“Iqtisodiyot va innovatsion texnologiyalar” ilmiy elektron jurnali. № 5, sentyabr-oktyabr, 2021 yil
80
5/2021
(№
00055)
МОЛИЯВИЙ АКТИВЛАРНИ САМАРАЛИ БОШҚАРИШ ОРҚАЛИ
КОРХОНАЛАР МОЛИЯВИЙ ҲОЛАТИНИ ЯХШИЛАШ ЙЎЛЛАРИ
Зайнутдинов Исмоил Самариддин ўғли
Тошкент давлат иқтисодиёт университети мустақил изланувчи
E-mail:
Аннотация
.
Ушбу мақолада жорий молиявий
аутивларни
самарали
бошқариш
тизимини такомиллаштириш
,
корхона молиявий ҳолатини яхшилаш, халқаро тажрибаси
ва унинг кўрсаткичлари
ва аҳамияти
таҳлил қилинган. Шунингдек молиявий активларни
бошқаришни муваффақиятли амалга оширишга доир илмий таклифлар берилган.
Калит сўзлар:
молиявий активлар, дебиторлик, кредиторлик, номолиявий
активлар, реал активлар, пул маблағлари.
Кириш
Молиявий менежментнинг турли объектлари бўйича қарорлар қабул қилиш
орқали корхоналар бозор
қийматини максималлаштириш асосий мақсад ҳисобланса,
унинг ҳар бир объекти ёки уни бошқариш элементлари ушбу объектларнинг
иқтисодий табиати ҳамда умумий мақсадга таъсирининг хусусиятларига боғлиқ
бўлади.
Акциядорлик жамиятларида рентабелик ва молиявий барқарорликни
юксалтиришга қаратилган жорий активларни самарали бошқариш бўйича молиявий
қарорлар қабул қилиш комплекс молиявий бошқарув тизимининг элементи
ҳисобланади.
Мавзуга оид адабиётлар таҳлили
Иқтисодчи В.Д. Герасимова ҳам тўлов қобилияти
-
нақд пул маблағларини
тўлов мажбуриятларини ўз вақтида қайтара олиш имконияти сифатида баҳолайди
[1].
Демак, юқоридаги фикрларни умумлаштирган ҳолда таъкидлаш жоизки, пул
маблағлари аввало жорий мажбуриятларни қайтариш орқали тўлов қибилиятини
яхшилашга хизмат қилади. Унинг
таркиби ва динамикасига асосланган ҳолда пул
маблағларининг ушбу вазифасини қай даражада бажарилиш ҳолатига баҳо бериш
мумкин. Пул маблағларининг динамик ўсиши билан бирга унинг таркибий
тузилмасида ўзгариш тенденцияси кузатилмоқда.
Лекин шуни алоҳида таъкидлаш жоизки, иқтисодий адабиётда пул
маблағларини бошқариш асосан тўлов қобилинятини таминлаш мақсадида амалга
оширилишига эътибор қаратилади
[2]
. Буни қуйидаги иқтисод олимларнинг
фикрларидан ҳам кўришимиз мумкин. Масалан, Россиялик иқтисодчи В.В.
Ковалевнинг фикрича тўлов қобилияти
-
бу корхонада кредиторлик қарзларини тезлик
билан қайтариш ҳисоб китоблари учун пул маблағлари ва унинг эквивалентларининг
мавжудлиги
[3]
эканлигини эътироф этади.
Демак, тўлов қобилиятининг мазмунан 2 қисми яъни актив ва пассив
жиҳатлари мавжуддир. Актив жиҳатлари, керакли хажмдаги пул маблағларининг
мавжудлиги ва пассив жиҳати кечик тирилган кредиторлик қарзларининг мавжуд
эмаслиги каби белгиларидадир.
“Iqtisodiyot va innovatsion texnologiyalar” ilmiy elektron jurnali. № 5, sentyabr-oktyabr, 2021 yil
81
5/2021
(№
00055)
Молиявий активларнинг элементи ҳисобланган дебиторлик қарзларига
инвестицияларнинг иқтисодий табиати ва уни компаниялар бозор қийматини
таъсирига оид қарашлар иқтисодчи С. О. Джон томонидан кенг ёритиб берилган
[4].
Тижорат кредити воситасида шакллантириладиган жорий молиявий активлар ва
пассивларни мувозанатли бошқариш масалалари С. Даниел ва Р.Ф. Сейфертларнинг
илмий тадқиқотларида чуқур ўрганилган
[5]
. Иқтисодчи М.Д. Бавелд эса молиявий
инқироз даврида Голландия компанияларида рентабеллик кўрсаткичларига ишчи
(жорий) капитал самарадорлигининг таъсир кучи юқори бўлишини исботлаган
[6].
Х. Ким Ёнг ва Жозеф Аткинслар жорий молиявий активлар таркибида
дебиторлик қарзларининг компаниялар бозор қийматини максималлаштиришга
таъсирини эмпирик тадқиқотлар йўли билан асосланган
[7]
. Бу борадаги ўзига хос
тадқиқотлардан бири Зви Лиебер, Яир Е. Ордерлар томонидан олиб борилган бўлиб,
улар дебиторлик қарзларининг компаниялар молиявий хўжалик фаолиятига
таъсирини интеграллаштирилган моделини ишлаб чиқишган
[8].
Маълумки, ишчан капитал ҳисобланувчи жорий активларниинг айланувчанлиги
молиявий
-
хўжалик фаолияти самарадорлигини оширилиши нуқтаи назардан позитив
аҳамиятга эгалигини юқоридаги бобларимизда кўриб ўтган эдик.
Тадқиқот методологияси
Мазкур молиявий активларни бошқаришнинг йўллари таҳлил қилинган. Таҳлил
жараёнида илмий абстракциялаш, эксперт баҳолаш,
индукция ва дедукция,
таққослаш, тизимли таҳлил усулларидан фойдаланилган
.
Таҳлил ва натижалар муҳокамаси
Маълумки, ишчан капитал ҳисобланувчи жорий активларниинг айланувчанлиги
молиявий
-
хўжалик фаолияти самарадорлигини оширилиши нуқтаи назардан позитив
аҳамиятга эга
.
Жорий активлар айланувчанлигига 2 та асосий омил таъсир қилади;
Маҳсулот реализациясидан тушумнинг йиллик ўсиши. Агар жорий
активларнинг қийматини шартли равишда ўзгармас деб оладиган бўлсак, маҳсулот
реализациясидан тушумнинг ортиши жорй активлар айланувчанлигини ортишига
таъсир қилади ва натижада уларнинг айланиш дари қисқаради. Бундай ҳолатда ҳар
бир ишлаб чиқарилган маҳсулот эвазига сарфланадиган меҳнат предметларини
қисқариши ва улардан интенсив фойдаланиш ҳисобига тушумнинг юқори ўсиши
кузатилади.
Жорий активлар йиллик қийматининг ўсиши. Бундай ҳолатда шартли равишда
тушум динамикаси ўзгармаган ҳолатда жорий активлар қийматининг ўсиши улар
айланувчанлигини пасайишига олиб келади. Ушбу ҳолатда ишлаб чиқаришга
авансланган капиталнинг
унумдорлигини пасайиши кузатилади. Бундай ҳолатга
асосий таъсир кўрсатувчи омиллардан бири дебиторлик қарзлари ёки пул
маблағларининг юқори даражада тўпланиши натижасида иммобилизация қилинган
активлар улушининг ортиши ҳисобланади.
Дебиторлик қарзларининг корхоналар молиявий ҳолатига таъсирининг асосий
индикаторларидан бири уларнинг айланувчанлигидадир. Буни қуйидаги расм орқали
тизимлаштиришга ҳаракат қиламиз.
“Iqtisodiyot va innovatsion texnologiyalar” ilmiy elektron jurnali. № 5, sentyabr-oktyabr, 2021 yil
82
5/2021
(№
00055)
Маълумки, дебиторлик қарзлари пул маблағларининг маълум маънодаги
ўрнини босувчи субституция
ёки пул маблағларининг суррогати
1
ҳам ҳисобланади.
Чунки улар, биринчидан тижорат кредити инструментларидан бири сифатида пул
маблағларига бўлган даврий эҳтиёжни таъминлаш вазифасини бажаради.
Иккинчидан, дебиторлик қарзлари молиявий актив ва муомала фондларининг
элементи сифатида корхоналарнинг товарлар ва хизматлар бозоридаги савдо
сиёсатида ўз сегментини кенгайтиришнинг маълум имкониятларини ўзида
мужассамлаштиради.
Шу нуқтаи назардан жорий молиявий активлар таркибида дебиторлик
қарзларининг белгиланган
нормадан ортиқча миқдори ҳам, кам миқдори ҳам ёки
айланиш тезлигини пастлиги, юқорилиги молиявий ҳолатни мўтадил даражада ушлаб
туриш учун маълум салбий оқибатларни келтириб чиқариши мумкин.
Жорий активлар айланувчанлиги ва унга таъсир этувчи омилларнинг миқдор
жиҳатдан таъсири қуйидаги ҳисоб китоблар орқали келтирилади. Бунда дастлаб
базис йилдаги жорий активлар айланувчанлиги ва ҳисобот йилидаги айланувчанлиг
ҳисобланади.
Юқоридаги ҳисоб китоблар асосида жорий активлар айланувчанлигини
йиллиги
ўзгариш динамикаси қуйидаги тарзда ҳисобланади.
Демак, юқоридаги ҳисоб китобларга кўра жорий активлар айланиш
тезлигининг йиллик кўрсаткичи 2020 йилда 0,3
5
мартага ўсган.
Дебиторилк қарзларининг айланиш тезлигини оширилиши жорий активларга
нисбатан
ортиқча ташқи молиявий эҳтиёжларни қисқартириш имкониятларини
яратади. Ушбу
ҳолат том маънода олганда нисбатан кам меҳнат предметлари
ҳисобига кўп товарлар ишлаб чиқариш имкониятларини яратиши мумкин. Лекин,
айланиш тезлигини ошириш, дебиторлик қарзларини қисқартириш орқали ҳам
таъминланиб, ушбу ҳолат савдо сиёсатидаги сегментларни қисқаришига, товарларни
кредитга солиш кўламини қисқаришига олиб келиши мумкин. Бундай вазиятда тайём
маҳсулотни реализация қилиш билан боғлиқ айрим муаммолар вужудга келиши
мумкин.
1
Суррога́т
(
от
нем
. Surrogat)
—
ўрнини
босувчи
деган маънони англатади.
“Iqtisodiyot va innovatsion texnologiyalar” ilmiy elektron jurnali. № 5, sentyabr-oktyabr, 2021 yil
83
5/2021
(№
00055)
1-
расм. Дебиторлик қарзлари айланувчанлигининг корхоналар молиявий ҳолатига
таъсири
2
Дебиторлик қарзларининг айланиш тезлигини секинлашуви эса ўз навбатида,
қўшимча молиявий ресурсларга эҳтиёжнинг вужудга келиши орқали ташқи
молиялаштириш кўламининг ортиши ҳисобига тўлов қобилияни
йўқолиш рискини
вужудга келтириши мумкин. Жорий молиявий активлар ва умуман жорий активлар
айланиш тезлигининг пасайиши эса табий равишда уларнинг рентабеллик
кўрсаткичларини пасайишига олиб келиши мумкин.
Лекин ушбу ҳолатнинг яна бир нозик жиҳатлари ҳам
мавжуддир. Дебиторлик
қарзлари айланишининг секинлашуви уларнинг миқдор жиҳатидан ортиши билан
боғлиқ бўлиши ҳам мумкин. Бундай шароитда яна бир ҳолат яъни тайёр маҳсулотни
кредитга солиш орқали товарлар ва хизматлар бозоридаги савдо сегментларини
кенгайтириш, контрагентлар спектрини кенгайтириш имкониятларини ҳам яратиши
мумкин. Натижада, жорий активлар таркибидаги тайёр маҳсулотни тез реализация
қилиш орқали улар айланиш тезлигини оширишлиши мумкин.
Умумий контекстда кўриб ўтадиган бўлсак, пул маблағларининг суррогати
сифатида дебиторлик қарзларининг айлананиш тезлигини ортиши корхоналар
2
Муаллиф томонидан ишлаб чиқилган.
Дебиторлик қарзларини айланиш тезлиги
Айланиш тезлиги ортади
Айланиш тезлиги секинлашади
Молиявий ҳолат учун ижобий ҳисобланиб, корхонанинг ташқи
молиялаштириш манбалари эҳтиёжи камаяди.
Муддати ўтган дебиторлик қарзларининг қисқариши, тўлов
интизомини мустаҳкамланиши ликвилилик ва тўлов қобилиятини
яхшиланишига олиб келиши мумкин.
Жорий молиявий активлар рентабеллигининг ортиши, муомала
фондларининг қисқариши орқали умумий самарадорлик таъминланади.
Товарлар ва хизматларни кредитга сотишнинг қисқариш ҳисобига
кузатилиши мумкин.Контрагентлар билан муносабатлар нисбатан
ёмоншашиши мумкин.
Молиявий ҳолат учун салбий ҳолат ҳисобланиб, қўшимча ташқи
молиялаштириш манбаларига эҳтиёжни вужудга келтиради.
Тижорат кредити сиёсати жадаллашуви ва кредитга сотиш
кўламининг ортиши ҳисобига бозордаги сотиш сегментини
кенгайтирилиши мумкин. .
Жорий молиявий активлар айланишининг секинлашувига, жорий
активлар таркибидаги муомала фондларининг ортишига, тўлов
қобилияти ва ликвидлилик кўрсаткичларининг ёмонлашувига олиб
келиши мумкин.
“Iqtisodiyot va innovatsion texnologiyalar” ilmiy elektron jurnali. № 5, sentyabr-oktyabr, 2021 yil
84
5/2021
(№
00055)
молиявий ҳолати учун нисбатан юқори даражада позиятив таъсир кўрсатиш
имкониятларига эга. Шунинг учун ҳам аксарият акциядорлик жамиятларида
молиявий хизмат тизими дебиторлик қарзларининг бошқариш стратегиясида унинг
айланувчанлигини ошириш омилларини аниқлашга ҳаракат қиладилар.
Хулоса ва таклифлар
Шундай қилиб,
жаҳон ва маҳаллий амалиёт томонидан таклиф қилинган ва
диаграммада жамланган бошқарув усулларининг моҳияти маълум
Умумий
контекстда кўриб ўтадиган бўлсак, пул маблағларининг суррогати сифатида
дебиторлик қарзларининг айлананиш тезлигини ортиши корхоналар молиявий
ҳолати учун нисбатан юқори даражада позиятив таъсир кўрсатиш имкониятларига
эга. Шунинг учун ҳам аксарият акциядорлик жамиятларида молиявий хизмат тизими
дебиторлик қарзларининг бошқариш стратегиясида унинг айланувчанлигини ошириш
омилларини аниқлашга ҳаракат қиладилар.
Ўтиш даври иқтисодиётига хос тўлов тизими билан боғлиқ муаммолар мамлакат
табиркорлик субъектлари жорий активлари таркибидаги муомала фондларининг
элементи ҳисобланган дебиторлик қарзларининг юқори салмоғини ташкил қилиши
билан белгиланади. Бунда энг асосий муаммо муддати ўтган дебиторлик қарзлари
ҳисобланиб, молиявий активларни бошқаришнинг бошш муаммоларидан бири
ҳисобланади.
Фойдаланилган адабиётлар
1.
Герасимова
В.Д.
Анализ
и
диагностика
финансово
-
хозяйственной
деятельности промқшленного предприятия. М.: КНОРУС, 20
11.-
356 с.(с.
124)
.
2.
Кастрамицкая, Т. И. Экономическая сущность денежных средств и
платежеспособности предприятия / Т. И. Кастрамицкая. —
Текст: непосредственный
// Молодой ученый. —
2017.
—
№ 22 (156). —
С. 268
-270.
3.
Ковалев В. В. Финансы. Учебник. —
2-
е изд., перераб. и доп. —
М.: Проспект,
2007.
—
626 с. (с. 346)
4.
John S. Oh. Opportunity Cost in the Evaluation of Investment in Accounts
Receivable // Financial Management, Vol. 5. №2 (Summer, 1976). P. 32
-36.
5.
Daniel Seifert a, Ralf W. Seifert, Margarita Protopappa-Sieke. A review of trade
credit literature: Opportunities for research in operations // European Journal of
Operational Research.
№231.
- 2013. P. 245-256.
6.
Baveld M.D. Impact of Working Capital Management on the Profitability of Public
Listed Firms in The Netherlands During the Financial Crisis // LAMBERT Academic
Publishing. - 2012. P.96.
7.
Yong H. Kim, Joseph C. Atkins. Evaluating Investments in Accounts Receivable: A
Wealth Maximizing
Framework // The Journal of Finance, Vol. 33. №2 (May,
1978). P.403-
412. 31.
8.
Zvi Lieber, Yair E. Orgler. An Integrated Model for Accounts Receivable
Management // Management Science, Vol. 22.
№2 (
Oct., 1975). P. 212-219.
