганларнинг кунлик сони.
(1)
–
тенгламани
ишончлилиги ва аддекватлигини мезонлар асосида текшириш
лозим. Текшириш
Stata 14
дастуридан
фойдаланган ҳолда амалга оширилди. Фишер
мезони
𝐹
𝑠𝑡𝑎𝑡
= 0.639
тенг бўлиб, 0,05 дан каттадир, демак модель статистик жиҳатдан
аҳамиятли эмас
.
x1, x2, x3
омилларнинг регрессион тенгламасидаги
ҳар
бир омилнинг
p-value
қиймати
мос равишда –
0.235, 0.377, 0.605 га тенг бўлиб, биронта омил ҳам
аҳамиятли эмас.
Детерминация коэффициенти
R = 0.0152
га тенг бўлиб, умумий тўпламнинг атиги
1,5 фоизини изоҳлаб бера олади
,
холос. Бундан хулоса қилиш мумкинки,
Covid-19
коронавирус пандемияси шароитида «Тошкент» Республика фонд биржасида кунлик
савдо айланмаси ҳажмига таъсир этувчи бошқа омиллар мавжуд.
Хулоса ва таклифлар
Юқоридаги эконометрик таҳлиллар асосида қуйидаги
хулоса ва таклифларни
шакллантириш
мумкин:
-
«Тошкент» Республика фонд биржасида кунлик савдо айланмаси ҳажмига
мамлакатдаги
Covid-19
коронавирус инфекцияси
билан чалинганлар, тузалганлар ва
вафот этганлар сонига таъсир
этмаган
.
Демак, Осиёнинг
бошқа фонд бозорларига нисбатан мамлакатимиз фонд
бозорининг ривожланиши паст даражада эканлиги намоён бўлмоқда. Осиё, Европа ва
АҚШ фонд бозорларида
Covid-19
коронавирус пандемияси даврида фармацевтика
, IT-
дастурлари акциялари нархи ва айнан шу соҳадаги компанияларнинг савдо ҳажмлари
кескин ошганлигини кўришимиз мумкин. Бироқ, ушбу ҳолат мамлакатимизда
кузатилмаган, чунки 2019
-
2020 йилларда IPOда
саноқли акциядорлик жамиятлари ўз
акциядарини эмиссия қилган. Бу эса ўз навбатида, мамлакатимизда фаолият
юритаётган қарийб 600 та акциядорлик жамиятларида корпоратив бошқарув
механизмини такомиллаштиришни талаб этади.
-
мамлакатимизда фонд бозори ҳолати, унинг қaтнaшчилaри, улaрнинг қиммaтли
қоғозлaри вa молиявий
-
хўжaлик фaолияти ҳaқидaги зaрур aхборотлaр вa
ҳисоботлaрни тузиш вa тaқдим этиш мaсaлaлaри бўйичa меъёрий
-
хуқуқий
ҳужжaтлaрни янада тaкомиллaштириш лозим
;
-
фонд бозорининг
сaмaрaли фaолиятини
жадаллаштириш мақсадида
инвестицион компaниялaр, консaлтинг фирмaлaри, бошқaрувчи компaниялaр,
номинaл сaқловчилaр, aндеррaйтерлaрнинг фаолиятини кенгайтиришга кўмаклашиш
керак;
-
фонд бозорида акциядорлик жамиятларининг молиявий
рисклaрини бошқaриш
мехaнизмини такомиллаштиришгa, зaмонaвий
IT-
технологиялaрини жорий
этишгa,
кaдрлaр сaлоҳиятини мустaҳкaмлaшгa
урғу бериш
лозим.
Фойдаланилган адабиётлар
1.
Ўзбекистон Республикаси Президенти Шавкат Мирзиёевнинг Олий Мажлисга
Мурожаатномаси. 2017 йил 22 декабрь.
“Iqtisodiyot va innovatsion texnologiyalar” ilmiy elektron jurnali. № 5, sentyabr-oktyabr, 2020 yil
230
5/2020
(№
00049)
2.
Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2017 йил 7 февралдаги «Ўзбекистон
Республикасини янада ривожлантириш бўйича ҳаракатлар стратегияси тўғрисида»ги
ПФ
-4947-
сонли фармони 1
-
иловаси «2017
-
2021 йилларда Ўзбекистон Республикасини
ривожлантиришнинг бешта устувор йўналиши бўйича Ҳаракатлар
стратегияси»
3.
Ansari Saleh Ahmar and Eva Boj del Val. SutteARIMA: Short-term forecasting
method, a case: Covid-19 and stock market in Spain // Science of the Total Environment 729
(2020) 138883. (https://doi.org/10.1016/j.scitotenv.2020.138883).
4.
David Iheke Okorie, Boqiang Lin. Stock markets and the COVID-19 fractal contagion
effects // Finance Research Letters, June 2020. (https://doi.org/10.1016/j.frl.2020.101640).
5.
Abdullah M. Al-Awadhi, Khaled Alsaifi, Ahmad Al-Awadhi, Salah Alhammadi. Death
and contagious infectious diseases: Impact of the COVID-19 virus on stock market returns //
Journal
of
Behavioral
and
Experimental
Finance,
April
2020.
(https://doi.org/10.1016/j.jbef.2020.100326).
6.
Orhan Erdem. Freedom and stock market performance during Covid-19 outbreak //
Finance Research Letters, June 2020. (https://doi.org/10.1016/j.frl.2020.101671).
7.
Badar Nadeem Ashraf. Economic impact of government interventions during the
COVID-19 pandemic: International evidence from financial markets // Journal of Behavioral
and Experimental Finance, June 2020. (https://doi.org/10.1016/j.jbef.2020.100371).
8.
Qing He, Junyi Liu, Sizhu Wang & Jishuang Yu (2020): The impact of COVID-19 on
stock markets, Economic and Political Studies, DOI:10.1080/20954816.2020.1757570.
9.
Kang Hua Cao , Qiqi Li , Yun Liu & Chi-Keung Woo. Covid-
19’s adverse effects on a
stock market index // Applied Economics Letters (DOI: 10.1080/13504851.2020.1803481).
10.
Onali, Enrico. COVID-19 and Stock Market Volatility (May 28, 2020). Available at
SSRN: https://ssrn.com/abstract=3571453 or http://dx.doi.org/10.2139/ssrn.3571453.
11.
Yan, Binxin and Stuart, Logan and Tu, Andy and Zhang, Qingquan, Analysis of the
Effect of COVID-19 on the Stock Market and Investing Strategies (March 28, 2020). Available
at SSRN: https://ssrn.com/abstract=3563380 or http://dx.doi.org/10.2139/ssrn.3563380.
12.
https://uza.uz/oz/business/dunye-davlatlari-i-tisodi-koronavirusdan-ay-
darazhada-zarar--27-03-2020.
