“Иқтисодиёт ва инновацион технологиялар” илмий электрон журнали. № 5, сентябрь-октябрь, 2014 йил
1
www.iqtisodiyot.uz
У.А. Бурханов, и.ф.н., доц.,
Р.Р. Гулямов, ассисент,ТДИУ,
Р.Алладустов, тадқиқотчи
КАПИТАЛ БЮДЖЕТ ТУЗИШДА ҚЎЛЛАНИЛАДИГАН БАҲОЛАШ
УСУЛЛАРИНИНГ ТАҲЛИЛИ
Investment decision making methods are important element in capital
budgeting process. The study shows prevalent use of DCF methods (NPV&IRR) both
internationally and in Uzbekistan. The results of research revealed the choice
between methods is depends on capital structure, company size and management
skills, but not from industry.
Методы принятия инвестиционных решений являются важными
элементами в капитальном бюджетировании. Исследование подтверждают
приоритетности использования методов дисконтирования денежных потоков
в международной практике, и в том числе, в Узбекистане. Выбор того или
иного метода независит от индустрии (как многие специалисть полагают), а
зависит от структуры капитала, размера компании и уровням знаний
менеджеров.
Калит сўзлар:
инвестиция, соф жорий қиймат, чегирма даража, қоплаш
муддати, капитал бюджет.
Компанияларда инвестиция қарорларини қабул қилиш молиявий
менежерлар ҳал қилиши керак бўлган асосий масалалардан бири ҳисобланади.
Бизга маълумки, инвестиция лойиҳаларини баҳолаш масаласига корпоратив
молия, ёки молиявий менежментга оид адабиётларда етарли даражада эътибор
қаратилган. Назарий жиҳатдан, бу масала ўз ечимига эга. Деярли барча
муаллифлар инвестиция лойиҳалари бўйича қарор қабул қилишда қуйидаги
баҳолаш усулларини қўллашни таклиф қиладилар: оддий ва чегирилган қоплаш
муддати (Payback Period - PP ва DPP), бухгалтерия даромадлилик меъёри
(Average Rate of Return – ARR, ёки ROI), соф жорий қиймат (Net Present Value -
NPV), ички даромадлилик даражаси (Internal Rate of Return - IRR),
даромадлилик индекси (Profitability Index - PI).
Илмий изланишларимиз шуни тасдиқлайдики, ўтган асрнинг бошларида
қоплаш муддати ва бухгалтерия даромадлилик меъёри каби усуллардан
фойдаланиш жуда оммабоп бўлган. Инвестицион лойиҳаларни баҳолаш
методологияси ривожланиши билан, кейинчалик, NPV ва IRR каби баҳолаш
усуллари ихтиро қилинди. Бугунги кунда инвестицияларни лойиҳалаштириш
жараёнида юзага келадиган бир-қанча масалаларни ҳал қилишда қўлланилиши
мумкин бўлган бир қатор кўрсаткичлар (EVA, CFROI) яратилган. Умуман
олганда, компания менежерлари инвестиция лойиҳаларини баҳолашда тўртта
“Иқтисодиёт ва инновацион технологиялар” илмий электрон журнали. № 5, сентябрь-октябрь, 2014 йил
2
www.iqtisodiyot.uz
асосий капитал бюджет тузиш усулларидан фойдаланишмоқдалар
1
. NPV ва IRR
усуллари
пул
оқимларини
чегириш
(DCF)
усуллари
сифатида
классификацияланса, PP ва ARR кби усуллар эса, пул оқимларини чегириш
орқали ҳисобланмайди (яъни, non-DCF)[1].
Ҳозирги кунга келиб, капитал бюджет тузишда жараёнида лойиҳаларни
самарадорлигини баҳолашда қўлланиладиган у, ёки бу кўрсаткичларнинг
компания молиявий менежерлари томонидан фойдаланишининг амалий
жиҳатлари борасида кўплаб чет эл олимлари тадқиқотлар ўтказганлар. Бу
борадаги илк тадқиқот ишлари Пайк ва бошқа бир қатор олимларга тегишли.
Аммо, тадқиқот ишларида компания молиявий менежери у, ёки бу усул
тарафдорликлари таҳлилида фақат менежер танлови ёритилган (гоҳида алоҳида
мамлакат мисолида уларнинг динамикаси келтирилган). Молиявий менежер
нима сабабдан ва нимага асосланиб бу танловни амалга оширгани тўлиқ
ўрганилмаган[2].
Капитал бюджет тузишда инвестиция лойиҳаларини баҳолаш усуллари
борасидаги янада чуқур тадқиқот ишлари Грэхэм ва Ҳарвининг “Корпоратив
молиянинг назарий ва амалий асослари: амалий тақдиқот”[3] номли ишидан
кейин пайдо бўла бошлади. Кейинчалик, бу борада катта аҳамиятга эга бўлган
кўплаб тақдиқотлар амалга оширилди: Грэхэм, Ҳарви “Капитал бюджет тузиш
ва капитал туркибини шакллантиришда молиявий менежерлар қай таризда
қарор қабул қиладилар?” (Graham, Harvey, 2002); Райан, Райан “Fortune 1000
рейтингига кирувчи компанияларда капитал бюджет тузиш амалиёти: нима
ўзгарди?” (Ryan, Ryan, 2002); Трунг, Партингтон ва Пит “Капитал баҳосини
ҳисоблаш ва капитал бюджет тузиш амалиёти Австралия мисолида” (Truong,
Partington and Peat. 2005); Силвола “R&D жадаллиги ва тадқиқот фирмаларида
инвестиция қарори қабул қилишнинг иқтисодий таҳлили” (Silvola, 2006); Лэм,
Вэнг ва Лэм “Гонконг қурилиш фирмаларида капитал бюджет тузишни
баҳолаш амалиёти” (Lam, Wang and Lam, 2007); Хермес, Смид ва Яо “Капитал
бюджет тузиш амалиёти: Нидерландия ва Хитой мисолида” (Hermes, Smid and
Yao, 2007) ва бошқалар.
Юқорида санаб ўтилган ишларда тадқиқотчилар турли мамлакатлардаги
компаниялар молиявий менежерлари капитал бюджет тузиш жараёнида қайси
баҳолаш усулларидан кўпроқ фойдаланадилар ва бу танловга қандай омиллар
таъсир қилишини очиб беришга ҳаракат қилганлар.
Капитал бюджет тузишда хорижий мамлакатларда молиявий менежерлар
томонидан фойдаланиладиган инвестиция лойиҳаларини баҳолаш усуллари
бўйича тадқиқотларнинг эмпирик таҳлили қуйидаги хулосаларни қилишга
ёрдам берди.
1999 йилда АҚШда стандартлаштирилган сўровномалар асосида
тақдиқот ўтказилди. Сўровномалар 4440та компания молиявий менежерларига
жўнатилди. Лекин, фақатгина, 9 фоиз респондентлар, яъни 392 компания
сўровномаларга жавоб берган [4].
1
Инвестиция лойиҳаларини баҳолашнинг бошқа усуллари ҳам мавжуд бўлишига қарамасдан (таъсирчанлик
таҳлили, реал опционлар, Монте Карло симулияцияси ва ҳ.к, Graham & Harvey, 2001, 196-197 бетлар) биз улар
орасида энг машҳурларини танлаб олдик.
“Иқтисодиёт ва инновацион технологиялар” илмий электрон журнали. № 5, сентябрь-октябрь, 2014 йил
3
www.iqtisodiyot.uz
Ўтказилган таҳлил натижаларига кўра, америка компанияларида капитал
бюджет тузишда молиявий менежерлар томонидан IRR (76%) ва NPV (75%)
баҳолаш усуллари энг кўп қўлланилган. Тақдиқотга асосан, сўровда иштирок
этган респондентларнинг 57 фоизи оддий қоплаш муддати (simple payback
period) усулидан фойдаланганлар.
1997 йилда Буюк Британияда сўровномалар асосида тадқиқот ўтказилган.
Унда сўровномалар мамлакатдаги 296 компанияга жўнатилган ва улардан 96
компания (32%) сўровномаларга жавоб қайтарган.
Буюк Британия компанияларидаги молиявий менежерлар АҚШдаги
ҳамкасблари сингари IRR (81%) ва NPV (80%) баҳолаш усулларига ишонч
билдирганлар. Лекин, АҚШдаги молиявий менежерлардан фарқли равишда
британиялик
молиявий
менежерларнинг
70
фоизи
РР
усулидан
фойдаланишларини билдирганлар
[5].
Бу шаклдаги тадқиқот Голландияда 2003-2004 йилларда ўтказилган.
Сўровномалар 250 та голланд компанияларига юборилган ва улардан 42 таси
сўровномаларжа электрон почта орқали жавоб қайтарганлар. Тадқиқот
натижаларига кўра, 89% Голландиядаги компаниялар молиявий менежерлари
NPV баҳолаш усулидан фойдаланишларини таъкидлаганлар. Кейинги
ўринларда PP (79%) ва IRR (74%) усулларидан фойдаланишларини айтганлар.
ARR усули голланд компаниялари томонидан деярли фойдаланмайди – ARRни
фақатгина 2% респондентлар ишлатадилар
[6].
Тадқиқотлар 2004 йилда Австралияда ўтказилиб, унда сўровномалар 356
компанияга жўнатилган. Сўровнома 20 та саволдан иборат бўлиб, уларнинг
яримига яқини очиқ шаклдаги саволлар бўлган ва фақатгина, 87 компаниядан
жавоблар келган.
Тадқиқот натижаси шуни кўрсатдики, Австралия компаниялари капитал
бюджет тузишда кўпроқ NPV ва PP баҳолаш усуллари таянишларини
таъкидлаганлар. NPVдан фойдаланиш кўрсаткичи 94%, PP дан фойдаланиш эса,
90% ташкил қилган
[7].
Агар, биз мазкур тадқиқотни олдинги тадқиқот натижалари билан
солиштирсак, капитал бюджет тузишда компания менежерлари томонидан энг
кўп қўлланиладиган лойиҳаларни баҳолаш усули NPV экани маълум бўлади.
Тадқиқотларни таҳлил қилишдан шу маълум бўладиги, IRR усули
фойдаланишига кўра NPVдан кейинги ўринда туришига қарамасдан, вақт
ўтиши билан у ўз устунлигини PP усулига бўшатиб берган
[8].
2003-2004 йиллар давомида Хитойда ўтказилган тадқиқотда доирасида
300 компанияга сўровномалар жўнатилган ва жавоблар фақат 45 компаниядан
келган. Тадқиқот шуни кўрсатдики, IRR ва PP баҳолаш усуллари жуда машҳур
бўлиб, Хитой компаниялари молия менежерлари томонидан кенг қўлланилиши
келтирилган. ARR усули деярли хитой компаниялари томонидан
ишлатилмаслиги маълум бўлган
[9].
Ўтказилган сўровномалар бўйича умумлаштирилган маълумот ҳамда
тадқиқот нитижалари 1 ва 2 жадвалларда келтирилган.
“Иқтисодиёт ва инновацион технологиялар” илмий электрон журнали. № 5, сентябрь-октябрь, 2014 йил
4
www.iqtisodiyot.uz
1-жадвал
Сўровномалар тўғрисида йиғма маълумот
Тадқиқотлар
ҳақида маълумот
АҚШ
Буюк
Британия
Нидерландия Австралия
Хитой
Муаллифлар
Graham,
Harvey
Arnold,
Hatzopoulos
Hermes,
Smid, Yao
Truong,
Partington,
Peat
Hermes,
Smid,
Yao
Тадқиқот
ўтказилган йил
1999
1997
2003-04
2004
2003-04
Сўровда қатнашган
компаниялар сони
4440
296
250
356
300
Жавоб қайтарган
респондентлар
сони
392
96
42
87
45
Жавоб қайтарган
респондентлар
улуши, %
9
32
17
24
15
Манба: Муаллифлар томонидан тузилган.
Ўтказилган таҳлил бизга айрим хулосалар қилиш имконини беради.
Хорижий мамлакатлар компанияларида капитал бюджет тузиш жараёнида
лойиҳаларни баҳолашда менежерлар соф жорий қиймат усулидан (NPV)
фойдаланишни афзал кўрадилар ва умумий ҳолда кўп қўлланилади. Иккинчи
машҳур баҳолаш усули, бу ички даромадлилик меъёри (IRR). АҚШ ва Буюк
Британия каби мамлакатларда соф жорий қиймат (NPV) ва ички даромадлилик
кўрсаткичлари(IRR) деярли бир хилда қўлланилади. Инвестиция лойиҳаларини
баҳолашда қўлланиладиган усуллардан яна бири - бу оддий қоплаш муддати
(PP) бўлиб, у ўрганилган мамлакатларда унчалик оммабоп ҳисобланмайди.
Лекин, Австралия ва Хитойда бу усулдан фойдаланиш улуши бошқаларга
нисбатан анча юқори.
2-жадвал
Инвестиция қарорларини қабул қилишда қўлланиладиган усуллар
АҚШ
Буюк Британия Нидерландия
Австралия
Хитой
NPV
75%
80%
89%
94%
49%
IRR
76%
81%
74%
81%
89%
PP
57%
70%
79%
90%
84%
ARR
маълумот
йўқ
маълумот йўқ
2%
маълумот
йўқ
1%
Манба: Муаллифлар томонидан тузилган.
2004 йилда тадқиқотчилар томонидан Ўзбекистондаги хорижий
компанияларда капитал бюджет тузиш амалиёти бўйича сўровнома шаклида
тадқиқот ўтказилган. Тадқиқот маълумотлари саволнома, суҳбат ва ҳужжат
таҳлили каби шаклларда амалга оширилган. Сўровномада Ўзбекистондаги 90 та
хорижий компаниялар иштирок этган ва улардан 36 таси яъни 40 фоизга яқини
“Иқтисодиёт ва инновацион технологиялар” илмий электрон журнали. № 5, сентябрь-октябрь, 2014 йил
5
www.iqtisodiyot.uz
сўровномаларга жавоб беришган [10]. Саволномалар асосан Ўзбекистондаги
хорижий компаниялар молиявий менежерларига жўнатилаган.
Сўровномада қатнашган компаниялар тўртта асосий соҳалар бўйича
ажратилган: ишлаб чиқариш ва қишлоқ хўжалиги, банк соҳаси, коммуникация
ва бошқа хизматлар (3-жадвал). Тадқиқотда ишлаб чиқариш ва қишлоқ
хўжалигининг бирлаштирилиши, мамлакатда бу икки соҳага хорижий
инвесторларнинг кириши учун қатъий талабларнинг мавжудлиги сабабдир. Бу
билан ишлаб чиқариш ва қишлоқ хўжалиги соҳаларида фаолият кўрсатувчи
хорижий компанияларнинг чегараланган миқдорда эканлигини тушунтириш
мумкин. Бу икки соҳа бўйича сўровномада қатнашган компанияларнинг
фақатгина 25 фоизи жавоб берган. Коммуникация, банк ва бошқа хизматлар
соҳаси биргаликда умумий жавобларнинг 75 фоизини ташкил қилган.
Кўпчилик, яъни қарийб, 52,7 % компаниялар Ўзбекистонда 3-5 йил давомида
фаолият кўрсатган.
Тадқиқот натижаларига кўра сўровда қатнашган 52,8% компанияларда
ишчилар сони 100 тадан кам бўлиб, улар кичик компания сифатида
классификацияланган.
Фақатгина,
сўровномаларга
жавоб
қайтарган
компанияларнинг 22,2%ида ишчилар сони 200 тадан кўп бўлган. Кичик
компаниялар сонининг кўплиги сабаби, бу компанияларнинг деярли 75%
хизмат кўрсатиш соҳасида фаолият кўрсатади ва шунинг учун кўп ишчилар
талаб қилинмайди.
3- жадвал
Сўровномада иштирок этган компаниялар ҳақида маълумот
Компаниялар сони
Фоизи
Соҳалар:
Ишлаб чиқариш/ Қишлоқ хўжалиги
9
25%
Банк
7
19.4%
Коммуникация
8
22.2%
Бошқа хизматлар
12
33.3%
Ўзбекистондаги тажриба:
1-2 йил
11
30.6%
3-5 йил
19
52.8%
5 йилдан ортиқ
6
16.7%
Компания ҳажми:
ишчилар сони 50 дан кам
11
30.6%
ишчилар сони 51-100 гача
8
22.2%
ишчилар сони 101-200 гача
9
25%
ишчилар сони 200 дан кўп
8
22.2%
Манба: Муаллифлар томонидан тузилган.
Тадқиқотнинг кейинги босқичида респондентлардан Ўзбекистонда капитал
бюджет тузиш жараёнида инвестиция лойиҳаларини баҳолашда қандай
усуллардан фойдаланишлари сўралган.
“Иқтисодиёт ва инновацион технологиялар” илмий электрон журнали. № 5, сентябрь-октябрь, 2014 йил
6
www.iqtisodiyot.uz
Тадқиқот натижаларидан шулар маълум бўладики, сўровда қатнашган
респондентларнинг 63,9 % РР усулидан фойдаланишларини айтганлар ва
иккинчи ўринда, NPV усулини қўллашларини (47.2%) таъкидлаганлар.
1-расм. Капитал бюджет тузишда инвестиция лойиҳаларини баҳолаш
усуллари
Манба: Муаллифлар томонидан тузилган.
Бугунги кунда, миллий компанияларда капитал бюджет тузишда
инвестиция лойиҳаларини баҳолаш усуллари ва моделларини қўллашда бир-
қатор муаммолар мавжуд, хусусан:
амалиётчиларда капитал буджет тузишда қўлланиладиган усуллар ва
моделлар бўйича етарли билим ҳамда тажрибанинг камлиги;
қимматли қоғозлар бозорининг яхши ривожланмаганлиги;
мамлакатда реал чегирма даражани ҳисоблашнинг мураккаблиги;
расмий статистик маълумотларнинг ношаффофлиги сабабли, капитал
бюджет тузишда қўлланиладиган баҳолаш кўрсаткичларини ҳисоблашнинг
мураккаблиги, ёки уларни ҳисоблаш лойиҳанинг самарадорлигини аниқ
кўрсатиб бермаслиги;
миллий компанияларда корпоратив молия бўйича билим ва
кўникмаларнинг камлиги ва ҳ.к.
Капитал
бюджет
тузишда
чет
эл
компаниялари
томонидан
қўлланиладиган баҳолаш усулларининг таҳлили ва бу борадаги мавжуд миллий
тажрибани умумлашган таҳлилидан сўнг, табиий равишда, баъзи саволлар
туғилиши аниқ. Айрим мутахассисларнинг фикрига кўра, компания молиявий
менежерлари капитал бюджет тузиш жараёнида компания тегишли бўлган
соҳадан келиб чиққан ҳолда инвестиция лойиҳаларини баҳолашнинг у, ёки бу
усулини танлайдилар. Бироқ, тадқиқотлар молиявий менежерларнинг у, ёки бу
баҳолаш усулини танлаши компаниянинг бирор-бир соҳага тегишлилигига
боғлиқ эмаслигини кўрсатди [10].
“Иқтисодиёт ва инновацион технологиялар” илмий электрон журнали. № 5, сентябрь-октябрь, 2014 йил
7
www.iqtisodiyot.uz
Молиявий
менежерлар
томонидан
инвестиция
лойиҳаларини
самарадорлик кўрсаткичларига компания ҳажмининг таъсири бир-қанча
хорижий тадқиқотларда ўз аксини топган
(
Payne, Heath and Gale, 1999; Graham,
Harvey, 2001; Graham, Harvey, 2002; Ryan, Ryan, 2002; Brounen et al.,2004;
Hermes, Smit and Yao, 2007). Кўплаб натижалар йирик компаниялар
менежерлари инвестиция лойиҳаларини баҳолашда NPV ва IRR каби илғор
усуллардан фойдаланишни афзал кўрадилар. Эҳтимол, бу йирик компаниялар
кўпинча, кенг миқёсдаги инвестиция лойиҳалари бўйича қарор қабул қилишга
тўғри келиши ва мос равишда, NPV ҳамда IRR каби усулларни қўллаш орқали
солиштирма харажатлар (cost per unit) камайтирилиши билан боғлиқдир.
Унчалик катта капитал айланмасига эга бўлмаган компанияларда, аксинча,
молиявий менежерлар инвестиция лойиҳаларини баҳолашда РР фойдаланишни
афзал кўришадилар. Бунга асосий сабаблардан бири, кичик компанияларда
ликвидлилик масаласи муҳим ҳисобланади. Бир-қанча кичик компаниялар
чегирилган қоплаш муддати (DPP) усулидан фойдаланадилар. Бу усулда
пулнинг вақт қиймати (Time Value of Money) ҳисобга олинади ва шу тариқа
оддий қоплаш муддати (PP) усулининг камчиликлари бартараф этилади.
Хорижий тадқиқотчиларнинг изланишлари шуни кўрсатадики, очиқ
шаклдаги компаниялар ёпиқ шаклдаги компанияларга нисбатан NPV ва IRRни
кўпроқ ишлатадилар
(Graham, Harvey, 2001-02; Hermes, Smid and Yao, 2007).
Шу билан бирга, компаниянинг ташкилий-ҳуқуқий шакллари билан унинг
ҳажми ўртасидаги ўзаро алоқадорлик кўпчилик тадқиқотчилар томонидан рад
этилади. Мадомики, регрессион таҳлил мазкур тавсифлар бир-бири билан
корреляцияланмаслигини кўрсатади
[11].
Молиявий менежерлар капитал бюджет тузишда, лойиҳаларни баҳолашда
қўлланиладиган усулларни компанияларнинг ташкилий-ҳуқуқий шаклларидан
келиб чиққан ҳолда, бозорда котировкаланадиган компанияларнинг капитал
баҳосини осон баҳолаш мумкинлиги билан боғлашади. Бошқача қилиб
айтганда, очиқ шаклдаги компанияларнинг капитал баҳосини аниқлаш япиқ
шаклдагига нисбатан осон. Очиқ шаклдаги компания молиявий менежерлари
чегирилган кўрсаткичлардан самаралироқ ва тўғрироқ фойдаланадилар. Ёпиқ
шаклдаги компаниялар чегирилган усуллардан (мисол учун, NPV)
фойдаланмайдилар. Сабаби, бундай шаклдаги компанияларнинг кўпчилиги тез
суръатларда ўсувчи компаниялар ҳисобланади ва уларнинг инвестиция
имкониятларини NPV ёрдамида аниқлаш етарли даражада қийинчиликлар
туғдиради.
Инвестиция лойиҳаларини баҳолашда чегирилган кўрсаткичларнинг
қўлланилиши молиявий менежернинг юқори билим даражасига ва ёшига
боғлиқ деган гипотеза тадқиқотчилар томонидан илгари сурилган
(
Graham,
Harvey, 2001-02; Laitinen, 2001; Hermes, Smid and Yao, 2007). Уларнинг фикрига
кўра, молиявий менежернинг билим даражаси қанчалик юқори бўлса, улар
чегирилган усуллардан шунчалик кўп фойдаланганлар. Ёш менежерлар янги
усулларни ўзлаштиришлари ва қўллай олиш имкониятлари ёши катта
менежерларга нисбатан юқори. Таҳлил шуни кўрсатадики, молиявий
“Иқтисодиёт ва инновацион технологиялар” илмий электрон журнали. № 5, сентябрь-октябрь, 2014 йил
8
www.iqtisodiyot.uz
менежерлар томонидан у, ёки бу баҳолаш усулини танлаш уларнинг ёшига
эмас, балки, компания ҳажмига боғлиқдир.
Молиявий менежерлар томонидан у, ёки бу усулни танлашга
компаниянинг молиявий левережи таъсир кўрсатади. Бу борада қуйидаги
боғлиқлик кузатилади: қарз капитали улуши юқори бўлган компаниларда NPV
ва IRR кўрсаткичлари қарз капитали улуши паст бўлган компанияларга
нисбатан кўпроқ ишлатилади (қарз капитали улуши юқори бўлган
компанияларда қарз кўрсаткичи 30%дан юқори). Бизга маълумки, қарз
капиталидан фойдаланишнинг афзалликларидан бири
tax shield (қарз
капиталидан солиқ чегирмаси)
ҳисобланиб, унинг ҳисоби айнан NPV ва IRR
кўрсаткичларини ҳисоблаш жараёнида юзага келади. Кўплаб тадқиқотлар шуни
кўрсатадики,
tax shield
асосан, йирик компаниялар, қарз капитал улуши юқори
бўлган фирмалар, паст риск даражасига эга компаниялар учун муҳим
ҳисобланади. Бошқача қилиб айтганда,
tax shield
юқори фойда солиқ ставкаси
тенденциясига ва шу билан бирга, қарз капиталидан фойдаланишда асосли
рағбатларга эга бўлган компаниялар учун муҳимдир
[12].
Компанияларда капитал бюджет тузишда, инвестиция лойиҳаларини
баҳолашда молиявий менежерлар томонидан устивор бўлган баҳолаш
усулларини танлаш компания учун муҳим аҳамиятга эга. Мадомики,
инвестиция қарорларини қабул қилиш компания эгалари бойликларини
максималлашувига таъсир кўрсатади. Илмий нуқтаи-назардан қаралганда,
инвестиция лойиҳаларини баҳолашнинг бир-қанча усуллари мавжуд бўлиб, пул
оқимларини чегиришга асосланган усуллар лойиҳаларни нисбатан тўғри ва
аниқ баҳолаш имкониятини беради. Бироқ, шу билан бирга, уларни ҳисоблаш
осон иш эмас. Мадомики, уларни аниқлаш учун пул оқимларини тузиш ва
чегирма даражани танлаш талаб қилинади. Пул оқимларини чегиришга
асосланмайдиган усуллар кўплаб ноаниқликларга ва хатоликларга олиб келиши
билан бирга, осон ҳамда тушунарли ҳисобланади.
Фойдаланилган адабиётлар рўйхати
1,6. N.Hermes, P.Smid, L.Yao. Capital Budgeting practices: A comparative
study of the Netherlands and China. International Business Review. Elsevier, vol.
16(5), pages 630-654, 2007.
2. R.Pike. A Longitudinal Survey on Capital Budgeting practices. Journal of
Business Finance & Accounting. Vol. 23, pages 79-92, 1996.
3,4. J.Graham, C. Harvey. The theory and practice of corporate finance:
evidence from the field. Journal of Financial economics. Vol. 60(2), pages 187-243,
2001.
5. G.Arnold, P.Hatzopoulos. The Theory-Practice Gap in Capital Budgeting:
Evidence from the United Kingdom. Journal of Business Finance & Accounting. Vol.
27 (5-6), pages 603-626, 2000.
7,8,9.G.Truong, G.Partington and M.Peat. Cost of Capital estimation and
Capital Budgeting Practice in Australia. Australian Journal of Management.
Vol.33(1), pages 95-122, 2008.
“Иқтисодиёт ва инновацион технологиялар” илмий электрон журнали. № 5, сентябрь-октябрь, 2014 йил
9
www.iqtisodiyot.uz
10.T.Mathew and T. Venancio. Capital Budgeting and Budgeting Practices of
Foreign Operations in Uzbekistan: An Exploratory Study. International Journal of
Strategic Cost Management/Spring. 2004.
11,12,13. J.Graham, C. Harvey. How do CFOs make Capital Budgeting and
Capital Structure decisions. Journal of Applied Corporate Finance. Vol.15(1), pages
8-23, 2002.
