“Иқтисодиёт ва инновацион технологиялар” илмий электрон журнали. № 3, май-июнь, 2014 йил
1
www.iqtisodiyot.uz
С.А. Салихов, б.ф.д., проф., ТДИУ,
Д.А. Рахимов, х.ф.д., проф.,
С.А. Алимбаев, ю.ф.н., доц.,
Н.А. Хайтметова, магистр ТКТИ
ТОПИНАМБУРНИНГ “ФАЙЗ БАРАКА” НАВИ ТУГАНАГИ
ШАРБАТИГА ТЕХНИК ИҚТИСОДИЙ ТАЛАБЛАР
В статье приводятся данные наиболее возрастающее требование
технико-экономических
потребностей
в
условиях
интенсивного,
кооперационного и инновационного развития нашей страны необходимо
создание инновационных, конкурентоспособных товаров с высокими
качественными показателями отвечающих требованиям международных
стандартов.
The article presents information about rising technical-economic requirements
in conditions of intensive, cooperative and innovative development of our country, it
is necessary to create innovative, competitive goods with high quality indicators that
require international standards.
Калит сўзлар:
нав, экологик, саноат, туганак, товар, техник вазифа,
эталон-намуна, корхона, маҳсулот.
Бозор иқтисодиёти шароитида маҳсулот ишлаб чиқарувчи корхоналарнинг
иқтисодий-техник шароитлари кучайиб борган сари корхоналарда ишлаб
чиқарилаётган маҳсулотлар сифати тобора ошиб бориши бозорларда истеъмол
товарларининг иқтисодий, техник, экологик, эстетик ва бошқа кўрсаткичларига
истеъмолчиларнинг талаби кўпайган сари уларга ички ва жаҳон бозорларида
талаб ошади. Шу мақсадда 2008 йилдан бери Ўзбекистон Республикасида ҳар
йили ўтказилаётган “Инновацион ғоя, ишлама ва технологиялар” ва “Саноат
ярмаркаси ва кооперацион биржа” ярмаркалари саноат тармоқларининг
интенсификациясини, корхоналар бир-бирлари билан шартномалар тузиб
боғланишлари, ёрдам беришлари кооперацион ҳамкорлик ишларини ҳар
томонлама
амалга
ошириш
орқали
ватанимиз
иқтисодиётининг
ривожлантиришда катта ҳисса бўлди [1,2].
Бундай вазифаларнинг бажарилишида ишлаб чиқариш корхоналари олдида
турган энг асосий вазифа сифатли жаҳон андозаларига мос келадиган
рақобатбардош маҳсулот ишлаб чиқариш ҳисобланади. Рақобатланувчи
маҳсулотларни ички ва ташқи бозорда сотиш иқтисодий стратегия ва
тактиканинг турли йўлларини танлаб, давр ҳамда шароитга нисбатан ишлаб
чиқариш услублар танланади.
Бу талабларни амалга оширишда маҳсулотларнинг сифат кўрсаткичларини
баҳолаш катта аҳамиятга эга. Топинамбурнинг “Файз барака” навидан олинган
шарбатнинг сифат даражасини аниқлашда унинг органолептик, физик-кимёвий,
эргонометрик, технологик хоссалари ўрганилади.
“Иқтисодиёт ва инновацион технологиялар” илмий электрон журнали. № 3, май-июнь, 2014 йил
2
www.iqtisodiyot.uz
Топинамбурнинг “Файз барака” нави шарбатининг техникавий даражаси –
маҳсулотни техникавий такомиллаштиришнинг нисбий тавсифи бўлиб, у шу
шарбат сифатини такомиллаштиришда уни тавсифловчи, маҳсулот сифатини
белгиловчи таркибидаги биологик фаол моддаларнинг энг асосий хосса-
хусусиятларининг йиғиндисига айтилади.
Шарбатни техник-иқтисодий даражаси баҳолашда маҳсулотнинг жаҳон,
минтақавий, миллий ёки тармоқ даражасига жавоб беришини ўрганилади.
Бунда маҳсулотнинг техникавий даражаси кўрсаткичининг базис намуна
кўрсаткичи ва ишлаб чиқаришга кетган барча харажатлар йиғиндиси билан
таққослаш орқали амалга оширилади.
Топинамбур туганаги шарбатини таққослаш учун асос сифатида қабул
қилинган базис намуна, яъни меъёрий-техник кўрсаткичлар баҳоланаётган
маҳсулот аналоглари гуруҳидан ажратилган маҳсулот намунаси билан
таққосланади.
Баҳолаш натижасида маҳсулотни қуйидаги учта гуруҳ даражадан бирига
киритилади:
- жаҳон даражасидан юқори;
- жаҳон даражасига жавоб беради;
- жаҳон даражасига жавоб бермайди.
Баҳолаш натижалари топинамбур туганагидан тайёрланган шарбатини
ишлаб чиқаришда фойдаланилади:
- техникавий инструкцияга ТИ 40-02072446-02:2009 кирувчи шартларни
асослаб беришда [3];
- норматив ҳужжатларга (Tsh 40-02072446-01:2009; Tsh 40-02072446-
01:2009) кирувчи шартларни асослаб беришда [4,5];
- шарбатни ишлаб чиқаришга қўйиш тўғрисида қарор қабул қилишда;
- шарбат экспорти ёки импорти бўйича мулоҳазаларнинг шаклланишида.
Топинамбур туганаги шарбатининг техника даражасини баҳолаш
босқичлари ўз ичига қуйидагиларни олади:
- баҳолаш учун зарур бўлган сифат ва миқдори кўрсаткичларни аниқлаш:
- кўрсаткичлар номенклатураси бир турдаги маҳсулот намуналарини,
бошқа бир хил номдаги ва бир хил мақсадда фойдаланиладиган маҳсулот
намуналарини
таққослаш
орқали.
Бошқача
айтганда,
кўрсаткичлар
номенклатурасини
кўрсаткичларни
ҳисобга
олган
ҳолда
баҳолаш
мақсадларидан келиб чиқиб ўрганилади.
Кўрсаткичлар
номенклатураси
классификацион
ва
баҳолаш
кўрсаткичларини ўз ичига олади. Классификацион кўрсаткичлар ушбу
ассортимент маҳсулотининг ишлатилиш мақсадлари ва қўлланиш соҳасини
тавсифлайди. Бу кўрсаткичларнинг миқдорига қараб жаҳон бозоридаги
намуналар баҳоланаётган маҳсулот аналоглари гуруҳига киритилади.
Баҳоланаётган ва базис намуналарининг кейинги таққослашларда улардан
фойдаланилмайди, чунки улар маҳсулот сифатини тавсифламайди. Буларга
маҳсулотнинг ишлатилиш мақсадлари ёки қўшимча мавжудлигини аниқловчи
сифат кўрсаткичлари киради.
“Иқтисодиёт ва инновацион технологиялар” илмий электрон журнали. № 3, май-июнь, 2014 йил
3
www.iqtisodiyot.uz
Баҳоловчи кўрсаткичлар баҳоланаётган намунани базис намуна билан
бевосита таққослаш учун ва истеъмол хусусиятларини, ишончлилик,
хавфсизлик, экологик ҳамда иқтисодий кўрсаткичларни баҳолаш учун базис
талабларга эга бўлган аналоглар гуруҳи шакллантирилади.
Аналоглар гуруҳига киритилган шарбатларнинг ҳаммаси ва баҳоланаётган
маҳсулот ишлатиш мақсадлари ва қўлланиш соҳасига кўра мос бўлиши, яъни
бир хил гуруҳловчи кўрсаткичларга эга бўлиши керак.
Уларга қуйидаги талаблар қўйилади:
ишлаб чиқаришга жорий этилаётган маҳсулотни баҳолашда –
баҳоланаётган маҳсулотни ишлаб чиқариш даврида жаҳон бозорига келиб
тушиши кутилаётган илғор ҳамда экспериментал намуналар;
ишлаб чиқарилаётган маҳсулотни баҳолашда – кўрсаткичларнинг
қиймати уларнинг норматив ва сертификация ҳужжатлари ва синов натижалари
асосида ўрнатилган, жаҳон бозорида сотилаётган намуналаридир.
Баҳоланаётган “Топинамбур шарбатини олиш усули”га муаллифлик
гувоҳномаси у ихтиро патенти №IAP04699 [6] билан ҳимояланиб, у янги техник
ечимлар билан тавсифлангани учун у жаҳон даражасига жавоб берадиган
рақобатдош маҳсулот ҳисобланади.
Шарбат олиш учун топинамбурнинг “Файз барака” навининг вегетация
даврида унинг сифатининг шаклланиш босқичлари зарур даражасини аниқлаш
учун маҳсулотнинг ҳаётийлик даврини ўрганиш зарур.
Топинамбурнинг ҳаётийлик даври – ўсиши ва ривожланиши ҳамда
таркибида биологик фаол моддаларининг ўзаро боғлиқлиги ва маҳсулотлар
ҳолатининг унинг ишлатилиши ёки эҳтиёж даври тугагунча дастлабки талаблар
шаклланишидан маҳсулот ҳолатининг техник етилишида аста-секинлик билан
ўзгариб боришидир.
Ҳаётийлик даври босқичларини қуйидагиларга бўлиш мумкин:
ривожланиш даврида биологик фаол моддаларнинг миқдор ва сифат
кўрсаткичларини текшириш ва уни тайёрлаш, қайта ишлаш, сотувга чиқариш
ва эксплуатация қилиш. Бу босқичларни давр ва жараёнларга бўлиш мумкин.
Маҳсулотлар сифатини юқори даражада таъминлаш уларнинг ҳаётийлик
даврида юзага келадиган кўпгина омилларга боғлиқ.
Топинамбур туганагидан тайёрланган шарбат сифатига қўйиладиган
талаблар шаклланишида норматив-техник ва иқтисодий қарорлар қабул қилиш
ҳужжатларини тузиш, сотишнинг бу талаблари кўпроқ иқтисодий йўллар билан
таъминланади. Бу босқичда тўпланган барча сифат омиллари маҳсулот
сифатининг шаклланишида катта роль ўйнайди (1-расм).
Мутахассисларнинг баҳо беришича, агар сифатни таъминлашнинг барча
ўлчамларини 100 % деб қабул қилинса, унда 75 %ни конструктив қарорга,
лаборатория ва тажриба саноат намунаси асосида қайта ишланиши,
изланишига; 20 % - маҳсулотни ишлаб чиқариш жараёнига; 5 %ни эса –
маҳсулотни қабул қилиш ва сотишга тўғри келади.
Маҳсулот тайёрлаш ГОСТ 15.001 талаблари асосида қуйидагилар амалга
оширилади:
- техник вазифаларни тайёрлаш;
“Иқтисодиёт ва инновацион технологиялар” илмий электрон журнали. № 3, май-июнь, 2014 йил
4
www.iqtisodiyot.uz
- техник ва норматив ҳужжатларни тайёрлаш;
- маҳсулот намуналарини тайёрлаш ва синаш;
- тайёрлаш, маҳсулот таннархини ҳисоблаш, сотиш ва эксплуатация
қилиш.
Техник вазифа маҳсулот тайёрлаш учун бошланғич асосий ҳужжат
ҳисобланади. Унда маҳсулотга норматив техник-иқтисодий талаблар, қайтариш
тартиби ва тайёрлаш натижаларини қабул қилиш киради.
1-расм. Топинамбур шарбатининг сифат кўрсаткичига таъсир этувчи
омилларнинг умумий схемаси
Манба: Муаллифлар ишланмаси.
Маҳсулот сифатини бошқариш назоратининг статистик усуллари ҳамда
техник вазифа талаблари ва “Ўзстандарт” агентлиги томонидан тасдиқланган
норматив-техник стандартга зид бўлган қўшимчаларга йўл қўйилмайди. Техник
вазифа ўз-ўзидан бўлажак маҳсулотнинг техник даражасининг базис талабларга
Объектив омиллар
Маҳсулотни сифатли ишлаб
чиқариш даражаси давридаги
назорат воситалари
Субъектив омиллар
Профессионаллик маҳорати ва
шахсий манфаатдорлик
Маҳсулот сифатига
бевосита таъсир этувчи
Тайёрлаш, хомашё,
материаллар, маҳсулот
таркибидаги фаол
моддалар миқдори,
технологик жараёнларни
сифатли бажарилиши
Рағбатлантирувчи
омиллар
Ишлаб чиқаришнинг
ижтимоий ва иқтисодий
мувофиқлилиги ва уни
самарадорлиги. Моддий
ва маънавий манфаатдор-
лик ва бошқа омиллар
Сифат сақланишини таъминловчи
омиллар ва шартлар
Ўраш, жойлаш, сақлаш, ташиш,
сотиш ва эксплуатация қилиш
шартлари
Шарбатни
сифатга
таъсир
этувчи
омиллар
“Иқтисодиёт ва инновацион технологиялар” илмий электрон журнали. № 3, май-июнь, 2014 йил
5
www.iqtisodiyot.uz
мослигини англатади. Топинамбур туганаги шарбатини тайёрлашда техник
вазифа сифат кўрсаткичини, мувофиқлик, яъни сифат даражасини, дунё
бозоридаги энг яхши аналогик сифатни тасдиқлаши керак. Сифат захираси
маҳсулот ишлаб чиқариш вақтигача уни энг яхши йўл билан сақлаш даврида
унинг сифатини таъминлаш, бу эса маҳсулотнинг сифатини ўрганишга имкон
беради.
Техник вазифада топинамбур шарбати бозорнинг маркетинг усуллари
орқали олдиндан ўрганган бўлиши зарур. Кўп ҳолларда маркетинг сарф-
харажатлари янги маҳсулотни ишлаб чиқаришга, тайёрлашга сарфланган ҳамма
харажатларнинг ярмини ташкил қилиши мумкин.
Маҳсулот ишлаб чиқариш ҳақида қабул қилинган қарор ва бажарилган
ишни баҳолашни қабул қилиш комиссияси, яъни буюртмачи, тайёрлови ва
ишлаб чиқарувчилардан иборат бўлган комиссия вакиллари ўтказади. Комиссия
раҳбари қилиб буюртмачи тайинланади, у йўқ бўлган ҳолда асосий харидор
бўлиши керак. Тақдим қилинган материалларни кўриб чиқиш натижасида
комиссия қуйидаги далолатномани тузади [8]:
ишлаб чиқарилган маҳсулотга қўйилган талаб ва маҳсулотни ишлаб
чиқариш ҳақидаги тавсияга мувофиқ бўлган кўрсатма;
маҳсулотнинг норматив-техник даражасини баҳолаш;
ишлаб чиқариш ва унинг миқдори ҳақидаги ҳужжат;
маҳсулот сертификатлари ҳақидаги маълумот ва мулоҳазалар;
эталон-намунасини тасдиқлаш.
Эталон-намуна асосида ишлаб чиқарилган маҳсулотни ишлаб чиқаришга
қўйиш, ишлаб чиқариш, сақлаш тасвирий-эстетик ва товар реквизит
кўрсаткичлари бўйича ишлаб чиқарувчида маҳсулот партиясининг сифатига
даъво ва рекламацияларнинг олдини олиш мақсадида таққослаш учун
сақланади.
Комиссиясининг тасдиқланган қарорини тайёрлаш тамомланганлиги,
техник вазифа ҳаракати тўхтатилганлиги ва маҳсулот ишлаб чиқаришга рухсат
берилганлигини билдиради.
Сотиб олувчи корхона маҳсулотлар партияси таркибида эталон – намуна
нусхасини кириш назоратини амалга ошириш учун берилишини талаб қилиши
мумкин.
Топинамбур туганагидан шарбат олиш учун таянч вазифасини бажарувчи,
маҳсулотларни лойиҳалаш жараёни схемаси келтирилган (2-расм).
Топинамбур шарбатини ишлаб чиқариш, асосан, уч босқични ўз ичига
олади:
ишлаб чиқаришга қўйиш;
ишлаб чиқаришга йўл бериш;
ишлаб чиқаришдан олиб ташлаш.
Ишлаб чиқаришга қўйиш ишлаб чиқаришга тайёрлаш ва ўзлаштириш
босқичларини ўз ичига олади.
Ишлаб чиқаришга тайёрлаш маҳсулотларнинг технологик жараёнини
таъминлаш ва тайёрлаш билан боғлиқ ҳаракатдир. Ишлаб чиқаришни
“Иқтисодиёт ва инновацион технологиялар” илмий электрон журнали. № 3, май-июнь, 2014 йил
6
www.iqtisodiyot.uz
ўзлаштиришда қайта ишлаш ва тайёрланган технологик жараённи текшириш,
ва муҳим аҳамиятга эга бўлган кўрсаткичларни ўрганишни тақозо этади.
Бу мақсад учун топинамбур туганаги шарбатини кўплаб ишлаб чиқаришга
тайёрлигини тасдиқлаш учун маҳсулот ишлаб чиқарувчи директив серия
биринчи саноат партияси намунасининг квалификацион синовини Махмуд
Мирзаев номидаги боғдорчилик, узумчилик ва виночилик илмий текшириш
институтига қарашли “Мева-шарбат” виночилик таржиба унитар корхонасида
ўтказилади. Синов маҳсулотнинг асосий параметрларидан четга чиқиш, ишлаб
чиқаришнинг технология билан боғлиқлиги, рухсат этилган доирага
кирмайдиган маҳсулот камчилигини кўрсатиб, бартараф қилинишини
тасдиқлаш керак. Квалификацион синов ижобий натижа берганда ишлаб
чиқаришни
ўзлаштириш
якунланган
ҳисобланади.
Ўзбекистонда
топинамбурнинг “Файз барака” нави туганагидан биринчи марта саноат
асосида Ўзбекистон-Туркия қўшма корхонаси “Эл-Кол” шарбат ишлаб
чиқарувчи заводда 2010-йилда ишлаб чиқарилган. Бу маҳсулотга мувофиқлик
ва гигиеник сертификатлар олингандан кейин топинамбур шарбатини
“Angelsey food” шуъба корхонасининг “Korzinka.uz” магазинларида сотувга
қўйилган. Бу товарга истеъмолчиларнинг талаби юқори бўлганлиги сабабли
топинамбур шарбатини кўплаб ишлаб чиқаришга тавсия берилган.
2-расм. Топинамбур шарбатини ишлаб чиқаришни лойиҳалаштириш
жараёнининг схемаси
Манба: Муаллифлар ишланмаси.
Товар ўтказиш
(сотиш эҳтиёжи)
Ихтиро қилиш
Бозорларни
ўрганиш
Талабни
баҳолаш
Техник
маълумотлар
Талаб даражасидаги маҳсулотни аниқлаш (яратиш)
Техник вазифа
Функционал талаб (эҳтиёж)
Ички таъсир
Ташқи таъсир
Лойиҳалаш соҳаси
Ёрдам берувчи омиллар
Мумкин бўлган қийинчиликлар
Таркибий (яқин) ҳисоб-китоблар
Маҳсулотнинг кўриниши ва
реквизитлари
“Иқтисодиёт ва инновацион технологиялар” илмий электрон журнали. № 3, май-июнь, 2014 йил
7
www.iqtisodiyot.uz
Топинамбур шарбатини истеъмолчиларга сотиш – маҳсулот ишлаб
чиқарувчи корхона томонидан ишлаб чиқарилгандан то истеъмолчи олгунига
қадар бўлган ҳаётийлик даврининг бир қисмидир. Муомала босқичида тайёр
маҳсулотнинг режа топшириқларида, меъёрий ҳужжатларда, ортиш, ташиш,
сақлаш ва сотишга тайёрлашда ўрнатилган сифати ва ҳажмининг максимал
даражада сақланиши таъминланиши лозим.
Топинамбур шарбатини сотиш маҳсулотни эксплуатация қилиш – унинг
сифати тикланиши (тиним даври) ва сақланиб туришига ёрдам берувчи
маҳсулот ҳаётийлик даврининг босқичидир. Умумий ҳолда маҳсулотни
эксплуатация қилиш уни эҳтиёжга қараб ишлатишни, ортиш, ташиш, сақлаш,
техникавий хизмат кўрсатишни ўз ичига олади.
Бу босқичда сифатни бошқариш асосан истеъмолчи томонидан амалга
оширилади. Эксплуатация қилиш қоидалари эксплуатация қилиш бўйича
кўрсатмаларда ва маҳсулотга қараш бўйича эслатмаларда келтирилган. Ушбу
ҳужжатларда маҳсулотнинг сифатига ундан қанчалик оқилона фойдаланишга
боғлиқ.
Айтиш керакки, товарларни кўрсатмага амал қилган ҳолда ишлатиш,
улардан тўғри фойдаланиш ва муддатини узайтириш мумкин. Яроқлилик
муддатининг узайиши эса қўшимча маҳсулот ишлаб чиқарилишига тенг
ҳисобланади. Режа асосида маҳсулотларни оқилона эксплуатация қилиш
моддий ва меҳнат ресурсларини иқтисод қилиш имконини беради.
Топинамбур туганагидан тайёрланган шарбат сифатини назорат қилиш
ҳамда маълумотлар тўплаш мақсадида сифатни назорат қилишнинг
зарурийлиги ГОСТ 15467-89 да келтирилган [7], истеъмол соҳасида маҳсулот
сифатини мунтазам назорат қилиш ва сифатга таъсир қилувчи омиллари
мақсадига йўналтирилган равишда бошқариш орқали зарурий сифат
даражасини ўрнатиш, таъминлаш ва сақлаб туришдан иборат.
Топинамбур шарбатини назорат қилиш икки босқичда амалга оширилади:
- назорат қилиш вақтида шарбатнинг ҳолати тўғрисида маълумотлар унинг
миқдорий ва сифат белгилари аниқлаш;
- олинган маълумотларни олдиндан ўрнатилган норматив-техник шартлар
билан таққослаш, яъни иккиламчи маълумотларни олиш, ҳақиқатдаги
кўрсаткич, меъёрий шартларга мос келмаган ҳолларда тайёрланган шарбатни
норматив-техник шартлардан чекланишни йўқотиш мақсадида бошқарув
таъсири амалга оширилади.
Назоратнинг асоси сифат муаммосининг мураккаблиги корхонада
маҳсулот сифатини бошқаришга комплекс ёндашишни талаб қилади.
Топинамбур шарбати сифатни режалаштириш маҳсулотни ишлаб
чиқаришга
тайёрлаш
босқичида
унинг
ишончлилик
тавсифларини
режалаштиришни тақозо этади. Бундан ташқари, назорат воситаларини қўллаш
ва назоратга тайёргарлик ишларини ҳам амалга ошириш керак. Сифатни
бошқариш тизими ўзининг ишлаб чиқариш корхонаси билан бир қаторда
таъминотчилар учун ҳам шундай маҳсулот ишлаб чиқилиши керак. Бунинг
учун сифат ва уни таъминлаш бўйича харажатлар тўғрисида маълумотларни
қайта ишлаб, таҳлил қилиш аналитик ишларини амалга ошириш зарурдир.
“Иқтисодиёт ва инновацион технологиялар” илмий электрон журнали. № 3, май-июнь, 2014 йил
8
www.iqtisodiyot.uz
Топинамбур шарбатини ишлаб чиқарувчи корхоналарда ишлаб чиқарилган
маҳсулотлар сифатини назорат қилиш тизимига маҳсулотни ишончлилик
кўрсаткичлари бўйича назорат қилиш, маҳсулотнинг тажриба намуналари,
сифат ва миқдор кўрсаткичларини ўрганувчи лабораториялар киради.
Сифатни назорат қилиш ишларининг ажралмас қисми сотиб олинган
маҳсулот назорати, ишлаб чиқаришдаги барча технологик ишлар,
участкалардаги кириш назорати, тезкор назорат ҳамда тайёр маҳсулотнинг
якуний назорати ҳисобланади.
Назорат функцияларида бевосита барча ўлчов воситаларидан тўғри
фойдаланишни таъминловчи, уларнинг ҳолатини назорат қиладиган ишлаб
чиқаришни метрологик таъминоти асосий роль ўйнайди.
Топинамбур шарбатини сифатини бошқариш иккита усулда таъминланиши
мумкин:
-
маҳсулотни яроқли ва яроқсизга ажратиш билан технологик аниқликни
ошириш йўли ҳисобланади;
-
назорат усуллари маҳсулотни якуний босқичда мураккаб текшириш
орқали яроқсиз маҳсулотни таҳлил қилишга олиб келади. Назорат
натижаларини статистик усуллардан фойдаланиб ишлов беришга асосланган
танланма назоратга ўтиш мақсадга мувофиқдир.
Топинамбур туганагидан олинган шарбатнинг сифатни таҳлил қилишнинг
статистик усуллари сифатни бошқариш тизимларида кенг қўлланилади.
Статистик таҳлил – маҳсулот сифатига таъсир этувчи барча омил ва
шартларни объектив таҳлил қилиш орқали хулоса бериш.
Сифатни назорат қилиш ва таҳлил қилишнинг маълумотлар манбалари
бўлиб қуйидаги маълумотлар ҳисобланади:
инспекцион назорат: фойдаланиладиган хомашё, материалларнинг
кириш назорати маълумотларини белгилаш; тайёр маҳсулотларни белгилаб
қўйиш; оралиқ назорат маълумотларини белгилаш ва бошқалар.
ишлаб чиқариш ва технология: жараённи таҳлил қилиш маълумотларини
белгилаб
қўйиш;
қўлланилаётган
операциялар
тўғрисида
кундалик
маълумотларни тўплаш, дастгоҳларни назорат қилиш тўғрисидаги
маълумотлар (тўғрилаш, таъмирлаш, техник хизмат кўрсатиш белгилаб қўйиш
ва бошқалар).
хомашё ва материалларни келтириш ва маҳсулот сотиш: харажатни
омборхоналар орқали рўйхатга олиш ва бошқалар.
бошқариш ва иш юритиш: фойдани ҳисобга олиш; қайтадан маҳсулотни
ҳисобга олиш; доимий мижозларга хизмат кўрсатишни ҳисобга олиш; сотишни
ҳисобга олиш журнали; бозорни таҳлил қилиш маълумотлари ва бошқалар.
молиявий операциялар: дебет ва кредитни таққослаш жадвали;
зарарларни ҳисобга олиш; иқтисодий ҳисоблар ва бошқалар.
Корхоналарда маълумотларни таҳлил қилиш учун махсус, тушуниш
унчалик қийин бўлмаган “сифатни назорат қилишнинг етти востиаси” деб
аталган статистик усуллардан фойдаланилади.
“Иқтисодиёт ва инновацион технологиялар” илмий электрон журнали. № 3, май-июнь, 2014 йил
9
www.iqtisodiyot.uz
Улар ўз ичига қуйидаги усулларни олади: қатламлаштириш; графиклар;
Парето диаграммаси; сабаб-оқибат диаграммаси; гистограмма; сочилиш
диаграммаси; назорат карталари.
Юқорида санаб ўтилган “сифатни назорат қилишнинг етти воситаси”
турли муаммоларни ҳал этишда алоҳида ёки турли комбинацияларда
қўлланиши мумкин.
Хулоса
1.
Топинамбурнинг “Файз барака” нави туганагидан саноат асосида
тайёрланган шарбатнинг сифат даражасини баҳолашнинг комплекс усули
орқали унинг сифатига баҳо берилди.
2.
Топинамбур шарбатининг сифат даражасини баҳолашда дифференциал
усули орқали яратилган норматив-техник талабларда келтирилган базис
талаблар орқали ўрганилиб, унинг техникавий даражасига баҳо берилди.
3.
Топинамбур шарбатининг сифат назорати шу товар учун яратилган ва
давлат реестрига киритилган норматив-техник ҳужжатларда келтирилган.
Фойдаланилган адабиётлар
1.
Инновацион ғоялар, технологиялар ва лойиҳалар VI Республика
ярмаркаси Каталоги. - Т., 2013.
2.
Каталог международной промышленной ярмарки и кооперационной
биржи. – Т., 2012.
3.
Технологическая инструкция по производству сока из клубней
топинамбура сорта «Файз барака» ТИ 40-02072446 – 02:2009.
4.
Клубни топинамбура сорта «Файз барака» Технические условия Tsh 40-
02072446 – 01:2009.
5.
Сок из клубней топинамбура сорта «Файз барака» Технические условия
Tsh 40-02072446 – 02:2009.
6.
“Топинамбур туганагидан шарбат олиш усули” ихтирога патент IAP
04699.
7.
“Маҳсулот сифатини бошқариш – маҳсулотни ишлаб чиқаришга
тайёрлаш, ишлаб чиқариш”. ГОСТ 15467-89.
8.
Салихов С.А. Инновацион маркетингда товар ва хизматлар. Дарслик. Т.,
2013.
“Иқтисодиёт ва инновацион технологиялар” илмий электрон журнали. № 3, май-июнь, 2014 йил
1
www.iqtisodiyot.uz
С.А. Салихов, б.ф.д., проф., ТДИУ,
Д.А. Рахимов, х.ф.д., проф.,
С.А. Алимбаев, ю.ф.н., доц.,
Н.А. Хайтметова, магистр ТКТИ
ТОПИНАМБУРНИНГ “ФАЙЗ БАРАКА” НАВИ ТУГАНАГИ
ШАРБАТИГА ТЕХНИК ИҚТИСОДИЙ ТАЛАБЛАР
В статье приводятся данные наиболее возрастающее требование
технико-экономических
потребностей
в
условиях
интенсивного,
кооперационного и инновационного развития нашей страны необходимо
создание инновационных, конкурентоспособных товаров с высокими
качественными показателями отвечающих требованиям международных
стандартов.
The article presents information about rising technical-economic requirements
in conditions of intensive, cooperative and innovative development of our country, it
is necessary to create innovative, competitive goods with high quality indicators that
require international standards.
Калит сўзлар:
нав, экологик, саноат, туганак, товар, техник вазифа,
эталон-намуна, корхона, маҳсулот.
Бозор иқтисодиёти шароитида маҳсулот ишлаб чиқарувчи корхоналарнинг
иқтисодий-техник шароитлари кучайиб борган сари корхоналарда ишлаб
чиқарилаётган маҳсулотлар сифати тобора ошиб бориши бозорларда истеъмол
товарларининг иқтисодий, техник, экологик, эстетик ва бошқа кўрсаткичларига
истеъмолчиларнинг талаби кўпайган сари уларга ички ва жаҳон бозорларида
талаб ошади. Шу мақсадда 2008 йилдан бери Ўзбекистон Республикасида ҳар
йили ўтказилаётган “Инновацион ғоя, ишлама ва технологиялар” ва “Саноат
ярмаркаси ва кооперацион биржа” ярмаркалари саноат тармоқларининг
интенсификациясини, корхоналар бир-бирлари билан шартномалар тузиб
боғланишлари, ёрдам беришлари кооперацион ҳамкорлик ишларини ҳар
томонлама
амалга
ошириш
орқали
ватанимиз
иқтисодиётининг
ривожлантиришда катта ҳисса бўлди [1,2].
Бундай вазифаларнинг бажарилишида ишлаб чиқариш корхоналари олдида
турган энг асосий вазифа сифатли жаҳон андозаларига мос келадиган
рақобатбардош маҳсулот ишлаб чиқариш ҳисобланади. Рақобатланувчи
маҳсулотларни ички ва ташқи бозорда сотиш иқтисодий стратегия ва
тактиканинг турли йўлларини танлаб, давр ҳамда шароитга нисбатан ишлаб
чиқариш услублар танланади.
Бу талабларни амалга оширишда маҳсулотларнинг сифат кўрсаткичларини
баҳолаш катта аҳамиятга эга. Топинамбурнинг “Файз барака” навидан олинган
шарбатнинг сифат даражасини аниқлашда унинг органолептик, физик-кимёвий,
эргонометрик, технологик хоссалари ўрганилади.
“Иқтисодиёт ва инновацион технологиялар” илмий электрон журнали. № 3, май-июнь, 2014 йил
2
www.iqtisodiyot.uz
Топинамбурнинг “Файз барака” нави шарбатининг техникавий даражаси –
маҳсулотни техникавий такомиллаштиришнинг нисбий тавсифи бўлиб, у шу
шарбат сифатини такомиллаштиришда уни тавсифловчи, маҳсулот сифатини
белгиловчи таркибидаги биологик фаол моддаларнинг энг асосий хосса-
хусусиятларининг йиғиндисига айтилади.
Шарбатни техник-иқтисодий даражаси баҳолашда маҳсулотнинг жаҳон,
минтақавий, миллий ёки тармоқ даражасига жавоб беришини ўрганилади.
Бунда маҳсулотнинг техникавий даражаси кўрсаткичининг базис намуна
кўрсаткичи ва ишлаб чиқаришга кетган барча харажатлар йиғиндиси билан
таққослаш орқали амалга оширилади.
Топинамбур туганаги шарбатини таққослаш учун асос сифатида қабул
қилинган базис намуна, яъни меъёрий-техник кўрсаткичлар баҳоланаётган
маҳсулот аналоглари гуруҳидан ажратилган маҳсулот намунаси билан
таққосланади.
Баҳолаш натижасида маҳсулотни қуйидаги учта гуруҳ даражадан бирига
киритилади:
- жаҳон даражасидан юқори;
- жаҳон даражасига жавоб беради;
- жаҳон даражасига жавоб бермайди.
Баҳолаш натижалари топинамбур туганагидан тайёрланган шарбатини
ишлаб чиқаришда фойдаланилади:
- техникавий инструкцияга ТИ 40-02072446-02:2009 кирувчи шартларни
асослаб беришда [3];
- норматив ҳужжатларга (Tsh 40-02072446-01:2009; Tsh 40-02072446-
01:2009) кирувчи шартларни асослаб беришда [4,5];
- шарбатни ишлаб чиқаришга қўйиш тўғрисида қарор қабул қилишда;
- шарбат экспорти ёки импорти бўйича мулоҳазаларнинг шаклланишида.
Топинамбур туганаги шарбатининг техника даражасини баҳолаш
босқичлари ўз ичига қуйидагиларни олади:
- баҳолаш учун зарур бўлган сифат ва миқдори кўрсаткичларни аниқлаш:
- кўрсаткичлар номенклатураси бир турдаги маҳсулот намуналарини,
бошқа бир хил номдаги ва бир хил мақсадда фойдаланиладиган маҳсулот
намуналарини
таққослаш
орқали.
Бошқача
айтганда,
кўрсаткичлар
номенклатурасини
кўрсаткичларни
ҳисобга
олган
ҳолда
баҳолаш
мақсадларидан келиб чиқиб ўрганилади.
Кўрсаткичлар
номенклатураси
классификацион
ва
баҳолаш
кўрсаткичларини ўз ичига олади. Классификацион кўрсаткичлар ушбу
ассортимент маҳсулотининг ишлатилиш мақсадлари ва қўлланиш соҳасини
тавсифлайди. Бу кўрсаткичларнинг миқдорига қараб жаҳон бозоридаги
намуналар баҳоланаётган маҳсулот аналоглари гуруҳига киритилади.
Баҳоланаётган ва базис намуналарининг кейинги таққослашларда улардан
фойдаланилмайди, чунки улар маҳсулот сифатини тавсифламайди. Буларга
маҳсулотнинг ишлатилиш мақсадлари ёки қўшимча мавжудлигини аниқловчи
сифат кўрсаткичлари киради.
“Иқтисодиёт ва инновацион технологиялар” илмий электрон журнали. № 3, май-июнь, 2014 йил
3
www.iqtisodiyot.uz
Баҳоловчи кўрсаткичлар баҳоланаётган намунани базис намуна билан
бевосита таққослаш учун ва истеъмол хусусиятларини, ишончлилик,
хавфсизлик, экологик ҳамда иқтисодий кўрсаткичларни баҳолаш учун базис
талабларга эга бўлган аналоглар гуруҳи шакллантирилади.
Аналоглар гуруҳига киритилган шарбатларнинг ҳаммаси ва баҳоланаётган
маҳсулот ишлатиш мақсадлари ва қўлланиш соҳасига кўра мос бўлиши, яъни
бир хил гуруҳловчи кўрсаткичларга эга бўлиши керак.
Уларга қуйидаги талаблар қўйилади:
ишлаб чиқаришга жорий этилаётган маҳсулотни баҳолашда –
баҳоланаётган маҳсулотни ишлаб чиқариш даврида жаҳон бозорига келиб
тушиши кутилаётган илғор ҳамда экспериментал намуналар;
ишлаб чиқарилаётган маҳсулотни баҳолашда – кўрсаткичларнинг
қиймати уларнинг норматив ва сертификация ҳужжатлари ва синов натижалари
асосида ўрнатилган, жаҳон бозорида сотилаётган намуналаридир.
Баҳоланаётган “Топинамбур шарбатини олиш усули”га муаллифлик
гувоҳномаси у ихтиро патенти №IAP04699 [6] билан ҳимояланиб, у янги техник
ечимлар билан тавсифлангани учун у жаҳон даражасига жавоб берадиган
рақобатдош маҳсулот ҳисобланади.
Шарбат олиш учун топинамбурнинг “Файз барака” навининг вегетация
даврида унинг сифатининг шаклланиш босқичлари зарур даражасини аниқлаш
учун маҳсулотнинг ҳаётийлик даврини ўрганиш зарур.
Топинамбурнинг ҳаётийлик даври – ўсиши ва ривожланиши ҳамда
таркибида биологик фаол моддаларининг ўзаро боғлиқлиги ва маҳсулотлар
ҳолатининг унинг ишлатилиши ёки эҳтиёж даври тугагунча дастлабки талаблар
шаклланишидан маҳсулот ҳолатининг техник етилишида аста-секинлик билан
ўзгариб боришидир.
Ҳаётийлик даври босқичларини қуйидагиларга бўлиш мумкин:
ривожланиш даврида биологик фаол моддаларнинг миқдор ва сифат
кўрсаткичларини текшириш ва уни тайёрлаш, қайта ишлаш, сотувга чиқариш
ва эксплуатация қилиш. Бу босқичларни давр ва жараёнларга бўлиш мумкин.
Маҳсулотлар сифатини юқори даражада таъминлаш уларнинг ҳаётийлик
даврида юзага келадиган кўпгина омилларга боғлиқ.
Топинамбур туганагидан тайёрланган шарбат сифатига қўйиладиган
талаблар шаклланишида норматив-техник ва иқтисодий қарорлар қабул қилиш
ҳужжатларини тузиш, сотишнинг бу талаблари кўпроқ иқтисодий йўллар билан
таъминланади. Бу босқичда тўпланган барча сифат омиллари маҳсулот
сифатининг шаклланишида катта роль ўйнайди (1-расм).
Мутахассисларнинг баҳо беришича, агар сифатни таъминлашнинг барча
ўлчамларини 100 % деб қабул қилинса, унда 75 %ни конструктив қарорга,
лаборатория ва тажриба саноат намунаси асосида қайта ишланиши,
изланишига; 20 % - маҳсулотни ишлаб чиқариш жараёнига; 5 %ни эса –
маҳсулотни қабул қилиш ва сотишга тўғри келади.
Маҳсулот тайёрлаш ГОСТ 15.001 талаблари асосида қуйидагилар амалга
оширилади:
- техник вазифаларни тайёрлаш;
“Иқтисодиёт ва инновацион технологиялар” илмий электрон журнали. № 3, май-июнь, 2014 йил
4
www.iqtisodiyot.uz
- техник ва норматив ҳужжатларни тайёрлаш;
- маҳсулот намуналарини тайёрлаш ва синаш;
- тайёрлаш, маҳсулот таннархини ҳисоблаш, сотиш ва эксплуатация
қилиш.
Техник вазифа маҳсулот тайёрлаш учун бошланғич асосий ҳужжат
ҳисобланади. Унда маҳсулотга норматив техник-иқтисодий талаблар, қайтариш
тартиби ва тайёрлаш натижаларини қабул қилиш киради.
1-расм. Топинамбур шарбатининг сифат кўрсаткичига таъсир этувчи
омилларнинг умумий схемаси
Манба: Муаллифлар ишланмаси.
Маҳсулот сифатини бошқариш назоратининг статистик усуллари ҳамда
техник вазифа талаблари ва “Ўзстандарт” агентлиги томонидан тасдиқланган
норматив-техник стандартга зид бўлган қўшимчаларга йўл қўйилмайди. Техник
вазифа ўз-ўзидан бўлажак маҳсулотнинг техник даражасининг базис талабларга
Объектив омиллар
Маҳсулотни сифатли ишлаб
чиқариш даражаси давридаги
назорат воситалари
Субъектив омиллар
Профессионаллик маҳорати ва
шахсий манфаатдорлик
Маҳсулот сифатига
бевосита таъсир этувчи
Тайёрлаш, хомашё,
материаллар, маҳсулот
таркибидаги фаол
моддалар миқдори,
технологик жараёнларни
сифатли бажарилиши
Рағбатлантирувчи
омиллар
Ишлаб чиқаришнинг
ижтимоий ва иқтисодий
мувофиқлилиги ва уни
самарадорлиги. Моддий
ва маънавий манфаатдор-
лик ва бошқа омиллар
Сифат сақланишини таъминловчи
омиллар ва шартлар
Ўраш, жойлаш, сақлаш, ташиш,
сотиш ва эксплуатация қилиш
шартлари
Шарбатни
сифатга
таъсир
этувчи
омиллар
“Иқтисодиёт ва инновацион технологиялар” илмий электрон журнали. № 3, май-июнь, 2014 йил
5
www.iqtisodiyot.uz
мослигини англатади. Топинамбур туганаги шарбатини тайёрлашда техник
вазифа сифат кўрсаткичини, мувофиқлик, яъни сифат даражасини, дунё
бозоридаги энг яхши аналогик сифатни тасдиқлаши керак. Сифат захираси
маҳсулот ишлаб чиқариш вақтигача уни энг яхши йўл билан сақлаш даврида
унинг сифатини таъминлаш, бу эса маҳсулотнинг сифатини ўрганишга имкон
беради.
Техник вазифада топинамбур шарбати бозорнинг маркетинг усуллари
орқали олдиндан ўрганган бўлиши зарур. Кўп ҳолларда маркетинг сарф-
харажатлари янги маҳсулотни ишлаб чиқаришга, тайёрлашга сарфланган ҳамма
харажатларнинг ярмини ташкил қилиши мумкин.
Маҳсулот ишлаб чиқариш ҳақида қабул қилинган қарор ва бажарилган
ишни баҳолашни қабул қилиш комиссияси, яъни буюртмачи, тайёрлови ва
ишлаб чиқарувчилардан иборат бўлган комиссия вакиллари ўтказади. Комиссия
раҳбари қилиб буюртмачи тайинланади, у йўқ бўлган ҳолда асосий харидор
бўлиши керак. Тақдим қилинган материалларни кўриб чиқиш натижасида
комиссия қуйидаги далолатномани тузади [8]:
ишлаб чиқарилган маҳсулотга қўйилган талаб ва маҳсулотни ишлаб
чиқариш ҳақидаги тавсияга мувофиқ бўлган кўрсатма;
маҳсулотнинг норматив-техник даражасини баҳолаш;
ишлаб чиқариш ва унинг миқдори ҳақидаги ҳужжат;
маҳсулот сертификатлари ҳақидаги маълумот ва мулоҳазалар;
эталон-намунасини тасдиқлаш.
Эталон-намуна асосида ишлаб чиқарилган маҳсулотни ишлаб чиқаришга
қўйиш, ишлаб чиқариш, сақлаш тасвирий-эстетик ва товар реквизит
кўрсаткичлари бўйича ишлаб чиқарувчида маҳсулот партиясининг сифатига
даъво ва рекламацияларнинг олдини олиш мақсадида таққослаш учун
сақланади.
Комиссиясининг тасдиқланган қарорини тайёрлаш тамомланганлиги,
техник вазифа ҳаракати тўхтатилганлиги ва маҳсулот ишлаб чиқаришга рухсат
берилганлигини билдиради.
Сотиб олувчи корхона маҳсулотлар партияси таркибида эталон – намуна
нусхасини кириш назоратини амалга ошириш учун берилишини талаб қилиши
мумкин.
Топинамбур туганагидан шарбат олиш учун таянч вазифасини бажарувчи,
маҳсулотларни лойиҳалаш жараёни схемаси келтирилган (2-расм).
Топинамбур шарбатини ишлаб чиқариш, асосан, уч босқични ўз ичига
олади:
ишлаб чиқаришга қўйиш;
ишлаб чиқаришга йўл бериш;
ишлаб чиқаришдан олиб ташлаш.
Ишлаб чиқаришга қўйиш ишлаб чиқаришга тайёрлаш ва ўзлаштириш
босқичларини ўз ичига олади.
Ишлаб чиқаришга тайёрлаш маҳсулотларнинг технологик жараёнини
таъминлаш ва тайёрлаш билан боғлиқ ҳаракатдир. Ишлаб чиқаришни
“Иқтисодиёт ва инновацион технологиялар” илмий электрон журнали. № 3, май-июнь, 2014 йил
6
www.iqtisodiyot.uz
ўзлаштиришда қайта ишлаш ва тайёрланган технологик жараённи текшириш,
ва муҳим аҳамиятга эга бўлган кўрсаткичларни ўрганишни тақозо этади.
Бу мақсад учун топинамбур туганаги шарбатини кўплаб ишлаб чиқаришга
тайёрлигини тасдиқлаш учун маҳсулот ишлаб чиқарувчи директив серия
биринчи саноат партияси намунасининг квалификацион синовини Махмуд
Мирзаев номидаги боғдорчилик, узумчилик ва виночилик илмий текшириш
институтига қарашли “Мева-шарбат” виночилик таржиба унитар корхонасида
ўтказилади. Синов маҳсулотнинг асосий параметрларидан четга чиқиш, ишлаб
чиқаришнинг технология билан боғлиқлиги, рухсат этилган доирага
кирмайдиган маҳсулот камчилигини кўрсатиб, бартараф қилинишини
тасдиқлаш керак. Квалификацион синов ижобий натижа берганда ишлаб
чиқаришни
ўзлаштириш
якунланган
ҳисобланади.
Ўзбекистонда
топинамбурнинг “Файз барака” нави туганагидан биринчи марта саноат
асосида Ўзбекистон-Туркия қўшма корхонаси “Эл-Кол” шарбат ишлаб
чиқарувчи заводда 2010-йилда ишлаб чиқарилган. Бу маҳсулотга мувофиқлик
ва гигиеник сертификатлар олингандан кейин топинамбур шарбатини
“Angelsey food” шуъба корхонасининг “Korzinka.uz” магазинларида сотувга
қўйилган. Бу товарга истеъмолчиларнинг талаби юқори бўлганлиги сабабли
топинамбур шарбатини кўплаб ишлаб чиқаришга тавсия берилган.
2-расм. Топинамбур шарбатини ишлаб чиқаришни лойиҳалаштириш
жараёнининг схемаси
Манба: Муаллифлар ишланмаси.
Товар ўтказиш
(сотиш эҳтиёжи)
Ихтиро қилиш
Бозорларни
ўрганиш
Талабни
баҳолаш
Техник
маълумотлар
Талаб даражасидаги маҳсулотни аниқлаш (яратиш)
Техник вазифа
Функционал талаб (эҳтиёж)
Ички таъсир
Ташқи таъсир
Лойиҳалаш соҳаси
Ёрдам берувчи омиллар
Мумкин бўлган қийинчиликлар
Таркибий (яқин) ҳисоб-китоблар
Маҳсулотнинг кўриниши ва
реквизитлари
“Иқтисодиёт ва инновацион технологиялар” илмий электрон журнали. № 3, май-июнь, 2014 йил
7
www.iqtisodiyot.uz
Топинамбур шарбатини истеъмолчиларга сотиш – маҳсулот ишлаб
чиқарувчи корхона томонидан ишлаб чиқарилгандан то истеъмолчи олгунига
қадар бўлган ҳаётийлик даврининг бир қисмидир. Муомала босқичида тайёр
маҳсулотнинг режа топшириқларида, меъёрий ҳужжатларда, ортиш, ташиш,
сақлаш ва сотишга тайёрлашда ўрнатилган сифати ва ҳажмининг максимал
даражада сақланиши таъминланиши лозим.
Топинамбур шарбатини сотиш маҳсулотни эксплуатация қилиш – унинг
сифати тикланиши (тиним даври) ва сақланиб туришига ёрдам берувчи
маҳсулот ҳаётийлик даврининг босқичидир. Умумий ҳолда маҳсулотни
эксплуатация қилиш уни эҳтиёжга қараб ишлатишни, ортиш, ташиш, сақлаш,
техникавий хизмат кўрсатишни ўз ичига олади.
Бу босқичда сифатни бошқариш асосан истеъмолчи томонидан амалга
оширилади. Эксплуатация қилиш қоидалари эксплуатация қилиш бўйича
кўрсатмаларда ва маҳсулотга қараш бўйича эслатмаларда келтирилган. Ушбу
ҳужжатларда маҳсулотнинг сифатига ундан қанчалик оқилона фойдаланишга
боғлиқ.
Айтиш керакки, товарларни кўрсатмага амал қилган ҳолда ишлатиш,
улардан тўғри фойдаланиш ва муддатини узайтириш мумкин. Яроқлилик
муддатининг узайиши эса қўшимча маҳсулот ишлаб чиқарилишига тенг
ҳисобланади. Режа асосида маҳсулотларни оқилона эксплуатация қилиш
моддий ва меҳнат ресурсларини иқтисод қилиш имконини беради.
Топинамбур туганагидан тайёрланган шарбат сифатини назорат қилиш
ҳамда маълумотлар тўплаш мақсадида сифатни назорат қилишнинг
зарурийлиги ГОСТ 15467-89 да келтирилган [7], истеъмол соҳасида маҳсулот
сифатини мунтазам назорат қилиш ва сифатга таъсир қилувчи омиллари
мақсадига йўналтирилган равишда бошқариш орқали зарурий сифат
даражасини ўрнатиш, таъминлаш ва сақлаб туришдан иборат.
Топинамбур шарбатини назорат қилиш икки босқичда амалга оширилади:
- назорат қилиш вақтида шарбатнинг ҳолати тўғрисида маълумотлар унинг
миқдорий ва сифат белгилари аниқлаш;
- олинган маълумотларни олдиндан ўрнатилган норматив-техник шартлар
билан таққослаш, яъни иккиламчи маълумотларни олиш, ҳақиқатдаги
кўрсаткич, меъёрий шартларга мос келмаган ҳолларда тайёрланган шарбатни
норматив-техник шартлардан чекланишни йўқотиш мақсадида бошқарув
таъсири амалга оширилади.
Назоратнинг асоси сифат муаммосининг мураккаблиги корхонада
маҳсулот сифатини бошқаришга комплекс ёндашишни талаб қилади.
Топинамбур шарбати сифатни режалаштириш маҳсулотни ишлаб
чиқаришга
тайёрлаш
босқичида
унинг
ишончлилик
тавсифларини
режалаштиришни тақозо этади. Бундан ташқари, назорат воситаларини қўллаш
ва назоратга тайёргарлик ишларини ҳам амалга ошириш керак. Сифатни
бошқариш тизими ўзининг ишлаб чиқариш корхонаси билан бир қаторда
таъминотчилар учун ҳам шундай маҳсулот ишлаб чиқилиши керак. Бунинг
учун сифат ва уни таъминлаш бўйича харажатлар тўғрисида маълумотларни
қайта ишлаб, таҳлил қилиш аналитик ишларини амалга ошириш зарурдир.
“Иқтисодиёт ва инновацион технологиялар” илмий электрон журнали. № 3, май-июнь, 2014 йил
8
www.iqtisodiyot.uz
Топинамбур шарбатини ишлаб чиқарувчи корхоналарда ишлаб чиқарилган
маҳсулотлар сифатини назорат қилиш тизимига маҳсулотни ишончлилик
кўрсаткичлари бўйича назорат қилиш, маҳсулотнинг тажриба намуналари,
сифат ва миқдор кўрсаткичларини ўрганувчи лабораториялар киради.
Сифатни назорат қилиш ишларининг ажралмас қисми сотиб олинган
маҳсулот назорати, ишлаб чиқаришдаги барча технологик ишлар,
участкалардаги кириш назорати, тезкор назорат ҳамда тайёр маҳсулотнинг
якуний назорати ҳисобланади.
Назорат функцияларида бевосита барча ўлчов воситаларидан тўғри
фойдаланишни таъминловчи, уларнинг ҳолатини назорат қиладиган ишлаб
чиқаришни метрологик таъминоти асосий роль ўйнайди.
Топинамбур шарбатини сифатини бошқариш иккита усулда таъминланиши
мумкин:
-
маҳсулотни яроқли ва яроқсизга ажратиш билан технологик аниқликни
ошириш йўли ҳисобланади;
-
назорат усуллари маҳсулотни якуний босқичда мураккаб текшириш
орқали яроқсиз маҳсулотни таҳлил қилишга олиб келади. Назорат
натижаларини статистик усуллардан фойдаланиб ишлов беришга асосланган
танланма назоратга ўтиш мақсадга мувофиқдир.
Топинамбур туганагидан олинган шарбатнинг сифатни таҳлил қилишнинг
статистик усуллари сифатни бошқариш тизимларида кенг қўлланилади.
Статистик таҳлил – маҳсулот сифатига таъсир этувчи барча омил ва
шартларни объектив таҳлил қилиш орқали хулоса бериш.
Сифатни назорат қилиш ва таҳлил қилишнинг маълумотлар манбалари
бўлиб қуйидаги маълумотлар ҳисобланади:
инспекцион назорат: фойдаланиладиган хомашё, материалларнинг
кириш назорати маълумотларини белгилаш; тайёр маҳсулотларни белгилаб
қўйиш; оралиқ назорат маълумотларини белгилаш ва бошқалар.
ишлаб чиқариш ва технология: жараённи таҳлил қилиш маълумотларини
белгилаб
қўйиш;
қўлланилаётган
операциялар
тўғрисида
кундалик
маълумотларни тўплаш, дастгоҳларни назорат қилиш тўғрисидаги
маълумотлар (тўғрилаш, таъмирлаш, техник хизмат кўрсатиш белгилаб қўйиш
ва бошқалар).
хомашё ва материалларни келтириш ва маҳсулот сотиш: харажатни
омборхоналар орқали рўйхатга олиш ва бошқалар.
бошқариш ва иш юритиш: фойдани ҳисобга олиш; қайтадан маҳсулотни
ҳисобга олиш; доимий мижозларга хизмат кўрсатишни ҳисобга олиш; сотишни
ҳисобга олиш журнали; бозорни таҳлил қилиш маълумотлари ва бошқалар.
молиявий операциялар: дебет ва кредитни таққослаш жадвали;
зарарларни ҳисобга олиш; иқтисодий ҳисоблар ва бошқалар.
Корхоналарда маълумотларни таҳлил қилиш учун махсус, тушуниш
унчалик қийин бўлмаган “сифатни назорат қилишнинг етти востиаси” деб
аталган статистик усуллардан фойдаланилади.
“Иқтисодиёт ва инновацион технологиялар” илмий электрон журнали. № 3, май-июнь, 2014 йил
9
www.iqtisodiyot.uz
Улар ўз ичига қуйидаги усулларни олади: қатламлаштириш; графиклар;
Парето диаграммаси; сабаб-оқибат диаграммаси; гистограмма; сочилиш
диаграммаси; назорат карталари.
Юқорида санаб ўтилган “сифатни назорат қилишнинг етти воситаси”
турли муаммоларни ҳал этишда алоҳида ёки турли комбинацияларда
қўлланиши мумкин.
Хулоса
1.
Топинамбурнинг “Файз барака” нави туганагидан саноат асосида
тайёрланган шарбатнинг сифат даражасини баҳолашнинг комплекс усули
орқали унинг сифатига баҳо берилди.
2.
Топинамбур шарбатининг сифат даражасини баҳолашда дифференциал
усули орқали яратилган норматив-техник талабларда келтирилган базис
талаблар орқали ўрганилиб, унинг техникавий даражасига баҳо берилди.
3.
Топинамбур шарбатининг сифат назорати шу товар учун яратилган ва
давлат реестрига киритилган норматив-техник ҳужжатларда келтирилган.
Фойдаланилган адабиётлар
1.
Инновацион ғоялар, технологиялар ва лойиҳалар VI Республика
ярмаркаси Каталоги. - Т., 2013.
2.
Каталог международной промышленной ярмарки и кооперационной
биржи. – Т., 2012.
3.
Технологическая инструкция по производству сока из клубней
топинамбура сорта «Файз барака» ТИ 40-02072446 – 02:2009.
4.
Клубни топинамбура сорта «Файз барака» Технические условия Tsh 40-
02072446 – 01:2009.
5.
Сок из клубней топинамбура сорта «Файз барака» Технические условия
Tsh 40-02072446 – 02:2009.
6.
“Топинамбур туганагидан шарбат олиш усули” ихтирога патент IAP
04699.
7.
“Маҳсулот сифатини бошқариш – маҳсулотни ишлаб чиқаришга
тайёрлаш, ишлаб чиқариш”. ГОСТ 15467-89.
8.
Салихов С.А. Инновацион маркетингда товар ва хизматлар. Дарслик. Т.,
2013.
