“Иқтисодиёт ва инновацион технологиялар” илмий электрон журнали. № 1, сентябрь, 2011 йил
1
Д.А.Рахимов,
кимѐ фанлари доктори, профессор,
Б.Б.Абдуазимов, тадқиқотчи,
С.А.Салихов,
биология фанлари доктори, профессор
ЎЗБЕКИСТОНДА ЯРАТИЛГАН ТОПИНАМБУРНИНГ
“ФАЙЗ БАРАКА” НАВИ УГЛЕВОДЛАРИ ВА УЛАРНИ
ҚЎЛЛАНИШ ИМКОНИЯТЛАРИ
Ўзбекистон Республикаси мустақиллик йилларида ўзининг иқтисодий ва
сиѐсий ривожланишини босқичма-босқич ривожлантириб, юқори кўрсаткич-
ларга эришмоқда. Хозирги даврда Ўзбекистон инновацион технологияларининг
халқ хўжалигига татбиқ қилиш учун кенг имкониятга эга. Бунда янги
инновацион технологияларни яратиб берадиган Ўзбекистон Республикаси фани
муҳим аҳамиятга эгадир. Ўхшаш изланишларни ривожлантириш йўналиши
маҳаллий хомашѐ ресурсларидан фойдаланишга мўлжалланган бўлиши лозим.
Тошкент давлат иқтисодиѐт университетининг ТИФ кафедрасида амалга
оширилаѐтган “Топинамбурнинг “Файз барака” навини Ўзбекистон халқ
хўжалигида фойдаланиш” мавзусидаги инновацион лойихани амалга ошириш
бўйича, инновацион дастур орқали 5 йўналиш бўйича илмий тадқиқот
ишланмалари амалга оширилмоқда.
Мамлакатимиз аҳолисининг қарийб 60 %и қишлоқ жойларида яшашини
эътиборга олган ҳолда, иқтисодиѐтни асосан инновация қишлоққа: жумладан
аҳоли бандлигини таъминлаш орқали, янги нав қишлоқ хўжалик маданий
ўсимликларини ўстириш ва уларни сифатли қайта ишлашдир. Бу борада
топинамбур (ер ноки) бирдан бир перспектив қишлоқ хўжалиги маданий
ўсимлиги бўлиб, ундан хар хил инновацион маҳсулотлар ишлаб чиқариш
мумкин.
Топинамбур дунѐда кенг тарқалган ва хар хил мақсадларда ишлатилади. У
қимматли, кенг қамровли фойдаланишга яроқли экин. Мураккабдошлар
(Asteraceae) оиласига мансуб, кўп йиллик, туганак мевали баланд поя хосил
қилувчи, инулин сақлайдиган ўсимлик (1-расм).
Ўсимликни асосий маҳсулоти ер устки қисми поя, барглари ва ер остки
қисми туганаги ҳисобланади. Ер ноки навлари бизнинг шароитимизда октябрь
ойида йиғиштирилади. Топинамбурни асосий қисмини қуруқ моддалардан
углеводлар ташкил этиб, улар картошка углеводларидан фарқ қилади.
Топинамбурни туганагида крахмал йўқ ва унинг озуқавий қиймати
картошканикидан камроқ, аммо хазм бўладиган протеин унда картошкага
нисбатан 1,6 марта кўпроқ. Топинамбур туганагида қуруқ моддага нисбатан
0,86 % азот сақлайди. Кьельдал усули билан аниқланганда оқсил миқдори 5,4 %
ни ташкил этади. Оқсилни аминокислота таркиби, кислотали гидролиздан
кейин (5н HСl, 24 соат, 110
о
С вакум шароитда Т-339, Чехия аминокислота
анализаторида) аниқланди.
“Иқтисодиёт ва инновацион технологиялар” илмий электрон журнали. № 1, сентябрь, 2011 йил
2
1-расм. Топинамбур ўсимлиги, туганаги ва гули.
“Иқтисодиёт ва инновацион технологиялар” илмий электрон журнали. № 1, сентябрь, 2011 йил
3
Ўсимлик материали
1.CHCl
3
+CH
3
OH
2. H
2
O; t-20
o
C
3.фильтрлаш
Сувли экстракт
Ўсимлик қолдиғи
1.C
2
H
5
OH чўктириш
2.Фильтрлаш
1.Экстракция (0.25 % H
2
SO
4
+
0,25 (NH
4
)
2
S
2
O
4
,
1:1, t-70)
2.Фильтрлаш
Чўкма
(инулин)
Спиртли эритма
(олигосахаридлар)
Ўсимлик қолдиғи
Экстракт
1.10% NaOH
2.Фильтрлаш
1.Диализ
2.C
2
H
5
OH
чўктириш
Ўсимлик қолдиғи
Ишқорий
экстракт
Пектин
моддалари
1.CH
3
COOH нейтраллаш
2. Диализ
3.С
2
H
5
OH чўктириш
Гемицеллюлоза
1-чизма. Топинамбурнинг углевод компонентлари
“Иқтисодиёт ва инновацион технологиялар” илмий электрон журнали. № 1, сентябрь, 2011 йил
4
1 жадвал
Топинамбур туганагидаги оқсилнинг аминокислота таркиби
Аминокислота
Моддага нисбатан
сақлаши, %
Аминокислота
Моддага нисбатан
сақлаши, %
Asp
1.41
Val*
1.30
Thr*
1.26
Met
1.80
Ser
1.27
Ile*
1.83
Glu
2.94
Leu*
2.91
Pro
2.01
Tyr
3.07
Gly
0.96
Phe*
2.18
Ala
0.97
His*
1.34
Lys*
2.51
Arg*
1.87
Оқсил таркибидан (1-жадвал) кўриниб турибдики, у алмаштириб
бўлмайдаган аминокислоталар ҳамда алмашинадиган аминокислоталар билан
яхши балансланган, бу эса унинг юқори озуқавий қимматини белгилайди.
Лизин ва серин аминокислоталари ўсиш ва ривожланиш учун зарур.
Фенилаланин, лейцин ва изолейцин қалқонсимон ва буйрак ости безлари
функциясида муҳим роль ўйнайди. Аргенин эса жинсий аъзолар функцияси
билан боғлиқ. Гистидин ва Аргенин болалар организмида синтез қилинмайди.
Топинамбур туганаги оқсили ўзининг аминакислота таркиби, биологик ва
юқори тўйимлилиги билан тавсифланади. Модда алмашинувини нормал ушлаб
туриш учун ҳамма аминокислоталар фақат етарли миқдорда ва оптимал
мутаносибликда зарур.
2-чизмада топинамбурдан углеводларни кетма-кет олиш жараѐни
кўрсатилган.
Қуйидаги 2-жадвалда топинамбурнинг хар хил органларида полисахарид-
ларни сақлаши (% қуруқ ўсимликка нисбатан) келтирилган.
2-жадвал
Хомашё
Спиртда
эрийдиган
қандлар
Сувда
эрийдиган
полисахаридлар
Пектин
моддалари
Гемицеллюлоза
Барги
11,4
3,3
9,1
14,7
Пояси
20,0
1,4
4,0
8,0
Туганаги
30,0
7,7
3,0
2,7
“Иқтисодиёт ва инновацион технологиялар” илмий электрон журнали. № 1, сентябрь, 2011 йил
5
ИНУЛИН – (С
6
Н
10
О
5
)
n
полисахаридлар группасига оид органик модда D-
фруктоза полимери. Молекуляр массаси 5000-6000.
2-чизма. Топинамбурдан углеводларни кетма-кет олиш жараёни.
Оқ порошок, қайноқ сувда енгил, аммо совуқ сувда қийин эрийди. Сувли
эритмадан спирт билан чўктирилади. Инулин кислота ва фермент инулаза
таъсирида асосан D-фруктоза ва озгина глюкоза ҳосил қилади. Инулин
Asteraceae, Companulaceae ва бошқа оилага мансуб бўлган ўсимликларни ер
остки органларида кўп миқдорда сақлайди. Уларда крахмал ўрнини босади.
“Иқтисодиёт ва инновацион технологиялар” илмий электрон журнали. № 1, сентябрь, 2011 йил
6
Инулин одам организмида енгил ўзлаштирилиши сабабли, тиббиѐтда кенг
ишлатилади.
Топинамбурнинг даволаш хусусиятлари ундаги пектин моддаларига ҳам
боғлиқдир. Пектин – юқори молекулали полисахарид таркибида галактурон
кислотаси ва рамноза, арабиноза, ксилоза, глюкоза ва галактоза сақлайди.
3-жадвал
Қуйидаги жадвалда топинамбурни ҳар хил органларидан олинган
пектинни физик-кимёвий характеристикаси келтирилган
.
Ўсимлик
органи
Ёпишқоқлиги
η = 0,5%
(Н
2
О)
ММ
Титрометрик кўрсаткичлари
Кс
Кэ
Ко
λ
Барги
1,7
15000
10,8
10,8
21,6
50,1
Пояси
6,8
60000
12,6
6,6
19,2
34,5
Туганаги
1,3
9000
6,3
3,6
9,9
36,3
Эслатма: η-нисбий ѐпишқоқлик;
Кс – эркин карбоксил группалари;
Кэ – этерификацияланган карбоксил группалари;
Ко – умумий карбоксил группа суммаси;
Λ- этерификация даражаси
Топинамбур пектинининг тавсифи, бошқа тур пектинларидаги (олма,
лавлаги) аналогик кўрсаткичларга ўхшаш. Пектин саноатда, суви сиқиб
олинган олма, лавлаги, цитрус труп (қолдиқ)ларидан олинади ва айни вақтда
бошқа ўсимлик хом ашѐларидан олиш технологияси ишлаб чиқилмоқда.
Топинамбур пектин олиш учун потенциал хомашѐ бўлиб хизмат қилиши
мумкин.
Ўзбекистонда топинамбурдан этанол ишлаб чиқарилмайди, аммо уни
олиш учун илмий жиҳатдан ѐндошиб ферментатив гидролиз йўли билан
олинган. Топинамбурдан олинган этил спирти ѐқилғи сифатида ишлатилиши
мумкин. Топинамбурни профилактика ва даволаш эффекти унинг ноѐб
биокимѐвий таркиби (моно, олигосахаридлари, инулин, пектин моддалари ва
бошқа) компонентлари билан аниқланади ва уни озиқ-овқат саноатида ва
тиббиѐтда фойдаланишга имконият беради (3-чизма).
“Иқтисодиёт ва инновацион технологиялар” илмий электрон журнали. № 1, сентябрь, 2011 йил
7
Доривор моддалар
Инъекция эритмалари
Таблеткалар
Капсулалар
Озиқ овқатга биологик фаол қўшимча
Таблеткалар
Дрожжалар
Кукунлар
Капсулалар
Озиқ-овқат маҳсулотлари (даволовчи -профилактика)
Нон Унли Ичимликлар
Концентратлар
(глюкоза-фруктоза
қиѐми, қуруқ
экстрактлар )
Қандолатчилик
Даволаш
косметикаси
Фитотаркиб (ваннага )
Крем (гель)
Қайта ишланган маҳсулотлар ва тозалаш
Инулин
Спирт
Пектин
Целлюлоза
3-чизма. Топинамбур хомашёси билан боғлиқ
охирги тур маҳсулотлари.