“Iqtisodiyot va innovatsion texnologiyalar” ilmiy elektron jurnali. № 4, iyul-avgust, 2021 yil
62
4/2021
(№
00054)
МОЛИЯВИЙ АКТИВЛАРНИ БОШҚАРИШНИНГ ЙЎЛЛАРИ
Зайнутдинов Исмоил Самариддин ўғли
Тошкент давлат иқтисодиёт университети мустақил изланувчи
E-mail:
Аннотация
.
Ушбу мақолада молиявий активларни бошқаришнинг
йўлларининг
иқтисодиётдаги ўрни, халқаро тажрибаси ва унинг кўрсаткичлари таҳлил қилинган.
Шунингдек молиявий активларни бошқаришни муваффақиятли амалга оширишга доир
илмий таклифлар берилган.
Калит сўзлар:
молиявий активлар, дебиторлик, кредиторлик, номолиявий
активлар, реал активлар, пул маблағлари
.
Abstract
.
The article analyzes the role of working asset management in the economy over
the years, international experience, and service providers. Scientific recommendations gave for the
successful implementation of operational asset management.
Key words
:
financial assets, accounts receivable, accounts payable, non-financial assets,
real assets, cash.
Кириш
Молиявий активларни самарали бошқариш тизимини шакллантирмасдан
туриб тадбиркорлик субъектларини яқин ва истиқболдаги тараққиётининг таъминлаб
бўлмайди. Чунки ҳар қандай тадбиркорлик субъектлари фаолияти 3 турдаги ишлаб
чиқариш омиллари мужассамлигини ўзида ифодалаб, улар: моддий, номоддий ва
молиявий активларда мужассамлаштирилади.
Маълумки, бозор иқтисодиётига ўтиш даврини бошдан кечираётган
мамлакатларда иқтисодиётдаги тузилмавий ўзгаришлар учун зарурий инвестицион
ресурсларга макро ва микро даражада молиявий активларни самарали бошқаришга
эҳтиёж мавжуд бўлади. Чунки молиявий активлар инвестицион ресурсларнинг асосий
компонентини ташкил қилиб, уларни самарали бошқариш аввало мавжуд
ресурсларни тежаб ишлатишни, қолаверса, юқори даромадли активларга
инвестициялаш орқали фойда нормасини оширишни талаб қилади.
Корхона томонидан молиявий актив сифатида шакллантирилган инвестиция
ресурсларини жалб қилиш ҳажми ва нархини аниқлаш улар нархининг ташқи ва ички
омилларини таҳлил қилиш асосида амалга оширилади. Замонавий молиявий
менежмент концепцияси тарафдорларининг таъкидлашича, молиявий активларнинг
қиймати аввало мамлакатдаги пул маблағлари бозоридаги фоиз ставкалари ва
тадбиркорлик субъектларининг умумий рентабеллигини киритиш мумкин
[1]
. Бунда
асосий урғу активлар таркибидаги молиявий активларнинг пул маблағлари, қимматли
қоғозлар ёки дебиторлик қарзлари каби ликвидлилик хусусиятлари ва уларни
вақтинчалик молиявий эҳтиёжларни қондириш учун ўзига хос равишдаги “суғурта
захираси” эканлиги кўзда тутилган.
Айниқса
бозор
иқтисодиётига
ўтиш
даврини
бошдан
кечираётган
мамлакатлардаги тез ўзгарувчан бозор муҳити шароитида молиявий активларни
самарали бошқариш молиявий барқарорликни таъминлашнинг муҳим омилларидан
бири ҳисобланади
“Iqtisodiyot va innovatsion texnologiyalar” ilmiy elektron jurnali. № 4, iyul-avgust, 2021 yil
63
4/2021
(№
00054)
Мавзуга оид адабиётлар таҳлили
Америкалик
иқтисодчи профессор Р. Мертон ҳар қандай молиявий активни
бошқаришнининг асосий молиявий мезони сифатида улар учун талаб қилинадиган
даромадлиликка таъсир этувчи қуйидаги омилларни таъкидлаб ўтади:
1.
Рисксиз рентабеллик даражаси (
Risk free rate
). Хусусан, бунда капиталнинг
бозордаги ўртача қийматини ўзида мужассамлаштирувчи фоиз даражаси назарда
тутилиб, ушбу қиймат рисксиз даромадлилик даражаси сифатида қабул қилинади.
Одатда бундай даромадлиликка
эга бўлган молиявий актив сифатида давлат
облигацион заёмлари инобатга олинади.
2.
Молиявий
бозордаги
молиявий
активларнинг
ўртача
тортилган
даромадлилик даражаси. Бунда ўртача даромадлилик даражаси деганда замонавий
портфел назариясида шакллантирилган портфеллардаги кенг молиявий активлар
арсенали шароитида портфелнининг ўртача даромадлилик даражаси қабул қилинади
[2].
3.
Шакллантирилиши мумкин бўлган даромадлиликнинг математик кутилиши.
Фикримизча, иқтисодчи ушбу фикрида молиявий активларни бошқариш
объекти сифатида тури қимматли қоғозлардан ташкил топган активларни
бошқаришда инобатга олинадиган омилларга урғу бериб ўтган. Бунда юқорида тилга
олинган омиллар асосан даромадлиликнинг нисбий ва мутлақ кўрсаткичлари ҳамда
ушбу даромаднинг эҳтимолли кутилишига эътибор қаратгандир.
Маълумки, хар қандай бошқариш тизими каби молиявий активларни
бошқариш жараёни ҳам маълум принципиал қоидаларга амал қилади. Бундай
қоидалар молиявий активларни бошарувнининг умумий принципларига умвофиқ
самарали ташкил қилишнинг муҳим методологик асоси бўлиб хизмат қилиши
мумкин.
Россиялик иқтисодчи А.А.
Адаменко, Т.Е.
Хорольская ва В.С. Горшковлар
молиявий активларни бошқаришнининг умумий принципларига тўхталиб, аввало
молиявий активларни бошқариш корхоналарнининг ягона бошқарув тизими билан
интеграцилашуви таъминланишини кераклигини таъкидлайди
[3].
Иқтисодчилар С. Осербайулы, А. Талгатлар
ҳозирги вақтда корхоналар
маблағларини бошқаришдаги асосий муаммолар қуйидагилардан иборатлигини
таъкидлайдилар
[4]:
−
ўзаро тўловларни амалга оширмаслик муаммоси;
−
товарларни сотишдан тушадиган маблағлар молиявий ҳисоботда тўловни
амалга оширишда эмас, балки товарларни жўнатиш пайтида акс эттирилади. Шунинг
учун маблағларнинг келиб тушишини прогноз қилиш тўлов фактуралар учун реал вақт
асосида ҳисоблаб чиқилиши керак.
Юқоридаги 2 омил асосан ўтиш даврини бошдан кечираётган мамлакатларга
хос бўлиб, биринчи санаб ўтилган муаммо тўлов тизимидаги
мауммолар юзасидан
пайдо бўлиши табий ҳолдир.
Нақд пул оқимини бошқариш корхонадаги дебиторлик қарзларини бошқариш
билан чамбарчас боғлиқ, чунки баъзи корхоналар учун пул оқимининг асосий манбаи
товарларни сотиш ҳисобланади. Товарларни сотиш нақд пулсиз ҳисоб
-
китоблар учун
ўз вақтида ва қисмларга бўлиб, яъни кредит асосида амалга оширилади. Шунинг учун
харидорлар
-
қарздорлар етказиб берувчи билан ҳисоб
-
китоб қилишлари мумкин
бўлган ўртача вақтни ҳисоблаш керак.
Дебиторлик қарзларини бошқаришда менежер қуйидаги қатор параметрларни
бошқариши керак:
−
дебиторлик қарзларининг айланиш вақти;
−
турли параметрлар бўйича қарздорларнинг тузилиши;
“Iqtisodiyot va innovatsion texnologiyalar” ilmiy elektron jurnali. № 4, iyul-avgust, 2021 yil
64
4/2021
(№
00054)
−
харидорлар билан ҳисоб
-
китоблар схемаси ва уларни бирлаштириш
имконияти;
−
қарздорларнинг ўз мажбуриятларини бажаришини назорат қилиш;
−
шубҳали қарзларни кўриб чиқиш принциплари;
−
виждонсиз харидорларнинг қарзларини ундириш бўйича чора
-
тадбирлар
тизимини ишлаб чиқиш.
Дебиторлик қарзларини ўз вақтида тўлашни таъминлашнинг замонавий
усуллари анъанавий таркибий қисмларга эга, масалан, ўз вақтида тўлаш учун
чегирмалар, камроқ анъанавий бўлганлар, масалан, молиявий активларни
суғурталаш. Aммо ҳар қандай ҳолатда ҳам иккита элемент мавжуд
-
бу келажакдаги
фойдаларни ҳисоблаш ва мумкин бўлган йўқотишларни сақлаб қолиш билан сотиш
тамойиллари.
Дебиторлик қарзларини бошқаришнинг асосини корхонада ҳисоб
-
китоб қилиш
тизими ташкил етади. Ҳозирги вақтда корхоналарда товарларни кредитга беришнинг
ривожланган тизими мавжуд бўлиб, бу ерда кредит бериш шартлари кўплаб
омилларга боғлиқ.
Тадқиқот методологияси
Мазкур молиявий активларни бошқаришнинг йўллари таҳлил қилинган. Таҳлил
жараёнида илмий абстракциялаш, эксперт баҳолаш, индукция ва дедукция,
таққослаш, тизимли таҳлил усулларидан фойдаланилган
.
Таҳлил ва натижалар
Номолиявий активлар бевосита ишлаб чиқаришда иштирок этадиган активлар
ва ишлаб чиқаришда иштирок этмайдиган (билвосита) активлар
турларга ажратилиб,
ишлаб чиқарилган активларга асосий фондлар, моддий ва айланма маблағлар
захиралари
ва қийматликларни ифодалаб, улар маълум даражада қайта ишланган
ёки меҳнат сарфи натижасида қайта шакллантирилган активлардир. Ушбу
активларнинг қиймати уларда гавдаланган, ишлаб чиқишга сарфланган абстракт ва
конкрет меҳнат билан белгиланади.
1-
расм. Хўжалик юритувчи субъектлар активларининг туркумланиши
1
.
1
Муаллиф томонидан ишлаб чиқилган.
Бевосита ишлаб
чиқаришда иштирок
этадиган
активлар
Ишлаб чиқаришда
иштирок этмайдиган
(билвосита) активлар
−
Узоқ муддатли
инвестициялар;
−
Қисқа
муддатли
инвестициялар;
−
Дебиторлик қарзлар;
−
Пул маблағлари
−
асосий фондлар;
−
моддий захиралар;
−
айланма маблағлар;
−
қийматликлар
.
Номоддий активлар
Моддий буюмлашган
активлар
−
патент, лицензиялар;
−
Ноухаулар;
−
савдо маркалари;
−
гудвилл ва бошқалар.
−
ер;
−
ер ости бойликлари;
−
биоресурслар
Номолиявий активлар
Молиявий активлар
Хўжалик юритувчи субъектлар активлари
“Iqtisodiyot va innovatsion texnologiyalar” ilmiy elektron jurnali. № 4, iyul-avgust, 2021 yil
65
4/2021
(№
00054)
Молиявий активларга нисбатан илмий ёндашувларга асосланган ҳолда уларни
қуйидагича таснифлар кесимида тизимлаштириш мумкин:
2-
расм. Молиявий активларнининг таснифланиши
2
.
2-
расмдан кўриш мумкинки, номоддий ва моддий бойликлар, олинган
аванслар, захиралар ва бошқалар молиявий активлар таърифига кирмайди. Бунинг
сабаби шундаки, ушбу активларга эгалик қилиш келажакда маълум молиявий
активларни олиш ҳуқуқини келтириб чиқармайди, гарчи у фойдали бўлиши мумкин.
Бошқача қилиб айтганда, молиявий активлар бу ҳақиқий активлардан
фойдаланиш натижасида олинадиган даромад ҳуқуқидир. Яъни, реал активлар
даромад
манбаи
бўлиб,
молиявий
активлар
олинган
даромадларнинг
тақсимланишини тавсифлашга хизмат қилади. Маблағларни молиявий активларга
инвестиция қилиш, сотиб олиш сармоялар орқали амалга оширилган реал
активлардан фойдаланиш натижасида фойда олиш ҳуқуқини беради.
Хулоса ва таклифлар
Активларни бошқаришнинг марказий ядроси
бўлиши керак, чунки улар
корхонанинг истиқболли сиёсатини шакллантиради.
Барча молиявий активларга хос сифат белгиси
-
бу келажакда даромад олиш ва
уни талаб қилиш ҳуқуқидир. Демак, молиявий активларни тизимли бошқарув
методологиясида қуйидаги муаммолар кўриб чиқилиши керак бўлади:
−
даромад олиш қанча вақтни талаб қилади ва компания умуман исталган
вақтни кутиб турадими ёки активни биринчи фойдали фурсатда сотадими;
−
регресс талаб кутиш хизмати учун компания қандай қўшимча даромад
олишни афзал кўради;
−
бошқариш амалиётида талабнинг қандай усулларидан фойдаланилиши.
Ушбу муаммоларни ҳал қилиш учун қуйидаги бошқарув усулларидан
фойдаланиш мақсадга мувофиқ:
−
ҳар бир молиявий актив тури бошқаришга нисбатан ўзига хос равишдаги
молиявий сиёсатда ёндашувни аниқлаш ва таснифлаш;
−
корхонанинг барча ресурслари таркибидаги активлар ҳолатини ва ушбу
ҳолатдан келиб чиқадиган ликвидлик ва молиявий рискларни комплекс молиявий
таҳлил қилиш;
2
Муаллиф томонидан ишлаб чиқилган.
Молиявий активлар
Узоқ муддатли
Жорий активлар элементи ташкил қилувчи қисқа муддатли
У
зоқ
му
д
д
ат
л
и
молия
ви
й
қў
йи
л
малар
У
зоқ
му
д
д
ат
л
и
д
еби
тор
л
ик
қар
зл
ар
и
Д
е
бит
о
р
л
ик
қар
зл
ар
и
П
ул
ма
бл
ағ
л
ар
и
(Кассад
аг
и,
ҳи
соб
р
ақа
мд
аг
и)
Қисқа
му
д
д
атли
молия
ви
й
қў
йилмал
ар
Валют
а
мабл
ағ
л
ар
и
Й
ўл
д
аг
и
пул
л
ар
“Iqtisodiyot va innovatsion texnologiyalar” ilmiy elektron jurnali. № 4, iyul-avgust, 2021 yil
66
4/2021
(№
00054)
−
молиявий активлар портфелни шакллантириш ва қимматли қоғозлар
ҳаракатини бошқариш усуллари тизимини ишлаб чиқиш;
−
дебиторлик қарзларини
бошқариш усуллари тизимини ишлаб чиқиш;
−
корхоналарнинг умумий кредит сиёсатини шакллантириш.
Фойдаланилган адабиётлар
1.
Абаева Н.П., Шигаева Е.В. Развитие концепции финансового менеджмента. //
Финансы и кредит. –
2013.
–
№47(575). –
С. 25–
28.
2.
Мертон, Роберт К. (1973). "Теория рационального ценообразования
опционов".Bell Journal of Economics and Management Science. Корпорация "РЭНД". 4
(1): 141
–
183.
3.
Адаменко А.А., Хорольская Т.Е., Горшков В.С. Финансовые активы: понятие и
оценка // Вестник Академии знаний №
34 (5), 2019
4.
Осербайулы С. С.; Талгат А. А.. Современные проблемы управления
финансовыми активами предприятия и методы их решения.. Вестник КазНУ. Серия
Экономическая, [S.l.], v. 90, n. 2, p. 71
-75,
5.
Bogle, John C., 2012, The Clash of Cultures: Investment vs. Speculation, Hoboken,
NJ: John Wiley & Sons.
6.
Gershman, John and Jonathan Morduch, 2015, “Credit Is Not a Right”, in
Microfinance, Rights and Global Justice, Tom Sorell and Luis Cabrera (eds.), Cambridge:
Cambridge University Press, 14
–
26.
