“Иқтисодиёт ва инновацион технологиялар” илмий электрон журнали. № 3, март, 2012 йил
1
Б.И. Рахимов,
катта илмий ходим-изланувчи,
ТДИУ
ҚИШЛОҚ ХЎЖАЛИГИ МАҲСУЛОТЛАРИНИ ИШЛАБ
ЧИҚАРИШДА ХЎЖАЛИК ТУРЛАРИНИНГ ЎРНИ
Мамлакатда олиб борилаѐтган ижтимоий-иқтисодий ислоҳотларнинг
муваффақияти кўп жиҳатдан қишлоқ хўжалигининг ривожланиш даражасига
боғлиқ. Чунки қишлоқ хўжалиги мамлакатимиз учун ҳам сиѐсий, ҳам
ижтимоий ва иқтисодий аҳамият касб этган соҳа бўлиб, у қуйидаги
функцияларни бажаради:
• мамлакатимизнинг озиқ-овқат фондини шакллантиради;
• юртимизнинг озиқ-овқат мустақиллигини таъминлайди;
• қишлоқ ҳўжалиги маҳсулотларини қайта ишлайдиган саноат учун
хомашѐ етказиб беради;
• аҳолини иш жойлари билан таъминлайди.
Қишлоқ хўжалиги мамлакатимизнинг етакчи тармоқларидан бири
сифатида нафақат аҳолини озиқ-овқат маҳсулотлари билан таъминлашда, балки
иқтисодиѐтнинг бошқа соҳаларини ривожлантиришда ҳам муҳим ўрин
эгаллайди.
Бугунги бозор муносабатлари шароитида турли мулк шаклларига
асосланадиган хўжалик юритиш шаклларининг мавжудлиги улар орасида
соғлом рақобат ташкил этади. Шунинг учун республикамизда иқтиcодий
ислоҳотларнинг дастлабки босқичлариданоқ мулкни давлат тасарруфидан
чиқариш ва хусусийлаштириш, турли мулк шаклларининг тенг ҳуқуқлигига
таянувчи кўп укладли иқтисодиѐт тизимини барпо этишга алоҳида эътибор
берилмоқда.
Республикамиз қишлоқ хўжалигида вужудга келаѐтган янги хўжалик
юритиш шакллари орасида деҳқон ва фермер хўжаликлари муҳим аҳамият касб
этади. Деҳқон ва фермер хўжаликлари хўжалик юритишнинг шахсий
манфаатдорлик, ташаббускорлик ва мулкий жавобгарлик тамойилларига
таяниб, қишлоқ хўжалигида мулк шаклларининг тенг ҳуқуқлилик ва соғлом
рақобат асосида ривожланиб боришига асосланади. Улар ўзлари етиштирган
маҳсулотларига эгалик қилишига, ўзига тегишли мол-мулк, молиявий ва
моддий ресурсларни мустақил тасарруф этишига, ерга бўлган эгалик ҳиссига
кўра, яъни мустақил хўжалик юритиши бўйича бозор иқтисодиѐти
тамойилларига мос тушади.
Республика ҳукуматининг бир қатор қарорларида истиқболда қишлоқ
хўжалиги маҳсулотлари ишлаб чиқарувчи асосий субъект бўладиган деҳқон ва
фермер хўжаликларини янада ривожлантириш назарда тутилган.
Бутун дунѐ тажрибаси бозор учун, яъни сотиш учун маҳсулот ишлаб
чиқарувчи деҳқон, фермер хўжаликларининг афзаллигини кўрсатмоқда, чунки
деҳқон ва фермер хўжаликларида ишлаб чиқарувчи, яъни фермернинг мақсад
ва вазифалари натижа билан узвий боғланган.
“Иқтисодиёт ва инновацион технологиялар” илмий электрон журнали. № 3, март, 2012 йил
2
Шу маънода мамлакатимизда эришилган охирги 10 йил давомида қишлоқ
хўжалиги соҳасидаги ишлаб чиқариш кўрсаткичи 5,9 %га ўсди, яъни 2010
йили қишлоқ хўжалигида маҳсулот ишлаб чиқариш 106,8 %га етди, мамлакат
ялпи ички маҳсулотидаги улуши 2010 йили 17,5 %ни ташкил этди. Қишлоқ
хўжалиги ялпи маҳсулотини 59,4 %ни дехқончилик маҳсулотлари ва 40,6 %
чорвачилик маҳсулотларини ташкил этди.
Расм.
Қишлоқ хўжалиги маҳсулотларини ишлаб чиқариш
(хўжалик турлари бўйича)
1-жадвал
Асосий дехқончилик маҳсулотларини ишлаб чиқариш
(барча хўжаликлар бўйича, минг т.)
Маҳсулот
тури
1991 й. 2000 й. 2005 й. 2006 й. 2007 й. 2008 й. 2009 й. 2010 й.
2010 й.
1991 й.га
нисбатан
Пахта
4646,0 3002,4 3728,4 3600,6 3683,4 3400,6 3401,9 3442,8
74,1
Донли
1908,2 4101,4 6401,8 6546,7 6643,1 6621,6 7391,6 7447,1
390,3
Картошка 351,2
731,1
924,2 1021,0 1188,9 1398,7 1530,9 1692,9
482,0
Сабзавот 3348,0 2644,7 3517,5 4294,1 4691,9 5221,3 5710,3 6346,4
189,5
Мева
516,6
790,9
949,3 1182,2 1270,0 1402,7 1544,5 1710,3
331,1
Узум
480,4
624,2
641,6
803,5 878,9
792,5
900,5
987,3
205,5
Полиз
925,8
451,4
615,3
744,1 840,9
981,3
1071,3 1182,4
127,7
1-жадвал маълумотларидан кўриниб турибдики, қишлоқ хўжалиги
Ўзбекистон Республикаси иқтисодиѐтининг энг йирик тармоғи ҳисобланиб,
1991-2010 йилларда қишлоқ хўжалигида барқарор ўсиш юз берган.
қишлоқ хўжалиги
корхонаси
фермер хўжалик
деҳқон хўжалиги
“Иқтисодиёт ва инновацион технологиялар” илмий электрон журнали. № 3, март, 2012 йил
3
Маълумки, Ўзбекистон Республикаси пахта ишлаб чиқариш бўйича дунѐда
бешинчи ўринда, пахта толасини сотиш бўйича эса иккинчи ўринда туради.
2010 йилда пахтачиликда 3442,8 минг тонна пахта хомашѐси етиштирилган, бу
эса 1991 йилга нисбатан 74,1 %ни, 2000 йилга нисбатан 11,5 %ни ташкил этган
бўлса, 2009 йилга нисбатан 101,2 %га етганлигини кўришимиз мумкин.
Мамлакатда етиштирилаѐтган пахта ҳосилдорлиги ортиши ва толаси
сифатининг кескин яхшиланиши иқтисодиѐтимизга жуда катта иқтисодий
самара келтириб, дунѐ давлатлари ва республикамизнинг тўқимачилик саноати
талаб қиладиган турдаги толалар етиштирилмоқда.
Президентимиз И.А. Каримов томонидан мамлакатнинг сиѐсий, иқтисодий
ва ижтимоий ҳаѐтини, жумладан қишлоқ хўжалигини ислоҳ қилиш
концепциялари ишлаб чиқилди. Мустақилликнинг дастлабки кунларидан
бошлаб озиқ-овқат хавфсизлигини таъминлаш устувор йўналиш сифатида
белгиланди ва энг аввало, қишлоқ хўжалигида чуқур ислоҳотлар амалга
оширила бошланди.
Натижада ғалла мустақиллигига эришиш мақсадида саъй-ҳаракатлар
амалга оширилди ва қисқа муддат ичида ушбу мақсадга эришилди. 1996 йилга
келиб Ўзбекистон Республикаси ғалла мустақиллигига эришди, яъни 1991 йили
мамлакатда 1908,2 минг тонна донли экинлар ишлаб чиқарилган 1996 йилда
3562,0 минг тонна ва 2010 йили 6952,0 минг тоннага етди, бу эса 1991 йилга
нисбатан 1996 йилда 186,6 %га ва 2010 йилда эса 364,3 %ни ташкил этган.
Мамлакатдаги бошқа асосий деҳқончилик маҳсулотларини ишлаб чиқариш
1991 йилга нисбатан картошка 482,0 %га, сабзавот 189,5 %га, мева 331,1 %га,
узум 205,5 %га, полиз 127,7 %га ортган.
Хўжаликлар бўйича қишлоқ хўжалиги ялпи маҳсулотининг 62,9 %и
деҳқон хўжаликлари, 35 %и фермер хўжаликлари ва 2,1 %и бошқа кишлоқ
хўжалиги корхоналарига тўғри келмоқда (2-жадвал).
2-жадвал
Ялпи қишлоқ хўжалиги маҳсулотларини хўжалик турлари
бўйича ишлаб чиқариш таркиби
(2011йил 1 январь холатига-% хисобида)
Ҳудудлар
Фермер
хўжалиги
Дехқон
хўжалиги
Қишлоқ
хўжалик
корхоналари
Ўзбекистон Республикаси
35,0
62,9
2,1
Манба: Статистическое обозрение Узбекистана
Бугунги кунда мамлакатда 80700 фермер хўжалиги мавжуд бўлиб, унда
1 миллион 300 минг киши фаолият юритмоқда.
Юқоридаги маьлумотларга асосланган холда деҳқон ва фермер
хўжаликларини янада ривожлантириш талаб қилинади ва қишлоқ
хўжалигининг ривожланиши айнан шу турдаги хўжаликлари билан
боғлиқлигини кўриш мумкин. Чунки юқорида қайд этилган иқтисодий
“Иқтисодиёт ва инновацион технологиялар” илмий электрон журнали. № 3, март, 2012 йил
4
кўрсаткичлар деҳқон ва фермер хўжаликларида бошқа турдаги ишлаб чиқариш
корхоналаридагидан юқори.
Шу боисдан ҳам қишлоқ хўжалигига эътибор, мустақиллик йилларида
хақли равишда катта бўлмоқда.
2010 йил маълумотларига кўра (1-диаграмма), қишлоқ хўжалигининг
дехқончилик ва чорвачилик маҳсулотларини ишлаб чиқаришда хўжалик
турлари бўйича 1,2 % деҳқончилик ва 3,4 % чорвачилик маҳсулотлари қишлоқ
хўжалиги корхоналарига, 42,6 % деҳқончилик ва 92,7 % чорвачилик
маҳсулотлари деҳқон хўжаликларига, 56,2 % деҳқончилик ва 3,9 % чорвачилик
маҳсулотлари фермер хўжаликларига тўғри келган.
Фермер ва деҳқон хўжаликларининг кўпайиб бориши ва ривожланиши
бозор иқтисодиѐтининг учта устунидан бири ҳисобланган хусусий мулкчилик
қишлоқ хўжалигида ҳам қарор топаѐтгани ва ривожланаѐтганидан далолат
1-диаграмма.
2010 йилда деҳқончилик маҳсулотларини
ишлаб чиқариш (хўжалик турлари бўйича)
1-диаграмма.
2010 йилда чорвачилик маҳсулотларини
ишлаб чиқариш (хўжалик турлари бўйича)
“Иқтисодиёт ва инновацион технологиялар” илмий электрон журнали. № 3, март, 2012 йил
5
беради. Фермер хўжалиги қисқа муддат ичида ишлаб чиқаришни ташкил
этишнинг самарали шакли эканлигини оқлади.
Фермер хўжаликлари ўз моҳиятига кўра ресурс тежашни таъминлайди. Бу
хўжаликларда моддий манфаатдорлик ва меҳнат самарадорлиги юқори бўлиб,
бутун фаолият кўпроқ фойда олишга қаратилган.
Шу билан бирга фермерликни ривожлантиришда кўплаб муаммолар
мавжуд. Жумладан, иқтисодиѐтнинг заифлиги, уларга хизмат кўрсатиш
тизимининг
етарли
даражада
ривожланмаганлиги,
кичик
техника
воситаларининг
етишмаслиги,
етиштирган
маҳсулотларни
сотиш
каналларининг такомиллашмаганлиги бунга мисол бўлиши мумкин. Булар ҳал
қилиш мумкин бўлган муаммо бўлганлиги сабабли, фермерлик - ишлаб
чиқаришни ташкил этишнинг самарали шакли эканлигини ҳисобга олган ҳолда
ҳақли равишда қишлоқ хўжалигини ривожлантиришнинг асосий йўналиши деб
ҳисобланмоқда.
Аграр секторда жамоа ва ижара мулки тамойилларига асосланган хўжалик
юритишнинг учта тури, яъни ширкат, деҳқон ва фермер хўжаликлари амалда
шакллантирила бошланди. Бугунги кунда мамлакатимизда етиштирилаѐтган
қишлоқ хўжалиги маҳсулотлари юқорида номи тилга олинган хўжаликлар
ҳиссасига тўғри келмоқда.
Республикамизда аграр ислоҳотларни янада чуқурлаштириш мақсадида
фермер хўжаликларини ривожлантиришга кенг имкониятлар яратилмоқда.
Ислоҳотларни амалга ошириш даврида фермер хўжаликларини ташкил этиш ва
ривожлантиришга оид қонунлар, Ўзбекистон Республикаси Президентининг
Фармонлари ва Вазирлар Маҳкамасининг қарорлари қабул қилинди. Бир сўз
билан айтганда, фермер хўжаликларини қўллаб-қувватлаш ва ривожлантириш
масқадида зарурий ташкилий-иқтисодий ҳамда ҳуқуқий шарт-шароитлар
яратилди. Бу борада Ўзбекистон Республикасининг 30.04.1998 йилда қабул
қилинган «Фермер хўжаликлари тўғрисида»ги қонунининг қабул қилиниши
билан фермер хўжаликларининг мақоми, уларнинг ижтимоий-иқтисодий
моҳияти ва ташкилий-иқтисодий асослари, қишлоқ хўжалигида ишлаб чиқариш
билан шуғулланувчи тадбиркорлик субъекти сифатидаги умумий ва фарқли
томонлари аниқ белгилаб берилди.
Ўзбекистон Республикаси Президентининг 27 октябрь 2003 йилдаги «2004-
2000 йилларда фермер хўжаликларининг ривожлантириш концепцияси
тўғрисида»ги Фармони, «2005-2007 йилларда фермер хўжаликларини
ривожлантиришнинг чора-тадбирлари тўғрисида» Ўзбекистон Республикаси
Вазирлар Маҳкамасининг 2004 йил 24 декабрь 607-сон ва Ўзбекистон
Республикасининг «Фермер хўжалиги тўғрисида»ги қонуни 26.08.2004 йилда
янги таҳрирда қабул қилинди. Ушбу қонуннинг мақсади фермер
хўжаликларининг ташкил этилиши, фаолияти, қайта ташкил этилиши ва
тугатилиши соҳасидаги муносабатларни тартибга солишдан иборат.
Мамлакатимиздаги фермер хўжаликлари фаолиятини такомиллаштириш,
уларнинг ривожланиши учун кенг йўл очиб бериш мақсадида олиб борилган
“Иқтисодиёт ва инновацион технологиялар” илмий электрон журнали. № 3, март, 2012 йил
6
ишлар самарасини сўнгги йилларнинг иқтисодий кўрсаткичлари орқали ҳам
яққол кўриш мумкин.
Расмий статистика маълумотларига асосланиб айтишимиз мумкинки,
мамлакатимиз қишлоқ хўжалигида фермер хўжаликларининг қишлоқ хўжалиги
ялпи маҳсулотидаги улуши, уларнинг сони, мазкур хўжаликларга ажратилган
экин майдонлари, чорва моллари сони ҳамда фермер хўжаликларида
ишловчиларнинг сони жадал суръатларда ўсиб бормоқда. Фермер
хўжаликларига хос бу хусусият мамлакатимизнинг аграр соҳасида уларнинг
хўжалик юритишнинг энг самарали шаклларидан бири сифатида мустаҳкам
ўрин эгаллаѐтганлигини кўрсатади.
Хулоса қилиб айтиш мумкинки, мустақилликнинг 20 йили мобайнида
фермер хўжаликларининг бошқа хўжалик юритиш шаклларидан афзалликлари
яққол кўзга ташланди. Мазкур хўжаликларда ердан оқилона фойдаланиш,
экинлар ҳосилдорлигини ошириш, умуман қишлоқ хўжалиги ишлаб чиқариш
самарадорлигини юксалтириш туфайли юқори натижаларга эришилди.
Бугунги кунда фермер хўжаликлари фаолиятини янада такомиллаштириш
улар фаолиятида юзага келаѐтган муаммоларни ҳал этиш, мамлакатимиз
аҳолисини иш билан таъминлаш, ички истеъмол бозорини сифатли, шу билан
биргаликда рақобатбардош қишлоқ хўжалиги маҳсулотлари билан тўлдириш,
қайта ишланган қишлоқ хўжалиги маҳсулотларини экспорт қилиш орқали
валюта тушумини ошириш ва пировард натижада қишлоқ аҳолисининг турмуш
даражасини яхшилашда муҳим аҳамият касб этади.
Фермер хўжаликларининг аграр соҳада хўжалик юритишнинг янги шакли
сифатида шаклланиб бориши, бир томондан, ҳақиқий мулк эгаларининг
вужудга келишига имкон яратса, иккинчи томондан, мулкчиликнинг бошқа
турларига асосланган қишлоқ хўжалиги корхоналари билан маълум даражада
рақобат муҳитини шакллантиришга замин яратади.
Зеро, бозор иқтисодиѐти шароитида айнан фермер хўжаликлари
фаолиятини жонлантириш орқали қишлоқ хўжалиги маҳсулотларини ишлаб
чиқаришда юксак натижаларга эришиш мўлжалланган.
