“Iqtisodiyot va innovatsion texnologiyalar” ilmiy elektron jurnali. № 3, may-iyun, 2021 yil
301
3/2021
(№
00053)
РАҚАМЛИ ИҚТИСОДИЁТНИНГ ФУНКЦИОНАЛ ХУСУСИЯТЛАРИ
ВА ТАСНИФЛАНИШИ
Шадманкулова Дилноза Абдусаитовна
Ўзбекистон миллий университети таянч докторанти
E-mail:
Аннотация:
Рақамли иқтисодиёт
иқтисодий айланмага янги кириб келган
тушунчадир. Мақолада ушбу категория
пайдо бўлган даврдан ҳозиргача олимлар ва
ташкилотлар томонидан
берилган таърифлар таҳлил қилинган, таснифланган.
Шунингдек,
рақамли иқтисодиёт категориясига муаллифлик таърифи ишлаб чиқилган
.
Калит сўзлар:
рақамли иқтисодиёт, рақамли индекслар, рақамли
технологиялар
,
АКТ, платформалар, электрон бизнес.
Аннотация:
Цифровая экономика –
это новое понятие в экономическом цикле. В
статье анализируются и систематизируются определения, данные учеными и
организациями с момента появления данной категории до наших дней. Также
разработано авторское определение категории цифровой экономики.
Ключевые слова:
цифровая экономика, цифровые индексы, цифровые технологии,
ИКТ, платформы, электронный бизнес.
Abstract:
The digital economy is a new concept in the economic cycle. The article analyzes
and systematizes the definitions given by scientists and organizations from the moment this
category appeared to the present day. Also, the author's definition of the category of digital
economy has been developed.
Keywords:
digital economy, digital indices, digital technologies, ICT, platforms, e-business
Кириш
Рақамли иқтисодиёт
–
мамлакат учун иқтисодий барқарорликни таъминлаш
ва
ижтимоий тенгсизликни қисқартириш ҳамда глобаллашув даражасига
тенглашишда
асос
вазифасини ўтайди. Охирги ўн йилликда Бирлашган Миллатлар Ташкилоти,
Жахон Банки, Иқтисодий ҳамкорлик ва тараққиёт ташкилоти,
G8
мамлакатлари
ва
бошқа нуфузли халқаро ташкилотлар
томонидан
рақамли иқтисодиётни
ривожлантириш мамлакат
тараққиётига қандай таъсир кўрсатиши юзасидан олиб
борилаётган таҳлилий тадқиқотлар жамият фаровонлигини таъминлашдаги
долзарблигини кўрсатмоқда. Рaқамли
технологияларнинг тез тарқалиши ва тобора
ривожланиб бориши қамров
доирасининг кенгайиб бориши натижасида
,
унинг
иқтисодиётга таъсири ўсиб бормоқда.
Бу эса рақамли иқтисодиёт
мезонларини
ўлчаш,
самарадорлик даражаси, ЯИМ таркибидаги улушини аниқлаш,
рақамли
маҳсулот ва хизматлар таркибини шакллантириш
,
унинг концептуал асосларини
белгилаш, рақамли иқтисодиёт ўзгартираётган ҳуқуқий
-
сиёсиий
масалалар юзасидан
кўплаб илмий ва амалий ишларга
туртки бўлмоқда
.
Ҳар қандай мамлакатда рақамли
иқтисодиётнинг ривожланишида иқтисодий
-
ижтимоий таҳлил, мамлакатдаги
сиёсат
ва унинг
тармоқ ва соҳаларга таъсири
муҳим ахамият касб этади. Бунинг
учун
аксарият мамлакатлар
иқтисодиётида
алоҳида халқаро индекслар рейтинги ташкил
қилинган. Жумладан, рақамли иқтисодиёт ва ижтимоий индек
c (DESI)
, Рақамли
эволюция индекси (DEI), АКТ ривожлантириш индекси
,
Рақамли интеллект
“Iqtisodiyot va innovatsion texnologiyalar” ilmiy elektron jurnali. № 3, may-iyun, 2021 yil
302
3/2021
(№
00053)
кўрсаткичи
,
Рақамли қабул қилиш индекси
(DAI)
шулар жумласидандир.
Бундан
ташқари 2017 йилда Буюк Британиянинг иқтисодий ва ижтимоий тадқиқотлар
кенгашининг молиявий кўмаги билан
Global Challenges
фонди тадқиқот
ташаббусининг бир қисми бўлган Рақамли иқтисодиётнинг ривожланиш оқибатлари
(DIODE
) стратегик тадқиқот тармоғи яратилди. Барча индекс ва тадқиқотлар рақамли
иқтисодиётга таъсир кўрсатувчи индикаторларни таҳлил қилиш натижасида унинг
мазмуни ва хусусиятларини очиб беришга хизмат қилади.
Жаҳондаги кўплаб олим
ва
мутахассислар
ўзларининг фан йўналишларидан келиб чиқиб, соҳа ва тармоқлар
бўйича рақамли иқтисодиётга таърифлар бериб, унинг таъсири ва ўрни ҳақида ўз
мулоҳазаларини
баён
қилишмоқда.
Рақамли
иқтисодиётнинг
ҳозирги
тенденциясидан келиб чиқиб, таърифлаш ва хусусиятларини ўрганиш соҳанинг
келгусида ривожланиши учун
таянч билим вазифасини ўтайди.
Мавзуга оид адабиётлар таҳлили
Рақамли иқтисодиётнинг глобал ривожланиб боришида олимларнинг
изланишлари муҳим ҳисобланади. Д.
Тапскотт биринчи навбатда “Рақамли
иқтисодиёт” концепциясини иқтисодий таъсир ёрдамида рақамли технологияларни
яратиш ва улардан фойдаланиш сифатида тақдим этди [
4].
Рақамли технологияларнинг такомиллашиб бориши, рақамли иқтисодиётнинг
функционал хусусиятларини кенгайтирди.
Рақамли иқтисодиёт электрон маҳсулотлар
ва хизматлар ишлаб чиқариш ва уларни электрон тижорат орқали тарқатиш асосида
электрон маҳсулотларга ихтисослашган бизнес ишлаб чиқариш жараёнларини, пул
ўтказмаларини
амалга
оширади,
шунингдек
интернет
технологияларидан
фойдаланган ҳолда мижозлар билан ишлаш ва уларни бошқариш билан шуғулланади
[11].
Шунингдек
,
янги бизнес моделида иш олиб боришлигини келтириб чиқарди.
Рақамли иқтисодиёт –
оддийгина ахборот технологияларининг ривожланиши эмас,
бу уларнинг самарадорлигини воситачилар ва оптималлаштириш ҳисобига
оширилиши мумкин бўлган тамомила янги бизнес
-
моделлар пайдо бўлишидир.
Бунда бизнес динамикаси ортади ва мураккаблашади, бугунги кунда ахборот
иқтисодиётида ўз фаолиятини
қандай ташкил қилиш лозимлигига боғлиқ
умумий бир
тўғри жавоб йўқ
[16].
Сўнгги
технологиялар
асосида
иқтисодий
жараёнларда
рақамли
иқтисодиётнинг иштироки унинг таърифларида акс этади.
Ракамли иктисодиёт —
жараёнларни таҳлил қилиш натижаларидан фойдаланиш ва катта хажмдаги
маълумотларни кайта ишлаш асосида қатор ишлаб чикаришлар, технологиялар,
асбоб
-
ускуналар, товар ва хизматларни сақлаш, сотиш ҳамда етказиб бериш
самарадорлигини жиддий равишда оширишга имкон яратувчи, рақамли
кўринишдаги маълумотлар асосий ишлаб чиқариш омили хисобланган фаолиятдир
[20].
Рақамли иқтисодиёт шунингдек,
-
иқтисодий ресурслар тақчиллиги шароитида
рақамли технологиялар ёрдамида амалга ошириладиган ва бошқаралидаиган
иқтисодий фаолият.Ҳар қандай иқтисодий тизим олдида турган асосий муаммо бу
ресурслар тақчиллиги билан боғлиқ рақамли
иқтисодиётда ҳам асосий эътибор ушбу
муаммони ҳал қилишга қаратмоғи лозим
[13]
Ўзбекистон Республикасини янада
ривожлантириш стратегиясини амалга ошириш Давлат дастурида [1]: “Рақамли
“Iqtisodiyot va innovatsion texnologiyalar” ilmiy elektron jurnali. № 3, may-iyun, 2021 yil
303
3/2021
(№
00053)
иқтисодиёт ишлаб чиқаришнинг асосий омили рақамли маълумотлар, катта
ҳажмларни қайта ишлаш ва таҳлил натижаларини қўллаган ҳолда, анъанавий
бошқарув шакллари билан таққослаганда,
турли хил ишлаб чиқариш, технологиялар,
ускуналар, сақлаш, сотиш, товар ва хизматларни етказиб бериш самарадорлигини
сезиларли даражада ошириши мумкин” деган фикр билдирилган.
Юқорида
муаллифларнинг
турли
назарий
ишланмаларида
рақамли
технологиялар маълум
даражада рақамли иқтисодиётнинг асоси эканлигини
таъкидлайди.
Ушбу технологияларни ишлаб чиқиш
ва улар билан боғлиқ бизнес
моделларни рақамли иқтисодиётнинг бир қисми ёки асосий таркибига киритади.
Фикримизча тез ўзгариб борувчи рақамли технологияларга асосланган ҳолда
рақамли иқтисодиётнинг ҳозирги тенденциясидан келиб чиқиб,
рақамли
иқтисодиётнинг
функционал хусусиятлари
таъсир доирасини аниқлаш ва рақамли
иқтисодиётни ўлчаш учун фундаментал асосни таъминлайдиган назарияни
шакллантириш лозим.
Тадқиқот методологияси
Мақолада Google Scholar, EBSCO илмий маълумотлар базалари, Европа
комиссиясининг ҳисоботлари, OECD ва бошқа ваколатли органлар, шунингдек
нодавлат ташкилотлар томонидан нашр этилган мақолалар ва олимларнинг
тадқиқотларидан рақамли иқтисодиётнинг
30 дан ортиқ таъриф ва матнли
сегментлари тўпланган. Маълумотлар йиғма контент
-
таҳлили методи асосида учта
таркиб блокларига бўлинган. Натижада, рақамли иқтисодиёт категориясининг
функционал хусусиятлари гуруҳлашган таҳлил асосида ёритиб берилган.
Таҳлил ва натижалар
Саноатлаштиришдан кейинги жамиятда рақамли иқтисодиётнинг бошланғич
функционал хусусиятлари шаклланди. Бу каби ўзгаришлар даврида яшаган
Гарвард
университетининг профессори Д.Белл
“
The coming of Post-Industrial Society
”
(1974)
асарида
саноатлаштиришдан кейинги жамиятнинг бир қатор ўзига хос
хусусиятларини санаб ўтди:
-
маҳсулот ишлаб чиқаришдан хизматлар иқтисодиётига ўтиш;
-
бандлик таркибидаги касбий ва техник синфнинг устунлиги
;
-
олимлар ва муҳандисларнинг тобора катта роль
ўйнаши
;
-
инновацион
сиёсат юргизиш манбаи сифатида назарий билимлар устунлиги;
-
технология ва технологик баҳолашнинг алоҳида аҳамияти;
-
янги "интеллектуал технологиялар" пайдо бўлиши
.
Ушбу хусусиятлар йиллар ўтган сари
иқтисодиётнинг барча тармоқларида ўз
ифодасини топмоқда. Д.Белл томонидан қайд этилган хусусиятлар орасида
товар
ишлаб чиқаришдан иккинчи хизматлар иқтисодиётига ўтиши ҳамда
янги
интеллектуал технология ва технологик баҳолашнинг алоҳида ўрни
ўзига хосликка
эга
.
Дунёда ахборотлашган жамиятнинг тобора
кенгайиши
ва янги технологиялардан
оммавий фойдаланишга рухсат берилиши
,
иқтисодиётда янги хизматларни
шакллантирилиши натижасида замонавий неоиқтисодиётнинг янги
хусусиятларини
тавсифлашда муаллифлар турли тушунчалардан фойдаландилар:
"Янги иқтисодиёт"
(
Д. Белл, Р. Солоу
)
"Net иқтисодиёт"
(М.Кастеллс)
"Ахборотлашган иқтисодиёт"
(
M. Порат , Рубин
)
“Iqtisodiyot va innovatsion texnologiyalar” ilmiy elektron jurnali. № 3, may-iyun, 2021 yil
304
3/2021
(№
00053)
"Рақамли иқтисодиёт"
(
Д.Тапскотт, Н.Негропенте
)
“Мижозлар иқтисодиёти”(П.Сейболд)
Билимлар иқтисодиёти (П.Дракер
)
ХХ асрнинг 90
-
йилларигача рақамли иқтисодиёт тушунчаси ишлатилмаган
бўлсада
,
шу давргача унинг шаклланиш ва ривожланиш босқичида унинг
хусусиятларини очиб берувчи элементлар қўлланилган. Ғарбда "Рақамли иқтисодиёт"
тушунчаси
1994 йилда
Netscape
навигатор
ишга туширилиши
ва Канадалик иқтисодчи
ва бизнес маслаҳатчиси Д.Тапскоттнинг
"The Digital Economy: Promise and Peril in the
Age of Networked Intelligence"
китобида изоҳланган
.
Д
.
Тапскотт
компания назариясига
асосланиб, транзакцион харажатлар тенденциясини таҳлил қилади ва ушбу таҳлил
асосида бизнеснинг янги оммавий ахборот воситаларига ўтишига оид бир қатор
фаразларни шакллантиради. Ушбу фаразларнинг аксарияти ўша даврда рўёбга чиқди.
Тапскотт
рақамли иқтисодиётнинг 12
та хусусиятини аниқлади
:
билимларни
бошқариш, рақамли алоқа, виртуализация, молекуляризация, (қисқа муддатли
жамоалар) интернет орқали интеграция, воситачилардан қочиш, соҳаларни
яқинлаштириш, инновация, истеъмолчига индивидуал хизмат, тезкор жавоб
,
глобализация, рақамли бўлиниш
[4].
Ушбу хусусиятларнинг
айримлари
90
–
йилларнинг
ўрталарида
тўлиқ акс этмаган, аммо уларнинг барчаси 20 йилдан зиёд
вақт ўтгач амалиётда
намоён бўлди
.
Унинг китоблари ва тадқиқот натижаларида
рақамли иқтисодиёт даврида бизнеснинг янги моделлари, дунё иқтисодиёти ва
инсон капитали ривожланиш тенденциялари ҳақидаги изланишлари
ўз ифодасини
топган
.
Компьютер олими
Н.Нергопенте
эса
1995
йил ўзининг “Being digital”
номи
китобида рақамлаштиришнинг ўзгаришлари ҳақида фикларини баён этиб, рақамли
иқтисодиётга қуйдаги таърифни берди:“Атомлар ҳаракатидан битларнинг ҳаракатига
ўзгариши”
[3].
Негропонте битлар билан компьютер тилининг иккилик рақамларини
-
нолларни ва бирликларни англатади. Атомлар, унинг таърифига кўра, жисмоний
материаллардир.
Ахборот инқилоби, асосан, ахборот соҳасидаги атомлардан
битларга ўтиши
билан боғлиқ. Овозлар, тасвирлар ва видеони энди битлар қатори
сифатида таржима қилиш
ва тарқатиш мумкинлигини таъкидлайди
Олим
Т.Л.Мезенбург ўзининг изланишларида рақамли иқтисодиётнинг хусусиятларни
кўрсатади: рақамли технологияларни фойдаланиш орқали дастурий тармоқларнинг
аҳамиятининг ўсиши, қўшилган қийматнинг ортиши, дастурий ва
рақамли
иқтисодиётдаги ишчи кучи миқдорининг ҳар хил даражаси, интернет тижорати,
электрон бизнес структураси
[6].
Юқоридаги хусусиятларни айрим жиҳатларига амалий ёндашадиган бўлсак,
илгари сотиб олинадиган кўплаб хизматлар энди
интернет орқали бепул мавжуд.
Масалан, харидорлар саёҳат агентлигига қўнғироқ қилиш ёки ҳар бир авиакомпания
ва меҳмонхонага қўнғироқ қилиш учун вақт сарфлаш ўрнига, саёҳат веб
-
сайтлари ва
иловалари ёрдамида парвозлар ёки турар жой нархларини тез ва осонлик
билан
таққослашлари мумкин. Ҳозир ҳам баъзи товарлар хизматга айланди. CD ёки DVD
сотиб олиш ўрнига, рақамли медиа истеъмолчиларга контентга бепул ёки ҳақ эвазига
кириш ёки юклаб олиш имкониятини беради.
W
ikipedia ва Google одамларнинг дунё
ҳақидаги билимларини ва маълумот қидириш тизимини
ўзгартирди. Сунъий
интеллект ва катта хажмли маълумотлар орқали харидорнинг хоҳиш
-
истакларини
олдиндан аниқлаш
мумкин. Бундан ташқари, битта ақлли телефон истеъмолчилар
“Iqtisodiyot va innovatsion texnologiyalar” ilmiy elektron jurnali. № 3, may-iyun, 2021 yil
305
3/2021
(№
00053)
илгари индивидуал равишда сотиб олган кўплаб шахсий товарларнинг ўрнини боса
олади, масалан, камера, мусиқа плеери, видео ўйин
ва бошқалар
.
ХХI
асрда рақамли технологияларнинг ривожланиши билан бир қаторда
уларнинг ишлаб чиқариш ва хизмат кўрсатиш соҳаларидаги аҳамиятини ҳам оширди.
Ҳалқаро тенденция шуни кўрсатмоқдаки, рақамли технологияларга технлогияга
сифатидан ташқари иқтисодий
-
ижтимоий масалаларда ҳам алоҳида ўрин эгаллаб,
янги қарашлар ва ғояларни тадбиқ этмоқда. Иқтисодиёт эса бу ўзгаришлар
натижасида рақамли иқтисодиёт категориясига янги тушунчаларни олиб кирмоқда.
Рақамли иқтисодиёт категорияси учун ташкилот ва олимлар томонидан турли
тушунчалар киритилган. Бу тушунчаларни йиллар кесимида 1
-
расмда таҳлил
қиладиган бўлсак, бу изланишлар йиллар давомида қуйидаги
кўринишда бўлади:
1-
расм. Рақамли иқтисодиёт категориясига берилган таърифлар
1
1994-202
0 йиллар оралиғидаги
берилган таърифларда унинг энг юқори чўққиси
2016 йилда акс этади
2016 йил Жаҳон иқтисодиёти форумида
К.Шваб рақамли
технологияларнинг имкониятлари ва унинг иқтисодий
-
ижтимоий таъсири юзасидан
маъруза қилди. Бутун ҳамжамиятнинг эътибори ошиб, бу борада изланишлар
жадаллашди.
1994 йилдан 2000 йиллар оралиғида асосан ғарб олимларининг
тушунчалари ўрин олган.
2000-
2017 йиллар оралиғида асосан G20 мамлакатлари
томонидан рақамли иқтисодиёт категорияси ўрганилди.
2018-
2020 оралиғида эса
асосан марказий Осиё ва аксарият шарқий Осиё мамлакатларида категория сифатида
илмий нашрлар чоп этилди.
Сўнгги йилларда графикда пасайиш кузатилганлигини
сабаби, ривожланган иқтисодиётлар рақамли иқтисодиётдаги тажрибаларидан
келиб чиқиб, унинг таркибий қисмлари ва тармоқлардаги таъсирини ўрганишга
ахамияти ошиб бормоқда.
Жадвалнинг мантиқий давоми сифатида бир қатор
ташкилотлар ва олимлар
томонидан рақамли иқтисодиёт категориясига берилган
таърифнинг умумий функционал хусусиятларидан келиб чиққан
ҳолда
таснифланди
.
1-
жадвалдан кўринадики, ташкилотлар ва олимларнинг берган
таърифлари
рақамли иқтисодиёт таркибини тўлақонли ёритишда бир
-
бирини тўлдирган. Айрим
таърифларда айнан рақамли иқтисодиёт кириб борган тармоқлар учун тор доирадаги
таърифлар берилган.
1
Муаллиф томонидан иқтисодий
адабиётлар асосида тузилган
0
1
2
3
4
5
6
7
8
9
1994
2000
2010
2015
2016
2017
2018
2019
2020
“Iqtisodiyot va innovatsion texnologiyalar” ilmiy elektron jurnali. № 3, may-iyun, 2021 yil
306
3/2021
(№
00053)
1-
жадвал
Рақамли иқтисодиёт категориясининг функционал хусусиятлари
№
Эътибор қаратилган функционал
хусусиятлари
Ташкилотлар ва олимлар
1
АКТга асосланган иқтисодий, ижтимоий,
маданий алоқалар тизими ва иқтисодиётни
бошқариш тактикаси
Жаҳон банки
(2016);
G20 Ханчжоу
-
G20нинг рақамли иқтисодиёт
соҳасида ривожланиш ва ҳамкорлик
бўйича
ташаббуси
(2016)
2
Рақамли иқтисодиётнинг кенг қамровли
йўналишлари, интернет электрон тижорат ва
нақд пулзиз фаолият олиб борадиган
таркибий қисмлар
Д.
Тапскотт
(1994);
Н.Лейн
(1999);
Т.Л.Мезенбург (
2001);
Р.К.Асанов (2016)
;
Оксфорд луғати
(2017);
Б.Н.Паншин (2016)
3
Сўнгги технологиялар асосида иқтисодий
жараёнларда
рақамли
иқтисодиётнинг
иштироки
А.Кунтсман
(2016);
С.С.Гулямов
(2019
);
Н.М.Махмудов
(2020)
;
Ш.Мустафақулов
(2020)
4
Рақамли технологияга асосланган фаолият,
иштирокчиларнинг рақобат муҳити, ва
платформаларни тартибга солишнинг ўзига
хос механизми
Европа парламенти (2015)
;
И.П.Бойко
(2017)
5
Рақамли
маҳсулотлар
ва
хизматларни
алоҳида аниқлаш
Глобал тараққиёт институти (Манчестер
университети)
(2018);
Р.Мешчеряков (2017
)
Манба: муаллиф томонидан
фойдаланилган адабиётлар рўйхатидаги манбаларга
асосланган
ҳолда тузилган
Дастлабки изланишлар даврида рақамли технологияларнинг оммалашуви
натижасида пайдо бўлган соҳалар бўйича тушунчалар берилган.
Америкалик олим
Н.Лейн 1999 йилда ўзининг “
Advancing the digital economy into the 21st century
”
мақоласида “Рақамли иқтисодиёт
–
интернетда
ҳисоблаш
ва коммуникация
технологияларининг яқинлашуви ва натижада электрон тижорат ва кенг ташкилий
ўзгаришларни рағбатлантирадиган ахборот ва технологиялар оқими”
эканлигини
таърифлайди
[5].
Бу даврда интернетдан фойдаланиш оммалаштирилаётган пайтга
тўғри келади. Шунинг учун Интернет орқали электрон тижоратни жорий этилиши ва
ахборот технологияларнинг ижтимоий
-
иқтисодий таъсири таҳлил қилинган
.
Интернет ўз
-
ўзидан иқтисодий жараёнларни нақд пулсиз шаклда амалга
оширишни назарда тутади.
Унинг бу хусусияти бўйича Оксфорд луғатида акс этган”
.
Рақамли иқтисодиёт
-
бу асосан рақамли технологиялар, хусусан Интернет орқали
нақд пулсиз операцияларни қўллаш орқали фаолият юритувчи иқтисодиётдир”
[2].
Энг зарур хусусиятларидан бири рақамли махсулот ва хизматларни аниқлашдир.
Глобал тараққиёт институти
Манчестер университети
2018
йилда Рақамли иқтисодиёт
-
бизнес модели рақамли маҳсулот ёки хизматларга асосланган фирмалар томонидан
бутунлай ёки асосан рақамли технологиялар асосида ишлаб чиқариладиган ишлаб
чиқариш умумий ҳажмининг бир қисми бўлишлигини таъкидлаган [
8
]. Россиялик
олим
Р.Мешчеряков “Рақамли иқтисодиёт –
бу рақамли технологиялардан
фойдаланиладиган иқтисодий ишлаб чиқариш”деб ҳисоблайди.
Рақамли иқтисодиёт учун икки ёндашув бор. Биринчи ёндашув "классик":
рақамли иқтисодиёт рақамли технологияларга асосланган иқтисодиётдир ва бунда
фақат электрон товарлар ҳамда хизматлар соҳасини тавсифлаш тўғри бўлади.
Иккинчи ёндашув
кенгайтирилган: "рақамли иқтисодиёт" рақамли технологиялар
ёрдамида иқтисодий ишлаб чиқаришдир
Ҳозиргача
ушбу ёндашувга аниқлик
“Iqtisodiyot va innovatsion texnologiyalar” ilmiy elektron jurnali. № 3, may-iyun, 2021 yil
307
3/2021
(№
00053)
киритиш юзасидан тадқиқотлар қилинмоқда. 2019 йилда АҚШнинг иқтисодий таҳлил
бюроси томонидан технологиялар
тез ўзгарувчан хусусиятга эга бўлганидан, АҚШнинг
умумий иқтисодиётига
рақамли иқтисодиётни қўшган ҳиссасини аниқлаш бўйича
янги рақамли иқтисодиётнинг
сунъий йўлдош ҳисоб рақамини яратишга оид
лойиҳа
амалга оширилган. Мазкур лойиҳада рақамли иқтисодиётнинг ЯИМда улушини
аниқлашга янада аниқлик киритилади
.
Рақамли иқтисодиётда технологиялар
ривожланган сари унинг қамров даражаси кенгайиши натижасида, иқтисодий
айланмада ҳам янги терминлар пайдо бўла бошлада.
Жумладан
,
ўзбек олими
С.С.Гулямов
“
Рақамли иқтисодиёт ўзаро боғлиқ бўлган ишлаб чиқариш ва бошқарув
жараёнларининг занжиридан иборат бўлиб, унинг ажралмас элементи занжирлараро
(инсонлараро, машиналараро, булутлар орқали, дата марказлараро) рақамли
технологиялар ёрдамида амалга ошириладиган маълумот алмашинишдир”[1
7]
, деб
таъкидлайди.
Ҳозирда
катта хажмли маълумотлар, булутли технологиялар, сунъий
интеллект, 5G, робототехника ва бошқа замонавий технологиялар иқтисодий
жараёнларни бошқаришда алоҳида аҳамият касб этмоқда.
Таъриф берилган муддатларга
аҳамият берсак, йиллар ўтган сари рақамли
иқтисодиёт
қамров даражасининг кенгайиб бориши, унинг
таърифларида ҳам ўз
аксини топган
.
Ҳар қайси олим ва ташкилотлар томонидан
рақамли иқтисидиётнинг
айнан бир соҳаси, бизнес модели, ижтимоий
-
маданий жиҳатлари ва рақамли
технологияларнинг алоҳида тури бўйича изчил ўрганилган ва таҳлиллар амалга
оширилган.
Хулоса
ва таклифлар
Шундай қилиб, тадқиқот натижасида рақамли иқтисодиётнинг категориялари
орқали функционал хусусиятлари таҳлилида қуйидаги назарий натижаларга
эришилди
.
Биринчидан,
рақамли иқтисодиётнинг функционал хусусиятлар йиллар
давомида кенгайиб, келажакда ноаниқлиқ билан бир қаторда янги имкониятларни
пайдо қилади.
Иккинчидан, анъанавий иқтисодий ўсиш ва рақобатбардошлик тушунчаларини
ўзгартирди.
Учинчидан, иқтисодиётни
тезкор ўсишини таъминлашда ғоялар ва стартапларга
инвестицияларни жалб қилиш натижасида амалга ошади.
Тўртинчидан,
қиймат
занжирларига
айниқса
платформалаштириш,
модуллаштириш ва сервизация орқали турли хил таъсир кўрсатади. Шунингдек
қийматни қўшиш ва таркибий ўзгаришларнинг янги воситаларини очади.
Бешинчидан, Рақамли иқтисодиётнинг хусусиятларини аниқ белгилаш ва
категорияни шакллантиришда унинг барча хусусиятларини инобатга олган ҳолда
таърифлаш, рақамли иқтисодиётнинг ЯИМ даги улушини тўғри ҳисоблашга
фундаментал асос вазифасини бажаради.
Ҳозирда
рақамли иқтисодиётни ўлчаш
мураккаблашиб бормоқда.
Рақамли иқтисодиётнинг юқоридаги хусусиятларининг хулосалари ва
иқтисодиёт назариясининг предметига асосланган ҳолда, технологияларнинг
иқтисодий таъсири, аҳамияти ва оқибатларини инобатга олган ҳолда рақамли
иқтисодиёт категориясига муаллифлик таърифини шакллантирдик
.
Рақамли
иқтисодиёт –
ахборотлашган жамиятнинг чексиз хоҳиш
ва эҳтиёжларини, тезкор ва
“Iqtisodiyot va innovatsion texnologiyalar” ilmiy elektron jurnali. № 3, may-iyun, 2021 yil
308
3/2021
(№
00053)
тўлақонли қондириш мақсадида рақамли кўринишдаги
ахборот
ва технологияларга
асосланган ҳолда иқтисодий жараёнларда катта ҳажмдаги маълумотларни қайта
ишлаш ва таҳлил қилиш орқали товар ва хизматларни сақлаш, сотиш ҳамда етказиб
бериш самарадорлигини оширишга хизмат қилувчи иқтисодий –
ижтимоий
фаолиятдир.
Фойдаланилган адабиётлар
1.
Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2017
-
йил 7
-
февралдаги фармони
№ ПФ
-
4947 “Ўзбекистон Республикасини янада ривожлантириш стратегияси
тўғрисида”. http://turkiston.uz (мурожаат санаси: 12.03.2020
2.
Digital Economy / Oxford: Oxford University Press, 2017 // Oxford Dictionary
[Electronic
resource].
–
Mode
of
Access:
https://en.oxfordd
ictionaries.com/definition/digital_economy.
–
Date of access: 15.10.2018.
3.
Negroponte, N. Being Digital / N. Negroponte.
–
NY: Knopf, 1995.
4.
Tapscott, D. The Digital Economy: Promise and Peril In The Age of Networked
Intelligence / D. Tapscott.
–
NY: McGraw-Hill, 1994.
5.
Lane, N. Advancing the digital economy into the 21st century / N. Lane //
Information Systems Frontiers.
–
1999.
–
Vol. 1.
–
№ 3. –
P. 317
–
320.
6.
Mesenbourg, T.L. (2001) Measuring the Digital Economy / T.L. Mesenbourg //
U.S. Bureau of the Census [Electronic resource].
–
Mode of Ac-cess:
https://www.census.gov/content/dam/Census/library/working-
papers/2001/econ/digitalecon.pdf
–
Date of access: 22.10.2018.
7.
Развитие
цифровой
экономики
в
России.
20
декабря
2016.
Представительство Всемирного банка в России // Всемирный банк [Электронный
ресурс].
–
Режим
доступа:
–
Дата доступа: 08.10.2018
.
8.
Бухт Р. Определение, концепция и измерение цифровой экономики / Р.Бухт,
Р. Хикс // Вестник международных организаций –
2018. 13.
–№ 2. –
С. 143–
172.
9.
Кунцман, А.
А. Трансформация внутренней и внешней среды бизнеса в
условиях цифровой экономики / А. А. Кунцман // Управление экономическими
системами: электронный научный журнал.
\
–
2016.
–
№ 11(93). –
С.
1
–
11.
10.
Бойко, И. П. Экономика предприятия в цифровую эпоху / И. П. Бойко, М. А.
Евневич, А. В. Колышкин // Российское предпринимательство. –
2017.
–
Том 18. –
№ 7.
–
С. 1127–
1136.
11.
Асанов Р.К. Формирование концепции «цифровой экономики» в
современной науке
/ Р. К. Асанов // Социально
-
экономические науки и гуманитарные
исследования. –
2016.
–
№ 15. –
С. 143–
148.
12.
Глазьев, С. Великая цифровая экономика: вызовы и перспективы для
экономики XXI века / С. Глазьев // Завтра.–
2017.
–
№ 37(1241).–С.
4
–
5.
13.
Паньшин, Б. Цифровая экономика: особенности и тенденции развития / Б.
Паньшин // Наука и инновации. –
2016.
–
Т. 3, № 157.
“Iqtisodiyot va innovatsion texnologiyalar” ilmiy elektron jurnali. № 3, may-iyun, 2021 yil
309
3/2021
(№
00053)
14.
Константин.К.И., Илёсов А.А. «Рақамли иқтисодиётниг бугунги ҳолати:
муаммо ва ечимлари» // “Иқтисодиёт ва инновацион технологиялар” илмий электрон
журнали, 2021,№ 1.,309
-
315 б
.
15.
Абдураҳмонов К
.
«Рақамли Иқтисодиёт: Жанубий Корея тажрибаси ва
унинг
Ўзбекистон
учун
истиқболлари»
//http://www.biznes-
daily.uz/ru/birjaexpert/58192-deconomics-theoryfrom-the-of-politics-international-
profits.html.
16.
Абдуллаев М.К «Рақамли иқтисодиёт
-
кадрлар тайёрлашнинг долзарб
йўналишлари» // “Иқтисодиёт ва инновацион технологиялар” илмий электрон
журнали, 2020,№ 1.,186
-
198 б
.
17.
file:///C:/Users/1/Downloads/2702%D0%A2%D0%B5%D0%BA%D1%81%D1%82
%20%D1%81%D1%82%D0%B0%D1%82%D1%8C%D0%B8-6579-1-10-20200706%20(1).pdf
18.
Ходиев.Б. Ю. «Ўзбекистон: "рақамли иқтисодиёт" ни қуриш» // Россия
ташқи иқтисодий Бюллетени, 2017, №12.,
5-12
б
.
19.
Гулямов.С.С.
ва
бошқалар.
«Рақамли
иқтисодиётда
блокчейн
технологиялари.»
//
“Иқтисод Молия” нашриёти, 2019. 396 б
.
20.
Махмудов.Н.М
«Инвестицион
муҳитни
шакллантиришда
рақамли
иқтисодиётнинг аҳамияти»
http://dx.doi.org/10.26739/2181-9491-2020-
21.
Ш.Мустафакулов
.
«Энди Ўзбекистонда ҳам тараққиёт формуласи рақамли
бўлади» // Халқ сўзи газетаси, 2020 й №40 (7542).
22.
Challenges for Competition Policy in a Digitalised Economy.
–
Brussels:
European Parliament, 2015 // Eoroparliament [Electronic resource].
–
23.
Инициатива «Группы двадцати» по развитию и сотрудничеству в области
цифровой экономики // Сайт Президента России [Электронный ресурс]. –
Режим
