“Иқтисодиёт ва инновацион технологиялар” илмий электрон журнали. № 4, май, 2012 йил
1
О.С.Умаров,
тадқиқотчи,
ТДИУ
КОММУНАЛ ТЎЛОВЛАР ҲИСОБ-КИТОБЛАРИНИ АМАЛГА
ОШИРИШ ЖАРАЁНЛАРИГА АХБОРОТ ТИЗИМЛАРИНИ ЖОРИЙ
ҚИЛИШ МЕХАНИЗМЛАРИ
Минтақавий газ етказиб бериш мажмуи даражасида ахборот тизимлари
фаолият кўрсатишини ташкил этишни такомиллаштириш чора-тадбирларини
ишлаб чиқишда оптималликнинг мавҳум мезонларига эмас, балки корхоналарга
тегишли хизматларнинг мавжуд функциялари ва ваколатлари кенг тўпламини
соддалаштирувчи ахборот асосида таркиблаш учун қулай восита ҳисобланган
ахборот таъминотига асосландик.
Мамлакатимиз газ тармоғи доирасида тарқоқ ахборот ресурсларини
интеграциялашдан олдин минтақавий газ етказиб бериш мажмуи даражасида
ахборот билан самарали қўллаб-қувватлашни таъминлаш учун минтақавий газ
етказиб бериш мажмуалари доирасида ахборот тизимлари ташкил этилади.
Газ саноати корхоналарида маълумотлар базасининг предмет соҳаси, бир
томондан, иқтисодий ва ишлаб чиқариш операцияларини белгилаб берувчи
ахборот оқимларига, иккинчи томондан эса кундалик ахборот фаолияти
жараѐнида шаклланадиган ишга оид ахборот оқимларига мос келиши лозим.
Ахборот жараѐнлари билан газни тақсимлаш фаолиятининг ўзаро ҳамкорлиги
1-расмда келтирилган.
1-расм. Ахборот жараѐнлари билан газни тақсимлаш фаолиятининг
ўзаро ҳамкорлиги.
Бунда газ саноати корхоналарида бошқарув тизимларининг ахборот
таъминоти давлат ва корпоратив манфаатлар мувозанатини ҳисобга олган ҳолда
ишлаб чиқилиши лозим.
Локал ахборот
технологиялари
Глобал ахборот
технологиялари
Иқтисодий ва
ишлаб чиқариш
жараѐнларини
бошқариш
эҳтиѐжлари
Ахборот жараѐнлари
АКТ
Газни тақсимлаш
фаолияти
“Иқтисодиёт ва инновацион технологиялар” илмий электрон журнали. № 4, май, 2012 йил
2
Газ саноати корхоналарида бошқарув тузилмаларининг ахборот
таъминоти қуйидагиларни ўз ичига олади: газ саноати корхоналари жараѐнлар
иштирокчилари ҳақидаги маълумотлар; тезкор маълумотлар базалари ва ҳ.к.
2-расм. Ташкилотлар билан ахборот тизимларининг ўзаро
боғлиқлиги чизмаси.
Мунтазам ахборот оқимларини бошқариш тизимнинг маълумотларни
тўплаш
ва
тақсимланган
ахборот
фондини
юритишнинг
қатъий
регламентланган тарзда назорат қилинадиган тартиботларини таъминлашга
йўналтирилган воситалари билан амалга оширилади. Номунтазам ахборот
оқимларини бошқариш тизимнинг маълумотлар билан алмашишнинг
регламентланмаган ва суст регламентланган тартиботларини таъминлашга
йўналтирилган воситалари билан амалга оширилади.
Тақсимланган маълумотлар базасининг таркиби, ѐритилаѐтган тизимнинг
дастурий-техник воситалари минтақавий газ етказиб бериш мажмуи
даражасида
мамлакатимиз
ягона автоматлаштирилган ахборот тизимининг
асосига айланмоғи даркор.
Минтақавий газ етказиб бериш мажмуи даражасида автоматлаштирилган
ахборот тизимини қуришни фан ва техника ютуқлари, коммуникация ва алоқа
воситаларини интеграциялаш, шунингдек, ҳуқуқий ахборотнинг турли
тизимларини боғлаш асосида амалга ошириш зарурлигини ҳисобга олган ҳолда
бош ижрочининг функцияларини фақат ривожланган коммуникация
воситалари билан уйғунликда қудратли илмий-техник салоҳиятга эга бўлган
корхоналар ва ташкилотлар зиммасига юклаш мумкин.
Газ саноати корхоналарида бошқарув ахборот таъминотини умумтизим ва
локал маълумотлар базаларида шаклланадиган ва сақланадиган кирувчи ва
Бизнес-стратегия
тартиботларни бажариш
қоидалари
Ўзаро боғлиқлик
Маълумотлар базаси
Дастурий
таъминот
Аппарат таъминоти
Телекоммуникация
“Тошкентшаҳаргаз” филиали
корхонаси
“Иқтисодиёт ва инновацион технологиялар” илмий электрон журнали. № 4, май, 2012 йил
3
чиқувчи ахборот массивлари ташкил қилади. Умумтизим маълумотлар
базалари ҳужжатли ва фактографик маълумотлар базалари асосида
интеграциялашган ахборот майдони кўринишида шаклланиши лозим. Локал
маълумотлар базалари бир фойдаланувчи ѐки фойдаланувчилар гуруҳи ишлаши
учун зарур бўлган ахборотларни ўзида мужассамлаштиради.
Табиий газни етказиб беришда ҳар қандай бошқарув технологиясининг
ахборот ҳуқуқий асосини тўлиқ англаш минтақавий газ етказиб бериш мажмуи
даражасида ахборот тизимларини лойиҳалаштиришга нисбатан ѐндашувни
қайта кўриб чиқиш заруратини келтириб чиқаради. Бу ерда ҳам,
лойиҳалаштириш босқичидаѐқ “ахборот оқимларини” қайд этиш тамойили асос
қилиб олинган банк ахборот тизимлари мисол бўлиб хизмат қилади. Яъни,
компьютер ахбороти билан ҳар қандай ҳаракат ҳужжатлаштирилиши ва
назорат қилиниши зарур.
Ахборот ўтишининг принципиал чизмаси 3-расмда келтирилган. Бунда,
кирувчи ҳужжатларга ишлов бериш орқали ягона ахборот базаси яратилади.
Ҳужжатлар жадвал, ҳисобот, маълумот, график ва диаграммалар қўринишида
тайѐрланади. Ушбу яратилган ягона ахборот базасидан таркибий бўлинмалар
фойдаланувчилари, мижозлар, ташқи ташкилотлар билан ахборот алмашуви
жараѐнини таъминлайди.
3-расм. Ахборот ўтишининг принципиал чизмаси.
Интеллектуал интерфейс
Кирувчи ҳужжатлар, жадваллар, ҳисоботлар,
маълумотлар, графиклар, диаграммалар
N-сон таркибий бўлинма.
Ишлов бериш
2-сон таркибий бўлинма.
Ишлов бериш
1-сон таркибий бўлинма.
Ишлов бериш
Кирувчи ҳужжатлар
Кирувчи ҳужжатлар
Кирувчи ҳужжатлар
Интеллектуал интерфейс
Ягона ахборот базаси
Таркибий бўлинмалар фойдаланувчилари,
мижозлар, ташқи ташкилотлар
“Иқтисодиёт ва инновацион технологиялар” илмий электрон журнали. № 4, май, 2012 йил
4
Ахборот таъминотини ҳимоялаш қуйидагиларни ўз ичига олади:
-
ахборотлардан фойдаланиш уни ҳимоялаш талабларига қатъий амал
қилиш билан кузатилади;
-
сертификатланган
ахборот
ресурсининг
эгаси
кузатилаѐтган
ахборотларнинг тўлиқлиги ва тўғрилиги учун жавоб беради;
-
ахборотларни ҳимоялаш талабларининг бузилиши ахборотлардан
рухсатсиз фойдаланиш сифатида баҳоланади;
-
ахборотлардан рухсатсиз фойдаланиш фуқаровий ва ѐки жиноий
жавобгарликни келтириб чиқаради;
-
маълумотларнинг бут сақланиш шартлари бузилишининг олдини олиш
имконини берувчи суд таъқиқлари ҳам назарда тутилиши лозим.
Газ саноати корхоналарида ахборот жараѐнларини, биринчи галда,
асосий, бошланғич ѐки ѐрдамчи-таъминловчи операцияларни бошқариш
қарорлар қабул қилишдаги мураккаблик ва машаққатлилик билан
тавсифланади. Бу, бир томондан, иқтисодий ва ишлаб чиқариш
жараѐнларининг ўсиши ва ушбу фаолиятни шакллантирувчи техник, иқтисодий
ва юридик операцияларни расмийлаштириш ва назорат қилиш объектлари
ахборот белгиларининг мураккаблашуви, шунингдек, минтақавий газ етказиб
бериш мажмуи даражасида ахборот тизими таркибий қисмларининг
мураккаблашуви билан, иккинчи томондан эса, мазкур жараѐнларни ахборот
билан қўллаб-қувватлаш масалаларининг суст ўрганилганлиги ва тарқоқлиги
билан ифодаланган.
Бунда асосий муаммо газ етказиб бериш хизматларини формализациялаш
ва алгоритмлаш ҳамда қарорлар қабул қилишнинг суст таркибланган ѐки
тасодифан
шаклланувчи
занжирларидан
барқарор
интеграцион
детерминацияланган ахборот-технологик тамойилларга ўтиш билан боғлиқ.
Яна бир муҳим муаммо - минтақавий газ етказиб бериш мажмуи даражасида
ахборот тизимларида бошқарувнинг ўзига хослиги билан боғлиқ. Бу биринчи
галда бошқарув таркибида мақсадли операцияларни алоҳида ажратилган ҳолда
бажарувчи ихтисослашган бўлимлар, шунингдек, ѐрдамчи ва таъминловчи
операцияларни ташкил этувчи тузилмаларнинг мавжудлигига тааллуқли. Жадал
компьютерлаштириш ва ахборот муҳитининг ривожланиши шароитида ушбу
операциялар такомиллаштирилиш ва модернизация қилинишга муҳтож.
Газ саноати доирасида ахборотлар оқимлари чизмаси 4-расмда
келтирилган.
Газ саноати доирасида турли хил ахборот оқимлари мавжуд бўлиб,
техник-ташкилий, иқтисодий ва ишлаб чиқариш жараѐнлари ҳақидаги
ахборотлар газ етказиб бериш фаолиятини самарали бошқаришга хизмат
қилади.
Ҳозирги шароитда самарали ишлаш учун газ етказиб бериш хизматлари
оқилона қурилган ахборот тизими кўринишида қудратли ахборот таъминотига
эга бўлиши зарур. Албатта, бунга ўзининг функционал белгилари бўйича
адекват ахборот таъминотлари тизими яратилган тақдирда эришиш мумкин.
Бундан ташқари, газ саноати корхоналарида бошқарув ахборот тизимини
“Иқтисодиёт ва инновацион технологиялар” илмий электрон журнали. № 4, май, 2012 йил
5
қуришда бошқа ѐндашувлар ва омилларни ҳам ҳисобга олиш лозим.
Шунингдек, минтақавий газ етказиб бериш мажмуи даражасида ахборот
тизимларини барпо этиш муаммосининг ҳал этилиши ўта долзарб аҳамият касб
этмоқда. Шу муносабат билан минтақавий газ етказиб бериш мажмуи
даражасида ахборот тизимларини шакллантиришнинг ахборот таъминоти
концепцияси кесимида бошқарув функцияларининг таснифига янгича назар
ташлаш эҳтиѐжи пайдо бўлади.
4-расм. Газ саноати доирасида ахборот оқимлари.
Минтақавий газ етказиб бериш мажмуи даражасида ахборот
тизимларининг замонавий ахборот архитектурасини ахборот таъминотларининг
қуйидаги гуруҳлари негизида қуриш мақсадга мувофиқдир. Минтақавий газ
етказиб бериш мажмуи даражасида ахборот тизимларини шакллантиришнинг
янги концепциясини ишлаб чиқиш, ахборот таъминоти тамойилини ва газ
етказиб бериш хизматларини ташкил этишда тегишли услубий ѐндашувни
жорий этишга асосланади.
Техник-ташкилий
инфратузилма
Техник-ахборот
инфратузилма
Ахборотлар
Иқтисодий ва ишлаб чиқариш
жараѐнлари ҳақидаги
ахборотлар
Газ етказиб бериш
фаолияти
Ишлаб чиқариш
Ахборотлар
Иқтисодий
“Иқтисодиёт ва инновацион технологиялар” илмий электрон журнали. № 4, май, 2012 йил
6
Функционал ахборот таъминотини шакллантиришда уларга минтақавий
газ етказиб бериш мажмуи даражасида ахборот тизимларининг бошқа ахборот
таъминотларидан ахборот оқимларининг кириши муаммоларини бошқариш
жараѐни муҳим ўрин тутади. Ушбу расмда функция ахборот таъминотининг
мақсадини ва тизимнинг таркибий тузилишидаги ўрнини белгилаб беради.
Бунда маълумотларга ишлов бериш технологияси деганда, қарорлар қабул
қилишнинг функцияларининг тасдиқланган чизмаси билан белгиланган газ
етказиб бериш технологик чизмалари ва алгоритмлари тушунилади.
Бошқача айтганда, табиий газ етказиб беришда ахборот таъминоти
функцияси ва технологияси олдиндан белгиланиши ва интеграциялаш
босқичида етарли даражада шаклланган бўлиши зарур. Бошқарувчи ахборот
маълумотлардан газ етказиб бериш хизматлари самарадорлигининг
белгиланган мезонлари ва бошқа чекловларга мувофиқ олинади. Минтақавий
газ етказиб бериш мажмуи даражасида ахборот тизимларининг фаолиятини
бошқариш ахборот таъминотидан келиб тушувчи ѐки унга кирувчи ахборот
иерархиялари ва оқимларини тезкор таҳлил қилишга асосланиб қурилади.
Шунинг учун интеграцион детерминацияланган ахборот-технологик
бошқарув – бу умумий, ўзига хос ва бошқа функциялар ҳамда ўтказилган
ваколатлар асосида ахборот технологиялари ѐрдамида иқтисодий ва ишлаб
чиқариш жараѐнларига ўзига хос таъсир этиш. Ахборот таъминоти минтақавий
газ етказиб бериш мажмуи даражасида ахборот тизимларининг тўлиқ мустақил,
муаммолар ва воқеалар тўғрисидаги ахборот билан бошқариладиган унсури
ҳисобланади. 5-расмда минтақавий газ етказиб бериш мажмуи даражасида
ахборот тизимларида таркибий унсурлар ва алоқалар тавсифларининг чизмаси
намоѐн этилган.
“Тошкентшаҳаргаз”
филиали
корхонасининг
намунавий
ахборот
таъминоти
чизмаси
қуйидаги
6-расмда
келтирилган.
Демак,
“Тошкентшаҳаргаз” филиали корхонаси вазифалари ва ваколатлари доирасида
етказиб бериладиган газнинг ҳажми, газ қувурларининг техник ва
маълумотларга ишлов бериш ва газ қувурларининг ишлаш ҳолати таҳлили
бўйича ахборотлар тўпланади. Ахборотлар ҳажми, шакли ва тақдим этиш
графиги асосида тўпланган ахборотлар қайта ишланади. Қайта ишланган
ахборотлар асосида бошқарувда қарорлар қабул қилинади.
Минтақавий газ етказиб бериш мажмуи даражасида ахборот тизимларида
ахборот таъминоти бошқарувнинг таклиф этилаѐтган назарий модели
иқтисодий ва ишлаб чиқариш жараѐнларининг барча манфаатдор
иштирокчилари билан алоқанинг самарали тизимини йўлга қўйиш имконини
берган ҳолда, қарорлар қабул қилиш тартиботларини соддалаштиради ҳамда
унинг вақти ва жараѐнларини қисқартиради, шунингдек, газни етказиб беришни
жадаллаштиришга, тизимнинг газ саноати ахбороти билан халқаро алмашувга
интеграциялашувига кўмаклашади.
Тадқиқотлар натижаси шуни кўрсатмоқдаки, Ўзбекистон қишлоқ аҳоли
пунктларини 2010 йилгача бўлган даврда табиий газ билан таъминлаш
кўрсаткичлари 1-жадвалда таҳлил қилинган.
“Иқтисодиёт ва инновацион технологиялар” илмий электрон журнали. № 4, май, 2012 йил
7
1-жадвал
Ўзбекистон қишлоқ аҳоли пунктларини 2010 йилгача бўлган даврда табиий газ билан таъминлаш
кўрсаткичлари
Маъмурий -
ҳудудий
бўлаклар
Қишлоқ
аҳоли
пунктла-
рининг
1.09.99
йилга
нисбатан
Табиий газ
билан
таъминланган
қишлоқ аҳоли
пункт-ларининг
1.09.99 йилга
нисбатан
Табиий газ
билан 2010
йилгача таъмин-
ланиши лозим
қишлоқ аҳоли
пунктларининг
Шу жумладан
Етиб бориши
қийин
бўлган ва
олисда жой-
лашган
қишлоқ
аҳоли
пунктлари-
нинг
1
9
9
9
-2
00
1 й
и
л
л
ард
а
2
0
0
2
-2
00
5 й
и
л
л
ард
а
2
0
0
6
-2
01
0 й
и
л
л
ард
а
Сони
%
сон
и
%
сон
и
%
сон
и
%
сон
и
%
Сони
%
Сони
%
Ўзбекистон
Республикаси
11844
100
7914
66,8
3264
27,6
1392
11,8
961
8,1
911
7,7
666
5,6
“Иқтисодиёт ва инновацион технологиялар” илмий электрон журнали. № 4, май, 2012 йил
8
5-расм. Ахборот тизимларида таркибий унсурлар ва алоқалар тавсифлари
Қишлоқ аҳоли пунктларининг сони 1.09.99 йилга нисбатан
11844 тани
ташкил этган.
Табиий газ билан таъминланган қишлоқ аҳоли пунктларининг
1.09.99 йилга нисбатан
7914 та, яъни
66,8 % ни, т
абиий газ билан 2010 йилгача
таъминланиши лозим қишлоқ аҳоли пунктларини
3264 та, яъни 27,6 % ни ва
етиб бориши қийин бўлган ва олисда жойлашган қишлоқ аҳоли пунктларининг
сони
666 та, яъни 5,6 %ни ташкил этган.
Мамлакатимиз дастурларининг ишлаб чиқилиши ва жорий этилиши
муносабати билан АКТ ва маълумотларни узатиш регламенти муаммолари ғоят
долзарб аҳамият касб этади. Мазкур ҳолатда иштирокчиларнинг ахборот ўзаро
ҳамкорлиги ҳужжатларнинг жисмоний кўчишидан аввал юз берадиган
дастлабки
ҳаракатлар
хусусиятига
эга
бўлади.
Интеграцион
детерминацияланган
ахборот-технологик
бошқарув
бундай
ўзаро
ҳамкорликнинг асосий мақсадини амалга ошириш, яъни бошқарув қарорларини
қабул қилишда ахборот ѐрдами кўрсатиш имконини беради.
Минтақавий газ етказиб бериш мажмуи даражасида ахборот тизимларида
бошқарув муаммоларини ҳал этишнинг умумий чизмаси сифатида шаҳар
(туман) газ бўлимининг автоматлаштирилган ахборот тизими ѐрдамида ташқи
муҳитдан келиб тушадиган маълумотлар асосида бошқарувчи ахборот оқимини
яратишни таклиф этиш мумкин. Газ саноати корхоналарида рекуррент
жараѐнининг моҳияти орқага қайтадиган изчилликларга асосланади, бунда
қарорлар қабул қилишнинг ҳар бир кейинги алгоритми муайян қоида бўйича –
аввалги алгоритм орқали ифодаланади.
Расм асосида бошқарув учун зарур бўлган ахборотларни тақдим этиш
шакли сифатида газ етказиб бериш ҳужжатлари концепцияси ѐтади. Тизим
операция
қиладиган
ҳужжатлар
текширилган,
ҳимояланган,
фор-
мализацияланган ва тегишли мақом, ваколатлар даражаси ва белги-аломатлар
билан ўзгартирилган бўлиши лозим.
Таркибий унсур
Таркибий унсур
Ташқи кўриниш
Ўзаро алоқалар
Бошқа алоқалар
Атрибутлар
Ташқи кўриниш
Ўзаро алоқалар
Бошқа алоқалар
Атрибутлар
Алоқа
Хусусиятлар
“Иқтисодиёт ва инновацион технологиялар” илмий электрон журнали. № 4, май, 2012 йил
9
Ташқи ахборот оқими энг умумий кўринишда ахборот муҳитида турли
ҳужжатлар ва таркибланган ҳамда таркибланмаган кўринишда тақдим этилган
маълумотлар ҳаракати сифатида таърифланади. Бундан келиб чиқадики,
формализацияланган тузилмани ташкил этиш учун:
-
биринчидан, ахборот оқими ҳужжатлари ўзгартирувчисини ишлаб
чиқиш, яъни газ етказиб бериш мақсадларида айланиши лозим бўлган
ахборотларни таркиблаш;
-
иккинчидан, бошқарувнинг турли даражаларида хавфсизликнинг махсус
блокларида унда маълумотлар айланиши лозим бўлган шаклланган муҳитни
ички ахборотлардан рухсатсиз фойдаланишдан ҳимоялаш зарур.
Ҳозирги вақтга қадар минтақавий газ етказиб бериш мажмуи даражасида
ахборот тизимларига нисбатан ягона нуқтаи назар мавжуд эмас, чунки бунда
бир неча турли концепциялар ва кўплаб таърифлар ўрин тутади. Минтақавий
газ етказиб бериш мажмуи даражасида ахборот тизимлари корхонани
бошқариш натижасига йўналтирилган ахборот билан доимий таъминлаш
мақсадида ишлаб чиқариш-техник режалаштириш асосида адекват тескари
алоқани амалга оширувчи менежментни қўллаб-қувватлашнинг ялпи тизими
сифатида белгиланган.
Минтақавий газ етказиб бериш мажмуи даражасида ахборот тизимлари
соҳасидаги мавжуд ишланмалар, шунингдек, эмпирик маълумотлар минтақавий
газ етказиб бериш мажмуи даражасида ахборот тизимларини барпо этиш
тартиботларининг етарлича формализацияланганлигидан ва амалий ишлаб
чиқилганлигидан далолат бериб турибди. Минтақавий газ етказиб бериш
мажмуи даражасида ахборот тизимларининг стратегик хусусияти фақат
алоҳида функциялар ва воситаларнинг тўлиқсиз таърифлари билан намоѐн
этилган.
Минтақавий газ етказиб бериш мажмуи даражасида ахборот тизимларидан
фойдаланишга нисбатан янгича ѐндашувлар зарур ва улар қуйидаги
2-жадвалда келтирилган.
Минтақавий газ етказиб бериш мажмуи даражасида ахборот тизимининг
мазмуни ушбу ишда корхонани бошқариш натижаларига йўналтирилган
доимий ахборот таъминотини таъминловчи ахборот операциялари ва стратегик
ҳисобга олиш, режалаштириш, назорат ва таҳлил қилиш усулларининг мажмуи
сифатида белгиланган. Минтақавий газ етказиб бериш мажмуи даражасида
ахборот тизимидан фойдаланиш натижасида “Тошкентшаҳаргаз” филиали
корхонасининг иқтисодий ва ишлаб чиқариш фаолияти режа билан
бошқариладиган бўлиб қолди.
Газ тармоғининг газ етказиб бериш секторини бошқаришнинг мавжуд
механизми доирасида газ етказиб бериш балансларининг шаклланиши кўп
жиҳатдан амалга ошириш учун қабул қилинган иқтисодий ва ишлаб чиқариш
жараѐнлари ишлаб чиқариш-технологик чизмасининг моделига боғлиқ. Бунда
бир моделдан иккинчисига ўтишда ѐки мавжуд моделни ривожлантиришда
маълумотларнинг ахборот асоси услубиятда ҳам, вақтга кўра ҳам бозор
муносабатларининг ривожланишига қараб кам тузатишларга дучор бўладиган
шароитларни таъминлаш мақсадга мувофиқ бўлади.
“Иқтисодиёт ва инновацион технологиялар” илмий электрон журнали. № 4, май, 2012 йил
10
6-расм.
“
Тошкентшаҳаргаз” филиали корхонаси
нинг намунавий ахборот таъминоти.
Тошкент шаҳар
(туман) газ
бўлимидан
маълумотлар олиш
“Тошкентшаҳаргаз”
филиали корхонаси
вазифалари ва
ваколатлари
Истеъмолчилардан
маълумотлар олиш
Тошкент шаҳар
(туман) газ бўлим-
ларига маълумотлар
тақдим этиш
Истеъмолчиларга
маълумотларни
тақдим этиш
Етказиб бериладиган
газнинг ҳажми ҳақида
маълумотлар тўплаш
Газ қувурларининг
техник ҳолати ҳақи-
да маълумотлар
тўплаш
Маълумотлар
тавсифлари.
Ахборотлар ҳажми,
ҳужжат шакли ва
тақдим этиш
графиги
Тавсияларни корхона
таркибий бўлим-
ларига тақдим этиш
Маълумотларга
ишлов бериш ва газ
қувурларининг иш-
лаш ҳолати таҳлили
Маълумотлар
тавсифлари.
Ахборотлар ҳажми,
ҳужжат шакли ва
тақдим этиш
графиги
Маълумотлар
тавсифлари.
Ахборотлар ҳажми,
ҳужжат шакли ва
тақдим этиш
графиги
Маълумотлар
тавсифлари.
Ахборотлар ҳажми,
ҳужжат шакли ва
тақдим этиш
графиги
Тошкент шаҳар (туман) газ бўлимлари ҳақида тўпланган маълумотларини
қайта ишлаш
Тўпланган маълумотлар асосида бошқарув
қарорларини қабул қилиш
“Иқтисодиёт ва инновацион технологиялар” илмий электрон журнали. № 4, май, 2012 йил
11
2-жадвал
Минтақавий газ етказиб бериш мажмуи даражасида бошқарувнинг
ахборот тизимларидан фойдаланишга нисбатан янгича ѐндашувлар
№
Ёндашувлар
1. Минтақавий газ етказиб бериш мажмуи даражасида ахборот тизимлари фақат
ҳисобга олиш, ахборот хизмати кўрсатиш ѐки мувофиқлаштириш вазифалари
билан боғланмайди
2. Минтақавий газ етказиб бериш мажмуи даражасида ахборот тизимлари асосида,
ҳисобга олиш, назорат, таҳлил қилиш ва режалаштириш орқали фаолият жараѐни
ва натижалари ҳақида хабардор қилувчи доимий тескари алоқани ташкил этиш
асосида бошқарув қарорининг тайѐрланишини таъминлайди
3.
Минтақавий газ етказиб бериш мажмуи даражасида тизимларнинг ахборот
таркибий қисми ишлаб чиқариш-техник режалаштириш, бошқарув ҳисоби, назорат
ва таҳлил қилишни интеграцияловчи менежментни қўллаб-қувватлаш комплекс
технологияси сифатида кўриб чиқилади, бу минтақавий газ етказиб бериш мажмуи
даражасида ахборот тизимларини шакллантириш мавжуд концепцияларининг энг
муҳим унсурларини бирлаштириш, минтақавий газ етказиб бериш мажмуи
даражасида ахборот тизимларини кўриб чиқишнинг торлигига барҳам бериш,
минтақавий газ етказиб бериш мажмуи даражасида ахборот тизимининг ўзига хос
ролини аниқ белгилаш ва унинг салоҳиятидан тўлиқ фойдаланиш имконини беради
Минтақавий газ етказиб бериш мажмуи даражасида ахборот тизимидан
фойдаланиш натижасида “Тошкентшаҳаргаз” филиали корхонасининг
республика ҳудудий газ таъминот корхоналарининг мавжуд газ қувурлари
узунлиги ҳақидаги ахборотларни таҳлил лозим. Чунки, минтақавий газ етказиб
беришда газ қувурларининг умумий узунлиги шу жумладан, юқори, ўрта ва
паст босимларда газ етказиб беришда газ тарқатиш шахобчалари сонини
ҳисобга олиши шарт.
3-жадвал
Республика ҳудудий газ таъминот корхоналарининг мавжуд газ қувурлари
узунлиги ҳақида 2011 йилнинг 1 январь ҳолатигача бўлган маълумот
№
Ҳудудлар
Ўлчов
бирлиги
Газ қувур-
ларининг
умумий
узунлиги
шу жумладан
Газ тарқа-
тиш шахоб-
чалари сони
(дона)
юқори
босим
ўрта
босим
паст
босим
1
2
3
4
5
6
7
8
1.
Қорақалпоғистон Рес-
публикаси
км
11956,3
1076,5 2736,3 8143,5
5153
2. Андижон вилояти
км
8506,1
856,1
1997,2 5652,8
5002
3. Бухоро вилояти
км
8200,3
859,7
2107,9 5232,7
5146
4. Жиззах вилояти
км
6284,5
783,8
1072,9 4427,8
3144
5. Қашқадарѐ вилояти
км
7252,5
935,2
1574,2 4743,1
3426
6. Навоий вилояти
км
4217,8
405,3
1000,9 2811,6
2332
“Иқтисодиёт ва инновацион технологиялар” илмий электрон журнали. № 4, май, 2012 йил
12
3-жадвал давоми
1
2
3
4
5
6
7
8
7. Наманган вилояти
км
8225,7
812,4
1703,2 5710,1
6458
8. Самарқанд вилояти
км
16509,0
1593,0 3297,0 11619,
12462
9. Сирдарѐ вилояти
км
4044,8
616,5
925,6
2502,7
1680
10. Сурхондарѐ вилояти
км
4167,9
611,2
914,1
2642,6
2551
11. Тошкент вилояти
км
11382,5
1387,0 2880,7 7114,8
6418
12. Фарғона вилояти
км
13737,7
1253,0 3266,2 9218,5
10135
13. Хоразм вилояти
км
6321,5
966,1
1523,2 3832,2
6468
14. Тошкент шаҳри
км
5135,0
169,0
763,0
4203,0
1592
Жами :
км
115941,6
12324,8 25762,4 77854,4
71967
Республика ҳудудий газ таъминоти корхоналарининг мавжуд газ
қувурлари узунлиги ҳақида 2011 йилнинг 1 январь ҳолатигача бўлган
маълумотлар юқоридаги 3-жадвалда келтирилган.
Талаб
этилаѐтган
шарт-шароитларни
фақат
ҳозирги
вақтда
фойдаланилаѐтган умумлаштирилган кўрсаткичлардан ахборот таркибини
формализациялаш ва ахборот алмашиш жараѐнини автоматлаштириш
баробарида деталлаштирилган маълумотларга ўтиш йўли билан таъминлаш
мумкин. Ҳозирги вақтда мавжуд бўлган газ етказиб бериш балансларини
шакллантириш механизми нафақат йириклаштирилган кўрсаткичлардан
фойдаланиш билан, балки маълумотлар билан ишлашни автоматлаштиришнинг
ғоят паст даражаси билан ҳам тавсифланади. Бу қуйидаги салбий жиҳатларнинг
мавжуд бўлишини белгилаб беради:
- жойларда газ етказиб бериш баланслари бўйича буюртмаларни
расмийлаштиришда турли хилдаги хатоларнинг пайдо бўлиши;
- “Тошкентшаҳаргаз” филиали корхонасидан буюртмалар почта орқали
хат билан жўнатилади ва факсдан такрорий чиқарилади;
- электрон почта орқали буюртмалар бериш регламентланмаган, қўшимча
тарзда қўлланилмоқда ва узатилган материалдан автоматлаштирилган тарзда
ишлов бериш режимида фойдаланиш имконини бермайди;
- буюртмалардаги маълумотлар сонининг камлиги шунга олиб келадики,
балансларни оптималлаштириш тахминий, баҳолаш хусусиятига эга;
- баланс электрон шаклга эга эмас, бу ҳам ахборотларга қўлда ишлов
бериш ҳажмини оширади;
- мамлакатимиз субъекти даражасида табиий газни етказиб бериш бўйича
ягона оператор таркибида шаҳар (туман) газ бўлимлари буюртмаларида
деталлаштирилган
ахборотларнинг
мавжуд
эмаслиги
балансларнинг
умумлаштирилган кўрсаткичларидан режали графикларга ўтиш имконини
бермайди.
Минтақавий газ етказиб бериш мажмуи даражасида назарда тутилаѐтган
интеграл ахборотлар механизми ва табиий газни етказиб бериш бўйича ягона
оператор доирасида ўзаро ҳисоб-китоблар механизмининг вазифаси газ
тизимлари ва объектлари ишлашининг оптимал режимини таъминлашдан
иборат. Истиқболга қўйилган вазифа қуйида келтирилган минтақавий газ
“Иқтисодиёт ва инновацион технологиялар” илмий электрон журнали. № 4, май, 2012 йил
13
етказиб бериш мажмуи интеграциялашган ахборот тизимининг фаолиятини
ташкил этишни такомиллаштириш услубиѐти доирасида ҳал этилди.
Ягона оператор доирасида табиий газни етказиб бериш ва ўзаро ҳисоб-
китобларни ташкил этиш механизми қуйидаги 7-расмда келтирилган.
Таклиф этилаѐтган ахборот таъминотини ташкил қилиш механизми
табиий газнинг тижорат ҳисоби тизими ва газ етказиб бериш чизмалари бўйича
маълумотлар 1-серверда мужассам этилган. 2-серверда “Ўзтрансгаз”АК
табиий газ таъминотчилар, 3-сервер “Тошкентшаҳаргаз” филиали корхонаси
шаҳар (туман) газ бўлимлари, 4-сервер ўзаро алоқа каналлари билан боғланган
йирик истеъмолчилар, 5-сервер ҳисоб-китобларни амалга ошириш, 6-сервер
ахборот маълумотлар базаси ва архивлаш, 7-WEB-сервер ва 8-ахборотлар
алмашуви сервери билан уланган. Алоқа каналлари сифатида телефон алоқа
каналларидан
ѐки
Интернет
ахборот
тизими
алоқа
каналларидан
фойдаланилади.
Механизмга қўшимча тарзда 6-ахборот маълумотлар базаси ва архивлаш
серверининг чиқиши ва 15-сервер «Тошкентшаҳаргаз” филиали корхонаси
шаҳар (туман) газ балансларини шакллантириш, 16-сервер шартномавий
сальдо-етказиб бериш ва 17-йўқотишларни ҳисоблаш серверларининг кириши
билан уланган, 9-сервер «Тошкентшаҳаргаз” филиали корхонаси шаҳар (туман)
газ бўлимлари ўртасида газ етказиб бериш алмашуви кўрсаткичларини
ҳисоблаш, 10-север тезкор баланслар, 11-сервер шартномалар реестри,
12-сервер тезкор ҳисобот баланслари, 13-сервер режавий баланслар, 14-сервер
ҳисоб-китоб газ етказиб бериш чизмалари, 15-“Тошкентшаҳаргаз” филиали
корхонаси шаҳар (туман) газ балансларини шакллантириш серверлари
киритилган. Бунда 15, 16, 17-серверлар ўзаро ва 18-якуний ҳисобот серверини
кириши билан уланган. 18-якуний ҳисобот серверининг чиқишлари 2-сервер
“Ўзтрансгаз”АК
табиий газ таъминотчилари, 3-сервер “Тошкентшаҳаргаз”
филиали корхонаси шаҳар (туман) газ бўлимлари ва 4-йирик истеъмолчилар
серверларининг киришлари билан уланган.
Серверлар
сифатида
серияли
чиқариладиган
серверлардан
фойдаланилади. 5-18-серверлар газ етказиб бериш тармоғи операторининг
функциясини бажарувчи ва табиий газнинг газ етказиб бериш балансларини
шакллантирувчи мамлакатимиз субъекти даражасида табиий газни етказиб
бериш бўйича ягона оператор таркибига киради.
Табиий газни етказиб бериш бўйича ягона оператор доирасида
минтақавий газ етказиб бериш мажмуи даражасида таклиф этилаѐтган интеграл
механизм қуйидаги тарзда амал қилади.
Ўзаро ҳисоб-китоблар мақсади сифатида ҳар бир ҳисоб-китоб даври учун
иқтисодий ва ишлаб чиқариш жараѐнларининг барча субъектлари бўйича
мамлакатимиз субъекти даражасида табиий газни етказиб бериш бўйича ягона
оператор табиий гази ҳажмининг сальдосини аниқлаш қабул қилинган. Газ
саноати корхоналарида балансларни шакллантириш учун иқтисодий ва ишлаб
чиқариш жараѐнларининг иштирокчилари режалаштирилаѐтган давр учун
буюртма беради.
“Иқтисодиёт ва инновацион технологиялар” илмий электрон журнали. № 4, май, 2012 йил
14
7-расм. Ягона оператор доирасида табиий газни етказиб бериш ва ўзаро ҳисоб-китобларни ташкил этиш механизми.
14--сервер
ҳисоб-китоб газ етка-
зиб бериш чизмалари
9-сервер шаҳар (туман)
газ бўлимлари ўртасида
газ етказиб бериш
кўрсаткичлари ҳисоби
1- сервер ахборот
манбалари табиий
газ тижорат ҳисоби
тизими, газ етказиб
бериш чизмалари
бўйича маълумотлар
5-сервер
ҳисоб-китоб
2-сервер
“Ўзтрансгаз”АК
табиий газ
таъминотчилари
3-сервер
“Тошкентшаҳаргаз”
филиали корхонаси
шаҳар (туман) газ
бўлимлари
4-сервер йирик
истеъмочилар
6-сервер ахборот
маълумотлар базаси
ва архивлар
7-сервер
WEB
8-сервер
ахборот-
лар
алма-
шуви
10-север
тезкор баланслар
11-сервер
шартномалар реестри
12-сервер
тезкор ҳисобот
баланслари
13-сервер
режавий баланслар
15-сервер
шаҳар (туман) газ
балансларини
шакллантириш
16-сервер
шартномавий сальдо
17-сервер
йўқотишларни
ҳисоблаш
.
18-
сервер
якуний
ҳисобот
“Иқтисодиёт ва инновацион технологиялар” илмий электрон журнали. № 4, май, 2012 йил
16
8-расм. Шартномалар реестри серверидан фойдаланган ҳолда амалга
ошириладиган технологик чизма.
Мамлакатимиз субъекти даражасида табиий газни етказиб бериш бўйича
ягона оператор “Тошкентшаҳаргаз” филиали корхонасидан олинадиган
маълумотлар қуйидагиларни ўзида мужассам этади:
- характерли кунлар бўйича ўртача қилиб кўрсатилган режавий
графиклари;
МБ ва ҳисоб-китоб
мажмуаларини
маъмурлаштириш-
нинг дастурий ва
технологик
таъминоти
Амалий
вазифалар учун
маълумотлар-
ни тайѐрлаш
дастурлари
Локал
вазифалар
М
Б
М
Б
М
Б
М
Б
Ягона
операторнинг
шартномалар
реестри
Ягона оператор
шаҳар (туман)-
нинг газ етказиб
бериш йиғма
балансларини
шакллантириш
Табиий газни
етказиб бериш
бўйича ягона
операторнинг
барча битимлари
ҳақида
маълумотлар
“Иқтисодиёт ва инновацион технологиялар” илмий электрон журнали. № 4, май, 2012 йил
17
- шахсий эҳтиѐжлар учун табиий газнинг ўртача солиштирма сарфи;
- етказиб бериш ўзгаришининг энг паст ва энг юқори чегаралари;
- табиий газ нархи;
- ҳисоб-китоб сальдоси.
Иқтисодий ва ишлаб чиқариш жараѐнларининг иштирокчилари
буюртмаларни расмийлаштиришни 2-сервер табиий газ таъминотчилари, 3-
сервер «Тошкентшаҳаргаз” филиали корхонаси шаҳар (туман) газ бўлимлари,
4-йирик истеъмолчилар серверлари ѐрдамида бажаришади. Ушбу серверлардан
ахборот 6-ахборот маълумотлар базаси ва архивлаш серверининг киришларига
келиб тушади. Бошланғич ахборот 2, 3, 4-серверлар билан уланган 1-ахборот
манбалари ѐрдамида шаклланади. Ушбу серверлар ўртасида ҳам ахборот
алмашуви амалга оширилади. 5-сервер ҳисоб-китоб, 7-WEB-сервер ва
8-ахборотлар алмашуви сервери, 6-ахборот маълумотлар базаси ва архивлаш
сервери балансларни амалга ошириш ва табиий газ улгуржи бозорини
бошқариш учун бошланғич маълумотларни тайѐрлайди.
Табиий газни ишлаб чиқаришга тааллуқли барча ахборот иқтисодий ва
ишлаб чиқариш жараѐнларининг иштирокчиси томонидан тўлдирилади.
Минтақавий газ етказиб бериш мажмуи даражасида тизимнинг ишлаши
тартиботлари табиий газни етказиб бериш бўйича ягона оператор бошқарувчи
компанияси томонидан ўрнатилади ва ҳисоб-китоб алгоритмидан келиб чиқиб,
иқтисодий ва ишлаб чиқариш жараѐнларининг иштирокчиси билан
келишилади.
Тайѐрланиб, тўғриланганидан сўнг, ахборот 9-10-серверларга келиб
тушади, ушбу серверлар:
-
баланслар ҳисоб-китобини таъминлайди;
-
шартномалар бўйича меъѐрий ҳужжатлар айланишини ташкил этади;
-
шартномалар бўйича ягона ахборот манбаини яратади;
-
мамлакатимиз субъекти даражасида табиий газни етказиб бериш бўйича
ягона оператор - “Тошкентшаҳаргаз” филиали корхонасининг йиғма газ етказиб
бериш балансларини шакллантиради.
11-тезкор баланслар сервери ѐрдамида қуйидагилар амалга оширилади:
-
мамлакатимиз субъекти даражасида табиий газни етказиб бериш бўйича
ягона операторнинг шартномалари бўйича ягона ахборот манбаини тайѐрлаш;
- мамлакатимиз субъекти даражасида табиий газни етказиб бериш бўйича
ягона операторнинг газ етказиб бериш балансини тезкор назорат қилишни
ташкил этиш.
- 12-тезкор ва ҳисобот баланслари сервери ѐрдамида қуйидагилар амалга
оширилади;
-
мамлакатимиз субъекти даражасида табиий газни етказиб бериш
бўйича ягона оператор - “Тошкентшаҳаргаз” филиали корхонасининг йиғма газ
етказиб бериш балансларини шакллантириш;
-
мамлакатимиз субъекти даражасида табиий газни етказиб бериш бўйича
ягона оператор таркибида “Тошкентшаҳаргаз” филиали корхонасининг ҳисобот
газ етказиб бериш балансини назорат қилишни ташкил этиш;
“Иқтисодиёт ва инновацион технологиялар” илмий электрон журнали. № 4, май, 2012 йил
18
-
мамлакатимиз субъекти даражасида табиий газни етказиб бериш бўйича
ягона оператор таркибида “Тошкентшаҳаргаз” филиали корхонаси бўйича
дастлабки дастурий таъминот;
9-расм. Тезкор баланслар серверидан фойдаланган ҳолда
амалга ошириладиган технологик чизма.
-
ҳисобга олиш ҳужжатларини қабул қилиш, қайд этиш ва уларга ишлов
бериш.
13-режавий баланслар серверида қуйидагилар амалга оширилади:
-
мамлакатимиз субъекти даражасида табиий газни етказиб бериш бўйича
ягона
оператор
таркибида
“Тошкентшаҳаргаз”
филиали
корхонаси
буюртмаларини расмийлаштириш;
1. Ягона оператор
шаҳар (туман)газ-
нинг газ етказиб бе-
риш йиғма, ҳисобот
тезкор ва ҳисобот
балансларини
шакллантириш.
2. Ҳисоб
юритишнинг
бирламчи
ҳужжатларини
таққослаш
Ягона оператор
шаҳар (туман)газ-
нинг газ та-шиш
йиғма баланслари-
ни шакллантириш
Локал
вазифалар
Ягона опера-
тор газ
ташиш
жисмоний
ҳажмлари-
нинг реестри
Реестр дого-
воров едино-
го оператора
Ягона
операторнинг
шартномалар
реестри
Ягона
операторнинг
шартномалари
бўйича
ахборот
МБ ва ҳисоб-китоб
мажмуаларини
маъмурлаштириш-
нинг дастурий ва
технологик
таъминоти
Амалий
вазифалар учун
маълумотлар-
ни тайѐрлаш
дастурлари
М
Б
М
Б
М
Б
М
Б
Ягона оператор
бўйича газ
ташишнинг
жисмоний
ҳажмларига
доир ахборот
Қ
абу
л
қи
ли
ш
-т
оп
ш
ир
иш
ҳу
ж
ж
ат
лар
ин
и
шакл
лан
ти
ри
ш
“Иқтисодиёт ва инновацион технологиялар” илмий электрон журнали. № 4, май, 2012 йил
19
-
мамлакатимиз субъекти даражасида табиий газни етказиб бериш бўйича
ягона
оператор
таркибида
“Тошкентшаҳаргаз”
филиали
корхонаси
буюртмаларини қабул қилиш, қайд этиш ва уларга ишлов бериш;
-
режадаги газ етказиб бериш балансларини шакллантириш.
10-расм. Тезкор ва ҳисобот баланслари серверидан фойдаланган ҳолда
амалга ошириладиган технологик чизма.
Локал
вазифалар
Қа
бу
л
қил
иш
-то
пшир
иш
ҳу
жж
атла
рин
и ш
ак
лл
антир
иш
АК
“Ўзтрансгаз”
“Трансгаз
техник бутлаш”
корхонаси
“Тошкент
шаҳаргаз”
корхонаси
Ягона опера-
тор газ
ташиш
жисмоний
ҳажмлари-
нинг реестри
Ягона опе-
раторнинг
шартнома-
лар
реестри
Ягона опера-
тор бўйича
газ етказиб
беришнинг
жисмоний
ҳажмларига
доир ахборот
1.
Ягона оператор
-
“Тош-
кентшаҳаргаз”
шаҳар
(туман)газнинг газ етказиб
бериш йиғма, ҳисобот тезкор
ва ҳисобот балансларини
шакллантириш
2. Ҳисоб юритишнинг
бирламчи ҳужжатларини
таққослаш
Ягона оператор шаҳар
(туман)газнинг газ
етказиб бериш йиғма
балансларини шакл-
лантириш
МБ ва ҳисоб-китоб
мажмуаларини
маъмур-
лаштиришнинг
дастурий ва
технологик таъминоти
Ягона опе-
раторнинг
шартнома-
лари бўйича
ахборот
Амалий
вазифалар учун
маълумотларни
тайѐрлаш
дастурлари
М
Б
М
Б
М
Б
М
Б
“Иқтисодиёт ва инновацион технологиялар” илмий электрон журнали. № 4, май, 2012 йил
20
14-ҳисоб-китоб газ етказиб бериш чизмалари сервери ѐрдамида
қуйидагилар учун ҳисоб-китоб чизмалари ишлаб чиқилади:
-
мамлакатимиз субъекти даражасида табиий газни етказиб бериш бўйича
ягона оператор таркибида алоҳида “Тошкентшаҳаргаз” филиали корхонаси;
-
тезкор ва ҳисобот баланслари.
9-сервер “Тошкентшаҳаргаз” филиали корхонаси газ етказиб бериш
алмашуви кўрсаткичларини ҳисоблаш серверида мамлакатимиз субъекти
даражасида табиий газни етказиб бериш бўйича ягона операторнинг газ етказиб
бериш алмашуви вазифаларини кузатиш таъминланади.
9-14-серверлардан
ахборотлар
15-17-серверларга
келиб
тушади.
15-серверда “Тошкентшаҳаргаз”
филиали корхонаси баланслари шакл-
лантирилади, 16-серверда газ етказиб бериш шартнома сальдолари
шакллантирилади, 17-серверда йўқотишлар ҳисоб-китоб қилинади.
15-17-серверлардан ахборотлар якуний ҳисобот серверига келиб тушади,
у
ахборотларни
2-сервер
табиий
газ
таъминотчилари,
3-сервер
«Тошкентшаҳаргаз” филиали корхонаси шаҳар (туман) газ бўлимлари, 4-йирик
истеъмолчилар серверларига тақдим этади. Шундай қилиб, табиий газни
етказиб бериш бўйича ягона оператор доирасида табиий газни етказиб беришни
бошқарувчи тескари алоқа занжири ҳосил бўлади.
Таклиф этилаѐтган ахборот таъминотини ташкил қилиш механизмининг
дастурий мажмуаси қуйидаги асосий технологик вазифаларнинг ҳал этилишини
таъминлаш имконини беради:
-
мамлакатимиз субъекти даражасида табиий газни етказиб бериш бўйича
ягона оператор таркибида “Тошкентшаҳаргаз” филиали корхонасининг газ
етказиб бериш баланси таркибий қисмларининг кўп йиллик маълумотлар
базасини ишга тушириш ва юритиш;
-
мамлакатимиз субъекти даражасида табиий газни етказиб бериш бўйича
ягона оператор таркибида “Тошкентшаҳаргаз” филиали корхонасининг табиий
газ ойлик баланси таркибий қисмларининг кўп йиллик маълумотлар базасини
ишга тушириш ва юритиш;
-
мамлакатимиз субъекти даражасида табиий газни етказиб бериш бўйича
ягона оператор ва ишлаб чиқарувчи объектларнинг таркибий тузилишини
иерархик акс эттириш.
Оптималлик мезонлари сифатида қуйидагилар қабул қилиниши мумкин:
- табиий газни етказиб бериш учун белгиланган тарифлардан келиб
чиққан ҳолда иқтисодий ва ишлаб чиқариш жараѐнлари умумий қийматининг
минимуми;
- табиий газни етказиб беришда унинг ҳажмлари нисбий ўсиши
йўқотилишининг белгиланган тавсифларидан келиб чиққан ҳолда етказиб
беришнинг умумий харажатлари минимуми. Режимни ҳисоблашда етказиб
бериш йўқотишлари ўзгаришининг тармоқ омили ва режим чекловлари ҳисобга
олинади.
Таклиф этилаѐтган ахборот механизмининг дастурий воситалари учта
гуруҳдан таркиб топган: локал ахборот базасига хизмат кўрсатиш воситалари,
“Иқтисодиёт ва инновацион технологиялар” илмий электрон журнали. № 4, май, 2012 йил
21
фойдаланувчилар учун интерфейс дастурий воситалари ва технологик
вазифаларни ҳал этиш дастурий воситалари.
“Тошкентшаҳаргаз” филиали корхонаси табиий газни етказиб бериш
бўйича ягона оператор доирасида газ етказиб бериш балансини бошқаришнинг
таклиф этилаѐтган ахборот механизми бошқарувдаги юқори самарадорликни
кўрсатди.
11-расм. Режавий баланслар серверидан фойдаланган ҳолда
амалга ошириладиган технологик чизма.
Қа
бу
л
қил
иш
-то
пшир
иш
ҳу
жж
атла
рин
и ш
ак
лл
антир
иш
Йи
ғма ҳ
исо
бо
тл
ар
би
лан
тақ
қо
сл
аш
Ягона опера-
торнинг
шартнома-
лар реестри
Буюртмалар
реестри;
Буюртма-
ларга ишлов
бериш
Ягона
операторнинг
шартномалари
бўйича
ахборот
Ягона оператор
газ ташиш
жисмоний
ҳажмларининг
реестри
Ягона опера-
тор бўйича
газ
ташишнинг
жисмоний
ҳажмларига
доир ахборот
Амалий вазифалар
учун
маълумотларни
тайѐрлаш
дастурлари
Локал
вазифалар
1. Ягона оператор
шаҳар (туман)газнинг
газ етказиб бериш
йиғма, ҳисобот тезкор
ва ҳисобот
балансларини
шакллантириш.
2. Ҳисоб юритишнинг
бирламчи
ҳужжатларини
таққослаш
Ягона оператор шаҳар
(туман)газнинг газ етка-
зиб бериш йиғма
режавий балансларини
шакллантириш
М
Б
М
Б
М
Б
МБ ва ҳисоб-китоб
мажмуаларини маъмур-
лаштиришнинг дастурий
ва технологик таъминоти
М
Б
Ҳажмлар учун
буюртмалар
Ягона оператор шаҳар
(туман)газнинг газ
етказиб бериш йиғма
балансларини
шакллантириш
“Иқтисодиёт ва инновацион технологиялар” илмий электрон журнали. № 4, май, 2012 йил
22
12-расм. Ҳисоб-китоб газ етказиб бериш чизмалари серверидан
фойдаланган ҳолда амалга ошириладиган технологик чизма.
Таклиф этилаѐтган ахборот механизмининг устунлиги қуйидагилардан
иборат:
- иштирокчилар ўртасидаги ахборот алоқалари корхонаси ва ташкилоти,
кўп марталик ҳисоб-китоблар, дастлабки ахборотларни ҳам, оралиқ баланслар
ва ҳисоб-китобларни ҳам назорат қилиш ва таққослаш ҳисобидан ўзаро ҳисоб-
китобларнинг юқори даражадаги аниқлиги;
- газ саноати корхоналарида жараѐнларнинг барча иштирокчиларига
самарали огоҳлантирувчи таъсир кўрсатиш имконини берувчи тескари алоқани
таъминлаш;
- иқтисодий ва ишлаб чиқариш жараѐнларини нафақат назарда тутилган
муддатларда натурал ва қиймат ифодасида зарур ҳажмда, балки талаб
этилаѐтган кўрсаткичлар билан таъминлаш.
Локал
вазифалар
Газ режимлари-
ни ҳисоблаш
Йўқотишларни
ҳисоблаш
М
Б
М
Б
М
Б
М
Б
Амалий вазифалар
учун
маълумотларни
МБ ва ҳисоб-китоб
мажмуаларини маъмур-
лаштиришнинг дастурий
ва технологик таъминоти
Маълумот-
ларни қабул
қилиш
Газ чизмалари
ва режимлари
бўйича
маълумотлар
“Иқтисодиёт ва инновацион технологиялар” илмий электрон журнали. № 4, май, 2012 йил
23
13-расм. «Тошкентшаҳаргаз” филиали корхонаси шаҳар (туман) газ
бўлимлари ўртасида газ етказиб бериш алмашуви кўрсаткичларини
ҳисоблаш
серверидан фойдаланган ҳолда амалга ошириладиган
технологик чизма.
МБ ва ҳисоб-китоб
мажмуаларини
маъмурлаштиришнинг
дастурий ва технологик
таъминоти
М
Б
Дастлабки
ҳисоб ҳужжат-
ларига ишлов
бериш
Ягона оператор
шаҳар
Тошшаҳар
(туман)газнинг
газ етказиб
бериш йиғма
балансларини
шакллантириш
Ҳисоб
юритишнинг
бирламчи
ҳужжатларини
таққослаш блоги
Йўқотиш-
ларни
ҳисоблаш
Амалий вазифалар
учун маълумотларни
тайѐрлаш дастурлари
Локал
вазифалар
Ягона опера-
торнинг
шарт-номалар
реестри
Маълумотлар-
ни қабул
қилиш
Шартнома сальдо ҳисоб-
китобларини ҳисоблаш
“Тошкентшаҳаргаз” филиали
корхонаси
М
Б
Газ
режимларини
ҳисоблаш
Газ чизмалари,
бўйича
маълумотлар
режимам
М
Б
М
Б
Ҳажмлар учун
буюртмалар
Буюртмаларга
ишлов бериш
Ягона
операторнинг
шартномалари
бўйича ахборот
Ягона опера-
тор газ
еткаишнинг
жисмоний
ҳажмларига
реестри
Реестр дого-
воров едино-
го оператора
Ягона опера-
тор бўйича газ
етказишнинг
жисмоний
ҳажмларига
доир ахборот
Газ етказиш
ҳисобот балан-
си бўйича
маълумотлар
Кўрсатилган
хизматлар
ҳужжатлари
ни шакллан-
тириш
Қабул
қилиш
топшириш
ҳужжатлари
ни шакл-
лантириш
