“Иқтисодиёт ва инновацион технологиялар” илмий электрон журнали. № 5, сентябрь-октябрь, 2016 йил
1
www.iqtisodiyot.uz
Б.Н. Навруз-Зода, и.ф.д., проф.,
О.Қ. Хуррамов, ўқитувчи, БухДУ,
Г.У. Шомиев, и.ф.н. Навоий вилояти ЗТХҚТУМОИ
ИҚТИСОДИЁТНИНГ НАНО ДАРАЖАСИГА ХОС МАРКЕТИНГ
ҚИЁФАСИ
Статья посвящена раскрытию содержания «наноэкономики» как
исходного уровня анализа экономических отношений. При этом особое
внимание уделяется формированию модели маркетинга соответствующей
наноэкономике.
Авторами
сформулировано
собственное
определение
«наномаркетинга» и обоснованы рыночные инструменты развития частного
предпринимательства, основанных на принципах маркетинга.
This article
discusses nanoeconomics are considered as initial level of the
analysis of economic relations. Thus the special attention is given to formation of
model of marketing corresponding nanoeconomics. Authors formulate own definition
of the «nanomarketing» and market tools of development of the private
entrepreneurship, based on marketing principles are proved.
Калит сўзлар:
“нано”, наноиқтисодиёт, маркетинг, наномаркетинг,
хусусий тадбиркорлик, маркетинг мажмуаси, хўжалик юритиш, иқтисодий
комил инсон.
Ўзбекистонда инновацион иқтисодиётни шакллантиришда иқтисодиёт
фанининг
роли
янада
ҳам
ошиб
боради.
Айниқса,
жамиятда
нанотехнологияларнинг
кириб
келиши
иқтисодиёт
фанида
муайян
ўзгаришларни киритишини тақозо этади. “Нанотехнологик инқилоби
жараёнида иқтисодиётни икки қисмга: макроиқтисодиёт ва микроиқтисодиётга
бўлиниши, назария ва амалиётни ривожланиши учун етарли бўлмасдан, унга
тўсқинлик қилади” [3]. Шундай экан, хўжалик юритиш санъати ва маҳорати
сифатидаги иқтисодиётни хўжалик кўлами бўйича кенг ва теранроқ таснифлаш,
жумладан, унинг еттита қуйидаги даражаларини ажратиш мақсадга мувофиқ
бўлади:
мегаиқтисодиёт
- жаҳон миқёсидаги хўжаликни юритиш санъати ва
маҳорати;
макроиқтисодиёт
- давлат миқёсидаги хўжаликни юритиш санъати ва
маҳорати;
мезоиқтисодиёт
- минтақа ва ҳудуд миқёсидаги хўжаликни юритиш
санъати ва маҳорати;
метаиқтисодиёт
- тармоқ ва соҳалар миқёсидаги хўжалигни юритиш
санъати ва маҳорати;
микроиқтисодиёт
корхона ва бизнес субъектлари хўжалигини юритиш
санъати ва маҳорати;
минииқтисодиёт
- уй хўжалигини юритиш санъати ва маҳорати;
“Иқтисодиёт ва инновацион технологиялар” илмий электрон журнали. № 5, сентябрь-октябрь, 2016 йил
2
www.iqtisodiyot.uz
наноиқтисодиёт
- индивидуал хўжалигини юритиш санъати ва
маҳорати.
Иқтисодиётнинг ҳар бир даражасига мос равишда хўжалик юритишнинг
ўзига хос шакл, усул, восита ва механизмлари мавжуд бўлганда, мамлакатда
барқарор ижтимоий-иқтисодий ривожланишга эришиб, ривожланган давлатлар
қаторига кириш имконияти кенгаяди. Айниқса,Ўзбекистон иқтисодиётида
кичик бизнес билан бир қаторда хусусий тадбиркорликнинг ҳам роли ва
улушини янада кенгайтиришни таъминлай оладиган
нано даражадаги
иқтисодий изланишларни самарали олиб бориш лозим
, деб ўйлаймиз. Чунки,
бугун микро даражадаги иқтисодий
изланишлар доирасида тадбиркорликни
ривожлантиришнинг назарий, услубий, ташкилий ва ҳуқуқий асослари кўпинча
ҳуқуқий шахс сифатида ёхуд корхона ташкил этилган ҳолда кичик бизнес
субъектлари учун мўлжаллаб яратилган. Кўпгина олим ва тадқиқотчиларнинг
илмий-тадқиқот ишлари ҳам айнан кичик бизнес субъектларининг
самарадорлигини ошириш ва уларнинг ташкилий-иқтисодий механизмини
такомиллаштиришга бағишланган.
Жисмоний шахс сифатида (корхона ташкил этилмаган ҳолда) амал
қилинаётган хусусий тадбиркорликни ривожлантиришнинг ташкилий-
иқтисодий механизмларини яратиш масалаларига эса иқтисодий фанимиз унча
эътибор бермасдан келмоқдаки, пировардида мамлакатимизда кичик бизнес ва
хусусий тадбиркорлик кўпинча бир томонлама - “кичик бизнес” ҳисобидан
жадал ривож топиб, унинг иккинчи - “хусусий тадбиркорлик” таркибий қисми
эса нисбатан саёз ва сустроқ суръатлар билан ривожланмоқда. Фикримизча,
иқтисодчи олимлар келажакда ўз изланишларини макроиқтисодий ва
микроиқтисодий назариялари билан бир қаторда
наноиқтисодий назариясини
яратишга сафарбар қилишса мақсадга мувофиқ бўларди.
Қайд қилиш жоизки, “
нано
” сўзи юнонча «
nanos
» сўзидан олинган бўлиб,
ўзбек тилида “
пакана
” маъносини билдиради. “Наноиқтисодиёт” деганда
иқтисодиётнинг микро (корхона) ва мини (оила) даражаларидан ҳам кичикроқ
таянч бўғини - нано (индивид) даражасидаги иқтисодиётни назарда тутилади.
Иқтисодиётнинг нано даражасининг марказида иқтисодий жиҳатдан
комилликка эришган инсон туради. Ўзбекистон Республикасиемен Биринчи
Президенти И. Каримов “портлаш эффекти” ҳақида фикр юритиб «Баркамол
авлод орзуси» асарларида таъкидлаганларидек «... ҳар қайси инсон Оллоҳ таоло
ато этган ноёб қобилият ва истеъдодини аввало ўзи учун, оиласининг, миллати
ва халқининг, давлатининг фаровонлиги, бахт-саодати, манфаати учун тўлиқ
бахшида этса, бундай жамият шу қадар тараққиётга эришадики, унинг суръат
ва самарасини ҳатто тасаввур қилиш ҳам осон эмас» [1]. Юртбошимизнинг бу
ғояларига таянган ҳолда биз иқтисодий комил инсонга
“ижтимоий-иқтисодий
аҳамиятга молик қобилиятларга эга бўлиб, уларни ўзининг, оиласининг,
миллати ва халқининг, давлатининг фаровонлиги ва манфаати йўлида самарали
рўёбга чиқара оладиган кишидир” деб, таъриф беришни маъқул топдик.
Комил
инсоннинг наноиқтисодий қиёфаси, фикримизча, индивиднинг иқтисодий
тарбия кўрганлиги, иқтисодий саводхонлиги, меҳнат ва тадбиркорликка
лайёқатлиги ҳамда касб-ҳунарга эгалик қилинишида намоён бўлади.
“Иқтисодиёт ва инновацион технологиялар” илмий электрон журнали. № 5, сентябрь-октябрь, 2016 йил
3
www.iqtisodiyot.uz
А.Дворковичнинг фикрича “Биз саволни шундай қўйишимиз лозим: Ҳар
бир инсонга ўз имкониятларини рўёбга чиқариш мумкинлигига ишонтириш
йўли билан иқтисодий ривожланишда муваффақиятларни қўлга кирита
оламизми?” [2]. Чунки, ҳозирги вақтда айнан индивид билим, кўникма, малака
ва тажриба ифодаловчиси ҳамда тарқатувчиси сифатида интеллектуал,
инновацион, информацион ва иқтисодий салоҳият соҳиби бўлмоқда. Шунинг
учун ҳам бундай қиёфадаги тадбиркор инсонларнинг иқтисодиётни
модернизациялаш ҳамда инновацион иқтисодиётни шакллантиришдаги ролини
ўрганишда иқтисодий таҳлилнинг янгича даражаси –
наноиқтисодий
даражасини
ажратиш муҳим аҳамият касб этади.
“Наноиқтисодиёт” интеллектуал салоҳиятига эга бўлган камолот
давридаги инсоннинг иқтисодий фаолияти ва индивидуал хўжалик юритиш
қонунларини ўрганишга бағишланган иқтисодий фанининг янгича йўналиши
сифатида XX асрнинг 90 йилларидан бошлаб шаклланиб келмоқда. Мазкур
атама илк бор 1987 йилда америкалик олим Кеннет Эрроу томонидан илмий
айланишга киритилди. Унинг таърифига кўра “наноиқтисодиёт – бу бозор ва
бозорга хос бўлмаган шароитларда индивидуал иқтисодий агентларнинг
иқтисодий хатти–ҳаракати тўғрисидаги назариядир” [15].
Сўнгра, рус олими
Г.Клейнер 1996 йилда наноиқтисодиётга диққат-эътиборини қаратиб, уни
иқтисодий назариянинг тегишли қисми сифатида “жисмоний шахсларнинг
иқтисодиёти”ни тавсифловчи фан деб, кўриб чиққан [4]. Наноиқтисодиёт
атамаси ҳозирги вақтда нанотехологиялардан фойдаланадиган иқтисодий
секторини тавсифлаш мақсадида ҳам ишлатилади [6]. Эд Куполи фикрича
“наноиқтисодиёт - бу нанотехнологиялар орқали технологик ўзгаришларга
тааллуқли бўлган бойликни яратиш ва тақсимлаш жараёнини ўрганувчи
иқтисодиётнинг бир соҳасидир [16]. Айрим олимлар наноиқтисодиётни
билимларга асосланган иқтисодиёт деб ҳам тавсифлайдилар [5].
Фикримизча, наноиқтисодиёт бу иқтисодиёт назариясининг индивидуал
(инсон) даражасидаги фан йўналиши бўлиб, у иқтисодий муносабатлар
тизимида жисмоний шахсларнинг манфаатларига асосланган хулқ-атвори,
иқтисодий салоҳияти ва қиёфаси, инсоний капитали ҳамда индивиднинг бозор
усулида хўжалик юритиш санъати ва маҳоратини ўрганишга бағишланган
умумиқтисодий фандир.
Индивидуал инсон капитали назарияси, ташаббускорлик маркетинг
асослари, индивидуал рентабеллиги ва инсоннинг иқтисодий нафлиги,
индивидуал меҳнат унумдорлигини ва индивидуал тадбиркорликнинг
самарадорлигини ошириш йўллари, инсон иқтисодий камолоти назарияси,
иқтисодий тарбия назарияси,
одамларнинг бойликка эришиш йўллари,
инсонларнинг
давлатмандлик
даражаларини
аниқлаш
модели
каби
наноиқтисодий масалаларининг назарий ва услубий жихатдан яратиб, уларни
“жисмоний шахс” сифатида фаолият кўрсатадиган тадбиркорлик субъектларига
мослаштириш асосида республикамизда кичик бизнес билан бир қаторда
хусусий тадбиркорликнинг ҳам улуши ва самарадорлигини кескин оширишга
эришиш мукин, деб хисоблаймиз [11].
“Иқтисодиёт ва инновацион технологиялар” илмий электрон журнали. № 5, сентябрь-октябрь, 2016 йил
4
www.iqtisodiyot.uz
Қайд қилиш жоизки, мамлакатимиз ва унинг ҳудудларида жисмоний шахс
сифатида фаолият кўрсатаётган якка тартибдаги тадбиркорларнинг сони
йилдан- йилга ошиб бормоқда. Масалан, Ўзбекистон бўйича якка тартибдаги
тадбиркорлик субъектларнинг сони бугунги кунда 227600 тани ташкил этади.
Бухоро вилоятида уларнинг динамикасини таҳлил қилмоқчи бўлсак (1-расм),
агар вилоятда 2012 йилда янги рўйхатга олинган якка тартибдаги
тадбиркорларнинг сони 1434 тани ташкил қилган бўлса, 2013 йилда уларнинг
сони 173 тага (12 фоизга) ва 2014 йилда 84 тага ёки 2012 йилга нисбатан 17
фоизга кўпайганига гувоҳ бўламиз.
1-расм.Бухоро вилоятида 2012-2014 йилларда янги рўйхатга олинган
якка тартибдаги тадбиркорлар сони
Манба: Бухоро вилоятининг статистик ахборотномаси. 2012-2014 йй.
Наноиқтисодий
тадқиқотлар
тизимида
хусусий
тадбиркорлик
маркетингининг методологик ва методик асосларини ўрганиш муҳим аҳамият
касб этади. Чунки, маркетинг иқтисодиётнинг ҳаракатга келтирувчи воситаси
ҳисобланади. Хўжалик юритишнинг бозор усули сифатидаги маркетинг
ўзининг бозоршунослик миссиясини муваффақият билан бажариши учун
иқтисодиётнинг ҳар бир даражаларига мос равишда унинг ўзига хос қиёфасини
шакллантириш талаб этилади.
Умуммаркетинг назарияси ва амалиёти бўйича ҳозирги вақтда хорижда ва
мамлакатимизда чоп этилган иқтисодий адабиётларда етарлича илмий
ишланмалар мавжуд бўлиб, бу соҳада самарали натижаларга эришилган ҳамда
намунали амалий тажрибалар тўпланган.
Маркетинг назарияси Багиев Г.Л.,
Котлер Ф., Жан-Жак Ламбен, Данченок Л.А. ва бошқа хорижий олимлар
томонидан маркетинг элементларини тўлиқ жараёнлари, товар, нарҳ, сотиш,
коммуникация сиёсатлари кенг ёритиб берилган. 1972 йилда Ф.Котлер
микромаркетинг
ва
макромаркетинг
тушунчаларини асослаб берди. 1976
йилда Шелби Хант маркетинг айирбошлаш жараёни ҳақида илм
хисобланишини кўрсатди.
Мазкур тадқиқотларда
маркетингнинг уч эволюцион
“Иқтисодиёт ва инновацион технологиялар” илмий электрон журнали. № 5, сентябрь-октябрь, 2016 йил
5
www.iqtisodiyot.uz
даври: “ишлаб чикариш концепцияси”, “сотиш концепцияси” ва ижтимоий
ахлоқий маркетинг концепцияси асосланган.
Мамлакатимизда Бекмуродов А., Жалолов Ж., Солиев А., Носиров П.,
Абдуллаева Ш., Қосимова М., Эргашхужаева Ш., Юсупов М. ва бошқа
иқтисодчи олимлар томонидан маркетинг фанига тааллуқли кўпгина илмий
асарлар чоп этилган.Сўнгги йилларда ўзбек олимлари маркетинг фаолиятини
таҳлил қилиш ва истиқболлаш жабҳаларига ҳам эътибор қаратиб келмоқдалар
[12 ]. Проф.Ш.Ж.Эргашхужаеванинг фикрича, “маркетинг бу нафакат фалсафа,
фикрлаш тарзи ва иктисодий тафаккур йўналиши, балки айрим фирма,
компания ва бутун иқтисодиёт буйича амалиёт фаолияти ҳамдир
[13].Иқтисодий адабиётларда мaркетинг aмaлиёти ривожлaнишининг қуйидаги
учтa босқичи aжрaтилади [14 ]:
1. Aнтерпренер
(тaдбиркорлик)
мaркетинги.
Компaниялaрнинг
кўпчилигигa, истиқболдa пaйдо бўлaётгaн имкониятлaрни кўриб вa потенциaл
истеъмолчилaр эътиборини қозониб, деярли “Ҳaр бир эшикни қоқaдигaн”,
инсонлaр томонидaн aсос солингaн.
2. Доктринaл мaркетинг. Мувaффaқиятли ривожлaниш нaтижaсидa ҳaр бир
кичик компaния доктринaл, яъни қaндaйдир «Универсaл» шaклдaги
мaркетингни қўллaйди.
3. Интерпренер
мaркетинг. Кўпгинa йирик компaниялaр сўнгги
рейтинглaр, бозор тaдқиқотлaри тўғрисидaги ҳисоботлaрни синчиклaб ўргaниб
вa дилер билaн муносaбaти ҳaмдa реклaмa сиёсaтини бaтaфсил ўйлaб чиққaн
ҳолдa, доктринaл мaркетинг дaрaжaсидa қолиб кетaверaдилaр. Улaрдa ўз ишигa
бўлгaн ижобий ёндaшув сезилмaйди. Бундaй компaниялaрнинг товaр вa сaвдо
мaркaлaри бўйичa менежерлaри, ўз истеъмолчилaрини сaқлaб қолиш учун,
улaрнинг ҳaёти билaн яшaшни ўргaниши вa истеъмолчилaрни қизиқтиришни
янги усуллaрини ўйлaб топишлaри лозим бўлaди.
Юқоридаги тафсилотлардан кўриниб турибдики, маркетинг назарияси ва
амалиётининг ўрганиш кўлами асосан унинг микро ва макро даражаларини
қамраб олиб, фикримизча, наноиқтисодиёт даражасига мос ва хос маркетинг
воситалари ҳали-ҳанузгача етарли даражада ишлаб чиқилмасдан қолмоқда. Гап
индивидуал хўжаликнинг бозор усулида юритишнинг самарали воситаси
сифатидаги “
наномаркетинг”
деб аталишни биз тавсия этаётган назарияси ва
амалиёти тўғрисида кетмоқда.
“Наномаркетинг” нима?
“Наномаркетинг” бозор иқтисодиётининг сўз бойлигида мутлақо янгича
тушунча ҳисобланади. “Наномаркетинг” - индивидуал хўжалик юритишнинг
бозор усули сифатида якка тартибдаги тадбиркорликнинг нафлик тамойилига
асосланиб фаолият кўрсатган ҳолда, ўз мижозларининг талаб-эҳтиёжларини
мўътадил фойда кўриб қондиришдир.
Бу ўринда “наномаркетинг” ва “персонал
маркетинг” ўртасидаги тафовутларини аниқлаш лозим.Персонал маркетинги –
«инсон ресурсларини узоқ вақт давомида ташкил қилишини таъминлашга
қаратилган бошқариш фаолияти туридир” [7].Агар персонал маркетинги меҳнат
бозорида сотиладиган ишчи ўринларни товар сифатида изоҳланса,
наномаркетинг якка тартибдаги тадбиркорлик субъектини товар сифатида
“Иқтисодиёт ва инновацион технологиялар” илмий электрон журнали. № 5, сентябрь-октябрь, 2016 йил
6
www.iqtisodiyot.uz
шарҳлайди.Яъни персонал маркетинги ходимларни кенг маънода ташкилотнинг
ташқи ва ички мижози сифатида кўриб чиқади.У ташкилотнинг кадрларга
бўлган эҳтиёжни ўрганади ва меҳнат ресурсларини бозор усулида бошқаришга
эътиборини қаратади. Наномаркетинг эса индивидни фақат ишчи кучи,
тадбиркорлик қобилияти ва менежерлик маҳоратига эга бўлган тадбиркор
сифатида кўриб чиқади.
Шунингдек,“наномаркетинг”
атамаси
“ишчи
кучи
маркетинги”
тушунчасидан ҳам фарқланади. Агар “ишчи кучи маркетинги” меҳнатга
лаёқатли бўлган инсоннинг иш топиш мақсадида ўз-ўзини тақдим қилиш ва
рекламалаш билан боғлиқ фаолият турига тааллуқли бўлса [8],
“наномаркетинг” инсоннинг тадбиркорлик қобилиятларини амалга ошириш,
яъни ҳар бир ташаббускор шахснинг бизнес ғоя асосида ўз бизнесини яратиш
ва тадбиркорлик омадига эришиш билан боғлиқ бозоршунослик фаолият турига
киради.
Наномаркетинг ўзига хос товар шаклидаги ва жисмоний шахс мақомидаги
хусусий тадбиркорлар
нинг бозоршунослик фаолиятини ифодалайди. Масала
шундаки, бозор иқтисодиётига ўтиш даврида хусусий тадбиркорлик хўжалик
юритиш шакли сифати билан бирга яна
ўзига хос товар
сифатида ҳам юзага
чиқади. Маркетинг тамойилларини хусусий тадбиркорликда қўллаш
индивидуал хўжалигининг товар хоссаларини аниқлашини тақозо этади. Товар
сифатидаги
индивидуал
хўжалигининг
хоссалари
эса
хусусий
тадбиркорликнинг истеъмол ва айирбошлаш қийматларида намоён бўлади.
“
Хусусий тадбиркорликнинг истеъмол қиймати
” деганда, биз якка
тартибдаги тадбиркорлар томонидан ўз хусусий ишини самарали ташкил этиш
ва бошқариш, ишлаб чиқариш ва сотиш харажатларини оптималлаштириш
эвазига маҳсулот таннархини пасайтириш, меҳнат унумдорлиги ва ишлаб
чиқариш самарадорлигини ошириш, маҳсулот ва хизматлар сифатини яхшилаш
натижасида
мижозларнинг эҳтиёжларини тўлиқ қондириб, мўътадил фойда
олишини
назарда тутамиз. Яъни хусусий тадбиркорликнинг
истеъмол қиймати
хўжалик фаолиятининг нафлилик даражаси билан аниқланади. Тадбиркор
ўзининг тадбиркорлик санъати ва маҳорати туфайли ўз мижозларига қанча
кўпроқ наф келтириб, уларнинг талаб-эҳтиёжларини рақибларига нисбатан
арзон, тўла ва сифатлироқ қондира олса, бундай хусусий тадбиркорнинг
истеъмол қиймати ҳамда мижозлар ўртасидаги ижтимоий нуфузи шунча юқори
бўлиб, рақобатбардошлиги ҳам ошиб бораверади.
Бугун иқтисодиётда мустақил бандлик шаклидаги якка тартибдаги
тадбиркорликнинг роли янада ҳам ошиб бормоқда. Касб-ҳунар коллеж ва олий
таълим муассасалари битирувчилари ўзгача бизнес ғоялари негизида
банклардан имтиёзли кредитларни олиб ўз хусусий ишларини ташкил
этилмоқдалар.Ўзбекистонда жисмоний шахс мақомида кўпгина ҳунармандлар,
уй-жойларнинг
индивидуал
таъмирчилари,
савдогарлар, дурадгорлар,
новвойлар, аҳолига маиший хизмат ва ижтимоий-иқтисодий сервис турларини
кўрсатувчилар ва бошқалар хусусий тадбиркорлик фаолияти билан
шуғулланмоқдалар.
Хусусий
тадбиркорлик
соҳасида
рақобатнинг
ривожланиши шароитида якка тартибдаги тадбиркорларнинг тижорат
“Иқтисодиёт ва инновацион технологиялар” илмий электрон журнали. № 5, сентябрь-октябрь, 2016 йил
7
www.iqtisodiyot.uz
муваффақиятлари биринчи навбатда уларнинг истеъмол қиймати ёхуд
нафлилигидан боғлиқ бўлади.
“
Хусусий тадбиркорликнинг
айирбошлаш қиймати
” деганда, бизнинг
фикримизча, тадбиркорлик субъектларида ишчи кучи, тадбиркорлик
қобилиятлари ва менежерлик лаёқатларини ижтимоий-зарурий иш билан
шуғулланиш орқали рўйёбга чиқариш имкониятлари назарда тутилади. Яъни,
хусусий тадбиркорликнинг айирбошлаш қиймати индивидуал хўжаликнинг
даромад кўлами ва унинг капитализациялаш даражаси билан тавсифланади.
Индивидуал хўжаликнинг даромад манбаларига
меҳнат
,
тадбиркорлик
ва
менежерлик
фаолият турлари киради. Хусусий тадбиркорлар ўзининг
компетентли ва ҳалол меҳнати ҳамда ижодий тадбиркорлиги эвазига солиқлар
ва барча харажатларни қоплангандан сўнг тадбиркорлик даромадига эга бўлиб,
бозоршунослик ва менежерлик иши учун ҳам фойда қўлга киритилган ҳолда ўз
қийматини ошириб боради. Бунда тадбиркорлик субъектларининг қиймати уч
турда: жорий, бўлажак ва бозор қийматларига бўлинган ҳолда баҳоланади.
Тадбиркорлик субъектларининг қиймати уларнинг моддий ва номоддий
активлари (асосий ва айланма воситалари, пул маблағлари, захиралари, ноу-хау,
мижозлар кўлами, менежерлик маҳорати ва маркетинг кўникмаси) қиймати
билан ўлчанади. Фақат мижозларининг эҳтиёжини қондириш эвазига қўлга
киритилган ва тадбиркорлик субъектини кенгайтиришига сарфланган
даромадларнинг қисмигина хусусий тадбиркорликнинг айирбошлаш қийматини
кўпайишини таъминлайди.
Индивидуал хўжалигини истеъмол ва айирбошлаш қийматларга эга бўлган
ўзига хос товар сифатида талқини хусусий тадбиркорликда маркетинг
ғояларини кенг қўллаш имконини яратади. Моҳиятан
“маркетинг – бу бозорда
фаолият кўрсатиш ва равнақ топиш мақсадида бозорни билиш маҳоратидир”
[10]. Маркетинг ғояларини хўжалик юритиш жараёнида қўллаш эвазига
хўжалик фаолияти сифати ва самарадорлигининг ошиши натижасида хусусий
тадбиркорликнинг ривожлантиришга
эришилади.Чунки, маркетинг бизнес
фалсафаси билан бир қаторда яна хўжалик юритиш усули сифатида ҳам амал
қилиб ўзига хос сеҳрли кучга эгадирки, бу куч маркетинг унсурларининг узвий
уйғунлигида намоён бўлади. Унга кўра маркетингнинг тўрта таянч унсури –
товар
;
нарх
;
тижорат
(ёки товар тақсимоти ва ҳаракати);
реклама
(ёки
маркетинг коммуникацияси)ни
бозор
доирасида ўзаро алоқадорлик асосида
уйғун бирлаштирилиб турли даража ва шаклларда иқтисодий фаолият билан
шуғулланилса, иқтисодиётда янги сифат ҳолатидаги хўжалик юритиш
механизми шаклланади. Бундай хўжалик юритиш механизми бозор усулига
асосланади ва унинг моҳиятини «
маркетинг мажмуаси
» (
marketing mix
)
ибораси ифодалайди.
Наномаркетинг мажмуаси ўзига хос бозоршунослик амалларининг узвий
уйғунлиги асосида индивидуал хўжаликни юритишнинг бозор усули сифатида,
фикримизча, қуйидаги қиёфага эга бўлади (2-расм).
“Иқтисодиёт ва инновацион технологиялар” илмий электрон журнали. № 5, сентябрь-октябрь, 2016 йил
8
www.iqtisodiyot.uz
2-расм. Наномаркетинг мажмуаси
Манба: Муаллифлар томонидан тузилган.
2-расмдан кўриниб турибдики, наномаркетинг мажмуасининг ядросини
хусусий тадбиркорларнинг “
мақсадли мижозлар талаб-эҳтиёжлари
” ташкил
этади. Улар ички ва ташқи товар, хизматлар, хомашё, инновациялар ва бошқа
бозорларда намоён бўлади. Наномаркетингнинг сиғиниш объекти айнан
хусусий тадбиркорлар томонидан яратадиган товар ва кўрсатиладиган хизмат
турларидан боғлиқ бўлган мижозлар ҳисобланади. Ҳақиқий мижозларни
маркетинг тадқиқотлари усулларидан фойдаланиб ҳар томонлама ўрганиб
чиқиш лозим. Бозорни сегментлаш аломатларига мувофиқ потенциал
мижозларни мақсадли гуруҳларга бўлади ва уларнинг талаб хусусиятлари
аниқланади. Тадбиркорларнинг товар ва хизматлари муайян бозор
сегментларида ўринлаштирилади. Индивидуал хўжалигини самарали юритиш
учун хусусий тадбиркор мақсадли мижозлар талаб-эҳтиёжларининг реал
кўлами ва потенциал имкониятларидан келиб чиққан ҳолда нано даражадаги
маркетингга хос тўртта қуйидаги таянч унсурларини моҳирлик билан уйғун
бирлигини яратиш саъй-ҳаракатларини қилиши лозим.
Умуммаркетинг мажмуасининг “товар” (product) унсури нано даражадаги
маркетинг мажмуасида ташаббускор инсоннинг “
ўз хусусий ишини ташкил
этиш
” саъй-ҳаракатларида намоён бўлади.Чунки хусусий тадбиркорлик ўзига
хос товар сифатида юзага чиқади ва мижозларнинг талаб-эҳтиёжларини
қондиришга хизмат қилади. Маркетинг воситаларидан фойдаланиб аниқланган
мақсадли мижозлар гуруҳларга мос тарзида маҳсулот ва хизматлар турлари
шакллантирилади. Ҳар бир мақсадли мижозлар учун зарурий ва керакли хизмат
турлари ва шакллари яратилади. Натижада товар таклифи билан мижоз
“Иқтисодиёт ва инновацион технологиялар” илмий электрон журнали. № 5, сентябрь-октябрь, 2016 йил
9
www.iqtisodiyot.uz
талабининг уйғун бирлиги вужудга келиб тадбиркорлик иши муваффақият
билан бошланади ва мустақил бандлик даражаси ошади.
Масалан, Бухоро шаҳри “Ҳавзи Нав” маҳалласида яшайдиган Мурод
номли дурадгор уста мустақилликдан олдин Бухоро шаҳридаги мебель
фабрикасида ёлланма ишчи бўлиб ишлаб келган.Мустақиллик даврида бу
фабрика банкрот деб эълон қилиб ёпилиши билан, уста Мурод ишсиз бўлиб
қолди.У ўз дурадгорлик маҳоратини мустақил рўёбга чиқариш йўли билан,
1995 йилдан бери якка тартибда ўз уйида ёғочкорлик бизнесини йўлга қўйиб,
ўғли билан биргаликда мижозларининг талабларига мос равишда ёғочдан
нарсалар ясаш ва аҳолига дурадгорлик хизматларини кўрсатиш тадбиркорлиги
билан фаол шуғулланиб келмоқда. Уста Мурод мижозларнинг таклифига
биноан уларнинг уйига бориб ёғочкорлик ишларини ҳам бажариб туради. Қўли
гул уста Мурод жисмоний шахс сифатида мижозларга хизмат қилади ва уларга
наф келтирган ҳолда тадбиркорлик даромадига эга бўлиб, мустақиллик
шарофати билан якка тартибдаги тадбиркорлик фаолияти туфайли мана 20 йил
бери оиласини боқиб тўкин-сочин яшаб келмоқда.Яъни уста Мурод
наномаркетинг мажмуасининг “
ўз хусусий ишини ташкил этиш
” унсурига
мувофиқ амал қилган ҳолда, мустақил равишда ўз бандлигини ўзи
муваффақият билан ташкил қила олди
.
Умуммаркетинг мажмуасининг “нарх” (price) унсури нано даражадаги
маркетингда хусусий тадбиркорнинг “
бизнес қийматини ошириб бориш
”
фаолиятида ифодаланадики, бундай иқтисодий саъй-ҳаракат хусусий ишни
капитализациялаш маъносини билдиради. Яъни хусусий тадбиркор ўз ишини
самарали ташкил этиш натижасида бозордаги талаб-эҳтиёжларини қондирилган
ҳолда мўътадил фойда қўлга киритиб унинг бир қисмини бизнесини
кенгайтиришга сарфланиши лозим.Тадбиркор қанча даромадини наноинвести-
циялаш асосида ўз хусусий ишини кенгайтиришга сарфласа, бизнесининг
жорий, келажак ва бозор қийматлари шунча ошиб бораверади-да, кейинги
йилларда даромадининг кўлами кенгаяди.Уста Мурод доимий равишда
тадбиркорлик даромади ҳисобидан ёғочкорлик бизнесини ривожлантириш
мақсадида уйидаги устахонаси учун янги дурадгорлик асбоб-ускуналар сотиб
олиши ва ёғочга ишлов беришнинг янги технологияларини ўзлаштириши ҳамда
ўз ёғочкорлик маҳоратини ривожланиб бориши натижасида унинг
тадбиркорлик иши рақибларига нисбатан анча муваффақиятли ривож топмоқда.
Умуммаркетинг
мажмуасининг
“тижорат”
(place)
унсури
наномаркетингнинг “
тадбиркорлик фаоллигини ошириш
” саъй-ҳаракатларида
ўз ифодасини топадики,
у хусусий ишни тижоратлаштириш маъносини
билдиради.
Бунда “тадбиркорлик фаоллиги” тадбиркорликни бозор муҳитининг
ўзгарувчанлик хусусиятига мослашиб, мавжуд ақлий, моддий, молиявий,
ташкилий йўналишларидаги имкониятларининг фаолият жараёнида тўлиқ
рўёбга чиқарилишидир [9]. Хусусий ишнинг тадбиркорлик фаоллигини
оширишнинг
асосий
йўналишларига
давлат
томонидан
хусусий
тадбиркорликни қўллаб-қувватлаш механизмлар самарадорлигини ошириш;
молиялаштириштиришнинг янги манбаларини ҳаракатга келтириш; ташқи
иқтисодий фаолият механизмларини такомиллаштириш; хусусий тадбиркорлик
“Иқтисодиёт ва инновацион технологиялар” илмий электрон журнали. № 5, сентябрь-октябрь, 2016 йил
10
www.iqtisodiyot.uz
субъектларни инновацияларни яратиш ва ўзлаштиришга мойиллигини ошириш;
маркетинг усулида хўжалик юритишни йўлга қўйиш; янги иш ўринларни
яратиш ва бошқалар киради. Уста Муроднинг якка тартибдаги тадбиркорлик
ишида наномаркетинг мажмуасининг
тадбиркорлик фаоллигини ошириш
унсури унинг ёғочга ишлов беришнинг янги технологияларини ўзлаштириш,
мижозларнинг талаб-эҳтиёжларининг ўзгариш тенденцияларини ўрганиб
бориш, ёғочкорлик бизнесини кенгайтириш асосида янги ишчи ўринларни
яратиш ва ёшларни бу ишга жалб этиш фаоллиятлари билан боғлиқ бўлади.
Ниҳоят, умуммаркетинг мажмуасининг “реклама” (promotion) унсури нано
маркетинг даражасида “
бизнесни мижозлар томон силжитиш
” фолиятида
намоён бўлади.Бу босқичда якка тартибдаги тадбиркор ўз хусусий ишини
силжитиш дастурини тузадики, у яратиладиган товар ва хизматларини
мижозлар томон силжитиш билан боғлиқ реклама компаниясини, доимий
мижозларга молиявий имтиёзлар тизимини, иш намуналарини кўрсатиб бориш,
ўз брендини яратиб ижтимоий нуфузини оширишга қаратилган чора-
тадбирларни
ишлаб
чиқишдан
иборат.Уста
Муроднинг
ёғочкорлик
тадбиркорлиги фаолиятида наномаркетинг мажмуасининг мазкур унсури унинг
ўз ёғочкорлик ишларидан намуналарини фотоальбом ва проспект шаклларида
тайёрлаб мижозларга намойиш этиш, каттароқ миқдорда ёғочкорлик ишларини
ва такроран устага буюртма берган ҳолатларда хизмат нархларини
арзонлаштириш амалиётини қўллаш эвазига мижозлар сонини кўпайтириш
каби ишбилармонлик саъй-ҳаракатларида ўз аксини топади.
Индивидуал
хўжалиги
даражасида
наномаркетинг
фаолиятини,
фикримизча, бозоршуносликнинг қуйидаги фаолият йўналишларида намоён
бўлади:
Хусусий тадбиркорликнинг мақсадли мижозлари талаб-эҳтиёжларини
ҳар томонлама ўрганиш;
Товар ва хизматлар бозорини сегментлаштириш;
Хусусий тадбиркорлар томонидан яратиладиган товар ва хизматларни
ички ва ташқи бозорларда ўринлаштириш;
Индивидуал хўжалиги учун зарур бўлган товар ва хизматларни маъқул
нархлар билан бозордан харид қилиш;
Хусусий бизнеснинг қийматини баҳолаш;
Тадбиркорлик
қобилиятлари
ва
менежерлик
фазилатларини
тижоратлаштириш.
Хусусий тадбиркорликнинг ижтимоий нуфузини ошириш ва бошқалар.
Юқорида билдирган фикр-ғоялар юзасидан қуйидаги хулосаларни
чиқариш мумкин:
“Наномаркетинг” атамаси индивидуал хўжалик юритишнинг бозор
механизми сифатида якка тартибдаги тадбиркорларнинг нафлик-фойдалилик
тамойилига асосланиб фаолият кўрсатган ҳолда, ўз мижозларининг талаб-
эҳтиёжларини мўътадил фойда кўриб қондиришни билдиради.
Наномаркетинг объекти сифатидаги индивидуал хўжалигининг товар
хоссалари хусусий тадбиркорликнинг истеъмол ва айирбошлаш қийматларида
намоён бўлади.
“Иқтисодиёт ва инновацион технологиялар” илмий электрон журнали. № 5, сентябрь-октябрь, 2016 йил
11
www.iqtisodiyot.uz
Индивидуал
хўжалик
юритиш
механизмининг
моҳиятини
«наномаркетинг мажмуаси» ибораси ифодалайди ва у тўртта таянч унсури –
ўз
хусусий ишини ташкил этиш; бизнес қийматини ошириб бориш; тадбиркорлик
фаоллигини ошириш; бизнесни мижозлар томон силжитиш
дан
таркиб топади.
Наномаркетинг мажмуасидаги унсурларни
бозор
(
мақсадли мижозлар
талаб-эҳтиёжлари
)
доирасида
ўзаро
уйғунлигида
якка
тартибдаги
тадбиркорлик фаолияти билан шуғулланган тақдирда, хусусий секторда янги
сифат ҳолатидаги хўжалик юритиш механизми шаклланадики, у тадбиркорлик
ишининг самарадорлигини оширишини таъминлайди.
Индивидуал
хўжалиги
даражасида
наномаркетинг
фаолияти
бозоршуносликнинг ўзига хос хусусиятларига эга бўлади.
Индивидуал хўжалиги даражасида наномаркетинг фаолиятини қўллаш
мақсадида биз қуйидагиларни таклиф этамиз:
Биринчидан
,Ўзбекистоннинг келажакда ривожланган давлатлар қаторига
киришини таъминлаш мақсадида мамлактимиз иқтисодиётини анъанавий,
макро ва микроиқтисодиётга бўлиб ўрганишдан, уни еттита -
мега, макро,
мета, мезо, микро, мини ва нано
даражаларда тизимли ўрганишга ўтишини ва
унинг ҳар бир даражасига мос равишда бозор усулида хўжалик юритишнинг
ўзига хос шакл, услуб, восита ва механизмларини ишлаб чиқишни тавсия
этамиз.
Иккинчидан
,Ўзбекистон иқтисодиётида кичик бизнес билан бир қаторда
хусусий тадбиркорликнинг ҳам роли ва улушини янада кенгайтиришни
таъминлай оладиган
нано даражадаги иқтисодий изланишларни самарали олиб
боришини ҳамда наноиқтисодий тадқиқотларнинг бош масаласи сифатида
инсоннинг иқтисодий жиҳатдан комилликка эришганлигини эътироф этишини
тавсия этамиз.
Учинчидан
,
жисмоний
шахслар
иқтисодиётга
мос
келадиган
“наномаркетинг” тушунчасини мустақил атама сифатида кўриб чиқиш ва
амалий тадқиқотлар объектига айлантириш жамоачиликнинг хусусий мулкка
нисбатан муқаддас неъмат сифатидаги қарашини шакллантиришга бевосита
кўмаклашади.
Тўртинчидан,
Ўзбекистонда якка тартибдаги тадбиркорликни жадал
ривожлантириш мақсадида индивидуал хўжаликларни юритишнинг бозор
усули сифатидаги наномаркетинг воситаларини якка тартибдаги тадбиркорлик
амалиётига қўллаш чора-тадбирларини кўриш, жумладан, наномаркетингнинг
амалий усулларини хусусий тадбиркорларга
маҳорат дарслари
ни уюштириш
орқали ўргатиш.
Бешинчидан
, якка тартибдаги тадбиркорлар ўз даромади ҳисобидан ўз-
ўзини молиялаштириш йўли билан доимий равишда бизнеснинг
қийматини ва
тадбиркорлик фаоллигини
ошириб бориши хусусий ишнинг муваффақиятга
эришиш гарови эканлигини тадбиркорларга тушунтириб бериш ишларини олиб
бориш ҳамда уларнинг бундай наномаркетинг ва наноинвестициялаш саъй-
ҳаракатларини давлат томонидан қўллаб-қувватлаш механизмларини ишлаб
чиқиш лозим.
“Иқтисодиёт ва инновацион технологиялар” илмий электрон журнали. № 5, сентябрь-октябрь, 2016 йил
12
www.iqtisodiyot.uz
Шундай қилиб, иқтисодиётнинг нано даражасига хос маркетинг қиёфасини
шакллантириш жисмоний шахс
сифатида амал қилинаётган хусусий
тадбиркорликни ривожлантиришнинг ташкилий-иқтисодий механизмларини
яратиш имконини яратади.Жумладан, касб-ҳунар коллежлари битирувчиларини
ўз бизнесини ташкил қилиш ва ўз тадбиркорлик қобилиятларини
ривожлантиришга амалий ёрдам беради, фаолиятдаги якка тарбидаги
тадбиркорларга эса ўз бизнесининг бозор қийматини ошириб боришнинг
асосий йўланишларини белгилашга бевосита кўмаклашади.Наномаркетинг
усулларини хусусий секторда қўллаш эвазига мамлакатимиз иқтисодиётида
ҳуқуқий шахс сифатидаги кичик бизнес субъектлари билан бир қаторда
жисмоний шахс мақомида фаолият кўрсатаётган ҳунармандлар,заргарлар,якка
деҳқонлар, якка тартибдаги тикувчилар, дурадгорлар, индивидуал уй-жой
таъмирчилари ва кўпгина бошқа кўринишдаги хусусий тадбиркорликни ҳам
муваффақият билан ривожлантиришга эришиб, кичик бизнес ва хусусий
тадбиркорликнинг Ўзбекистон равнақи ва халқимиз фаровонлиги йўлида
хизмат қилиш имкониятини янада ҳам кенгайтириш мумкин деб, ўйлаймиз.
Фойдаланилган адабиётлар рўйхати
1. Каримов И. Баркамол авлод орзуси. – Т.: «Ўзбекистон миллий
энциклопедияси» Давлат илмий нашриёти. 2000. 108 б.
2. Дворкович А. "Oт инструментов макроэкономики к микро- и
наноэкономике".
http://allmedia.ru/headlineitem.asp?id=312213
3.Иншаков
О.В.
Наноэкономика
для
нанотехнологий.
http://econorus.org
. [10.09.2014].
4. Клейнер Г. Современная экономика России как «экономика физических
лиц» //Вопр. экономики. – 1996. – N 4.–С.70–93.
5. Любимова Т.А. Наноэкономика как исходный уровень анализа эко-
номических отношений [Текст] // Вестник Иркутского государственного
технического университета. – 2009. – № 2. – С. 88-97.
6. Ляшенко В.И., Павлов К.В. Наноэкономика как перспективное
направление интенсификации общественного воспроизводства. Невідоме,
Киев.2008. 328 с.
7. Маркетинг
персонала.
http://www.vevivi.ru/best/Marketing-personala-
8. Маркетинг рабочей силы как инструмент регулирования рынка труда в
современных российских условиях [Электронный ресурс].
http://www.bankrabot.com/work/work_11054.html?similar=1
9. Муродова
Н.Қ. Кичик бизнес субъектларининг тадбиркорлик
фаоллигини ошириш йўналишлари.Автореферат....и.ф.н.Тошкент – 2008. 12 б.
10. Наврўззода Б.Н. Маркетинг: бозорни билиш маҳорати. Ўқув–методик
қўлланма. - Бухоро: Бухоро давлат университети нашриёти, 2006.-174 б.
11. Наврўззода Б.Н., Раҳмонов Ҳ.О. Ўзбекистонда демократик бозор
ислоҳотларини янада чуқурлаштириш концепиясининг моҳияти. Бухоро Давлат
университети илмий ахбороти, 4-сон, 2010 й. 33-38 бб.
“Иқтисодиёт ва инновацион технологиялар” илмий электрон журнали. № 5, сентябрь-октябрь, 2016 йил
13
www.iqtisodiyot.uz
12. Хотамов И.С., Саъдуллоев Ҳ.И. “Маркетинг фаолиятини таҳлил қилиш ва
истиқболлаш”. Дарслик. – Т.: Иқтисодиёт, 2012, 202-бет.
13. Эргашхужаева Ш.Ж. “Маркетинг” фани (маъруза матнлари).-Тошкент:
ТДИУ, 2009, 183 бет.
14. Қориевa Ё.К., Немaтов И.У., Эгaмбердиев Ё.И., Aбдулaкимов Ғ.A.,
Aбдурaҳимов С.Н. «Xaлқaро мaркетинг» фaни (Маъруза матнлари).- Т.: ТДИУ,
2010. – 153 бет
15. Arrow K. Reflections on the essays. In: Arrow and the Foundations of the
Theory of Economic Policy / Ed.: G.R. Feiwel. - L.: Macmillan, 1987, p. 734.
16. Ed Cupoli. Nanoeconomics.
http: //www. nanodic. Com /general
Б.Н.Навруз-Зода
О.К.Хуррамов
