“Иқтисодиѐт ва инновацион технологиялар” илмий электрон журнали. № 8, ноябрь-декабрь, 2013 йил
1
Н.Н. Қодиров
ЎЗБЕКИСТОНДА ТАЪЛИМ СОҲАСИДАГИ ЮТУҚЛАР ВА
ВАЗИФАЛАР
В статье наряду с анализом достигнутых успехов в сфере образования в
Узбекистане в годы независимостит даются некоторые рекомендации по
дальнейшему улучшению процесса обучения и воспитания.
In article along with the analysis of achieved success in education in Uzbekistan
in days of independence some recommendations about further improvement of
process of training and education are made.
Калит сўзлар:
таълим ислоҳоти, кадрлар тайѐрлаш, ѐш авлод тарбияси,
миллий дастур, истеъдодли ѐшлар, таълим стандартлари.
Мамлакатимизда демократик ислоҳотлар изчиллик билан амалга
оширилаѐтган даврда давлатимиз ривожланишининг устувор йўналишларини
ва бу тараққиѐтнинг келгуси босқичларида мазкур етишиб келаѐтган авлоднинг
роли ҳамда уларнинг тутган ўрнини ѐш авлодга англатиш бугунги кун
мамлакатимиз маънавий ҳаѐтидаги муҳим ва долзарб бўлган вазифалардан бири
ҳисобланади.
Ўзбекистон мустақил бўлган дастлабки кунлардан бошлаб таълим
тизимини ислоҳ этишга катта эътибор қаратилганлиги ва бугунги кунга келиб
таълим соҳасида эришилган ютуқларимизга назар ташлайдиган бўлсак, бу
борада эришган юксак марраларимизни кўришимиз мумкин. Мазкур ютуқ ва
марраларни қўлга киритишимизга албатта, меҳнаткаш ҳалқимиз, давлат
раҳбари ва ҳукуматнинг тинимсиз саъйи-ҳаракатлари сабаб бўлди.
Мустақиллик арафасида республика ҳалқ таълими тизимида муаммоли
вазият ҳукм сўрган. 80-йилларнинг охирида республикадаги мактабларнинг 700
га яқини таъмирга муҳтож ҳолатда эди. Халқ таълимини маблағ билан
таъминлашнинг «қолдиқ» тамойили ҳали ҳам давом этаѐтган эди.
Республикамизда туғилиш кўп бўлган ҳолда, мактаблар етишмас, уларнинг
ўқув-моддий базаси ачинарли аҳволда эди[1].
Дарҳақиқат, ўтган аср 80-йилларнинг иккинчи ярмида халқ таълими, олий
таълим тизимида сусткашлик, фоизбозлик иллатлари чуқур илдиз отиб, миллий
жиҳатлар инобатга олинмаган. Манбаларга кўра, 1987 йилнинг сентябрида
республикадаги жами мактабларнинг 5596 таси (72,1 фоизи) икки сменада; 23
таси ҳатто уч сменада ишларди. 1178,7 минг ўқувчи иккинчи сменада ўқир
эди[2].
Ана шундай ҳолатда Собиқ Иттифоқ парчаланиб мустақилликка эришган
Ўзбекистон ҳалқига ислоҳга муҳтож бўлган таълим тизими мерос бўлиб қолди.
Мазкур муаммо 1989 йилнинг 25 октябрида Ўзбекистон ССР Олий Советининг
XI сессиясида сўзлаган И.А.Каримовнинг нутқида ҳам ўз аксини топди.
И.А.Каримов кадрлар тайѐрлаш ишига муҳим эътибор қаратиб, қуйидаги
фикрларни билдирган эдилар: “Агар, иқтисодиѐтимиз бақувват бўлса, яхши
ривож топса, бундан маданиятимиз ҳам мадад олади, ривож топади. Агар
эртанги кунимизни ўйлаб иш қилмоқчи бўлсак, келажакда ишимизни давом
“Иқтисодиѐт ва инновацион технологиялар” илмий электрон журнали. № 8, ноябрь-декабрь, 2013 йил
2
эттирадиган бугунги ѐшларимизга шароит яратиб, уларнинг ҳаѐти ҳақида
қайғурадиган бўлсак, аввало, маҳаллий ѐшларни тарбиялаш ишига
муносабатимизни мутлақо ўзгартиришимиз керак. ... Айтиш керакки,
кадрларни пухта қилиб тайѐрламасдан, уларнинг қадрига етмасдан, уларга
ишонмасдан ва қўллаб-қувватламасдан, ўйлайманки, бирон-бир соҳада аҳволни
ҳеч қанақа тарзда ўзгартириб бўлмайди”[3].
Кўриниб турибдики, ўша даврдаѐқ республика таълим тизими мазмунан
ислоҳ этилиши, тизимли равишда мазкур тизимни давр талабларига
мослаштирган ҳолда янгидан моддий-техник базаси бойитилиши ва
такомиллаштирилиши зарурлиги аѐн бўлган эди.
Бу борадаги қилиниши керак бўлган чора-тадбирлар ҳақида фикр юритар
экан И.А.Каримов Ўзкомпартиянинг XXII съездида (1990 йил 5 июнь) қуйидаги
вазифаларни кўрсатиб берган эди: “Халқ таълими, ѐш авлодга таълим ва тарбия
бериш соҳаси тубдан янги ѐндашувлар талаб қилади. Болаларни мактабгача
тарбия муассасалари билан таъминлашда кескин бурилишга эришиш зарур.
Уйлардаги болалар боғчалари шохобчаларини, консультация пунктларини,
қишлокдаги болалар боғчаси-мактаб комплекслари шохобчаларини фаоллик
билан кенгайтириш лозим.
Истеъдодли болалар учун мактаб-интернатлар ташкил қилиш давом
эттирилади. Болалар боғчаси, мактаб билан бир қаторда болалар
поликлиникаларини, чўмилиш ҳавзаси бўлган спорт майдончалари, болалар
билан мактабдан ташқари иш олиб борувчи муассасаларни ўз ичига оладиган
болалар муассасалари территориал комплексларини барпо этиш хусусида чуқур
ўйлаб, бу ишни бошлаб юбориш ўринли бўлур эди”[3].
Республика раҳбарининг Ўзбекистонни мустақилликка эришиши
арафасида белгилаган вазифалари мустақиллик йилларида қабул қилинган
“Таълим тўғрисида”ги Қонун ва Кадрлар тайѐрлаш Миллий дастурида ўз
аксини топиб амалиѐтга тадбиқ этилди ва бугунги кунда биз бу соҳада эришган
ютуқларимиз мазкур қонун ва дастурни тўлалигича амалиѐтга тадбиқ
этилишининг натижаси эканлигини эътироф этишимиз керак бўлади.
Мустақил Ўзбекистонда таълим тизими 1992 йил июлида мустақил
Ўзбекистоннинг “Таълим тўғрисида”ги Қонуни қабул қилиниши билан ислоҳ
этила бошланди. Мазкур қонунга кўра таълим-тарбияда миллий ва
умуминсоний қадриятлар, тарихий тажриба, халқимизнинг узоқ йиллар
давомидаги илмий ва маданий анъаналари ҳамда жамият ривожининг
истиқболлари асос қилиб олинди[4]. Ушбу қонун асосида 1997 йилга қадар
республикамиз бўйича таълим муассасалари янгича асосда ислоҳ этила
бошланди. Бу йилларда “Мактабгача тарбия”, “Умумий ўрта таълим”,
“Мактабдан ва синфдан ташқари тарбиявий ишлар”, “Ёшлар сиѐсатига оид”
каби қатор концепциялар ва дастурлар яратилди. Давлат таълими тизими жаҳон
амалиѐти талабларига мувофиқ келиши учун ҳорижий мамлакатлардаги илғор
тажрибалар ўрганилди ва шу асосда 20 дан ортиқ йўналишлар, фанлар бўйича
стандартлар лойиҳалар тайѐрланади. Улар Давлат фан ва техника қўмитаси
экспертизасидан ўтказилиб, таълим муассасалари тажрибасида қўлланила
бошланди.
“Иқтисодиѐт ва инновацион технологиялар” илмий электрон журнали. № 8, ноябрь-декабрь, 2013 йил
3
Жамиятдаги янгиланиш жараѐни ѐшлар тарбиясида ҳам йирик ўзгаришлар
қилишни
талаб
қила
бошлади.
Маъмурий-буйруқбозлик
тизимидан
цивилизациялашган демократик жамият қуришга ўтиш тарбиядаги эски
анъанавий қарашларнинг айримларидан воз кечишга, ҳаѐтга мос бўлган миллий
хусусиятларни ўзида акс эттирган тарбиявий ишлар услубларини излаб
топишга туртки берди. Энди ўқувчи-ѐшлар онгига миллий маданиятимиз,
халқимиз тарихи, миллий анъаналаримиз, урф-одатларимизни тўлиқроқ
сингдиришга, уларни бошқа халқлар маданиятига яқинлаштириш, уларда
миллатлараро муносабатлар маданиятини, биргаликда фаолият кўрсатиш
амалиѐтини вужудга келтиришга асосий эътибор қаратилди.
Бу йилларда, таълим жараѐнининг асос устунларидан бўлган янги
адабиѐтлар яратилди. Адабиѐтлар яратишда янгича таълим тизимининг ғоявий
асоси бўлган асосий тамойилларга катта эътибор қаратилди. Таълим тизимида
узлуксизлик ва шу билан бирга ўрта махсус таълимнинг асослари яратилди.
1995-1996 ўқув йилида 178 та лицей, 105 та гимназия фаолият кўрсата
бошлади[5].
Мустақилликнинг дастлабки йилларидан бошлаб жаҳон тараққиѐтидаги
тажрибани чуқур ўрганган ҳолда, республикамиз халқ таълимининг барча
бўғинларини, шунингдек ҳунар-техника таълими тизимини миллий асосда
қайта қуриш ишига киришилди. Республика ҳунар-техника таълимини
ривожлантириш концепсияси ишлаб чиқилди. Республикада “Таълим
тўғрисида”ги Қонунга мувофиқ, 1992 йилда ҳунар-техника таълимининг
мазмуни ва моҳиятини ўзгартириш мақсадида “Ўзбекистон Республикаси
ҳунар-техника таълимини ривожлантириш концепцияси”[6], 1994 йилда эса
“Ҳунар-техника
таълимини
ривожлантиришнинг
1994-1999
йилларга
мўлжалланган дастури”[7] ҳам қабул қилинди.
Таълим-тарбия ва кадрлар тайѐрлаш тизимини янада ривожлантириш
мақсадида Президент И.А.Каримов 1997 йил август ойида бўлиб ўтган Олий
Мажлис 9 сессияси “Таълим тўғрисида”ги Қонун ва Кадрлар тайѐрлаш Миллий
дастурини таклиф этди ва бу қонун қабул қилинди. Мазкур қонуннинг қабул
қилинишини асослар экан И.А.Каримов “Кимки бу ачинарли ҳолатни чуқур
таҳлил қилса, юрагидан ўтказиб, ўзининг шахсий дардидай англаса, албатта,
бундай вазиятга бепарво бўлиб қолишига ишонмайман. Шунинг учун ҳам
бугунги замон талаби, эртанги келажагимизнинг ташвишлари биздан халқ
таълими тизмини ислоҳ қилиш зарурлигини тақозо этмоқда”[8] - деб
таъкидлаган. Дарҳақиқат, таълим тизими доимо замон билан ҳамнафас,
талабларга мос бўлиши керак.
Қонун орқали фуқароларга таълим-тарбия бериш, касб-ҳунар ўргатишнинг
ҳуқуқий асослари белгиланиб, ҳар кимнинг билим олишдан иборат
конституциявий ҳуқуқлари таъминланди.
Таълим Ўзбекистон Республикаси ижтимоий тараққиѐти соҳасида устувор
йўналиш деб эълон қилинди ва таълим соҳасидаги давлат сиѐсатининг таълим
ва тарбиянинг инсонпарвар, демократик характерда эканлиги; таълимнинг
узликсизлиги ва изчиллиги; умумий ўрта, шунингдек ўрта махсус, касб-ҳунар
таълимининг мажбурийлиги; ўрта махсус, касб-ҳунар таълимининг йўналиши;
“Иқтисодиѐт ва инновацион технологиялар” илмий электрон журнали. № 8, ноябрь-декабрь, 2013 йил
4
академик лицейда ѐки касб-ҳунар коллежида ўқишни танлашнинг
иҳтиѐрийлиги; таълим тизимининг дунѐвий характерда эканлиги; давлат
таълими стандартлари доирасида таълим олишнинг ҳамма учун очиқлиги;
таълим дастурларини танлашга ягона ва табақалаштирилган ѐндашув; билимли
бўлишни ва истеъдодни рағбатлантириш; таълим тизимида давлат ва жамоат
бошқарувини уйғунлаштиришдан иборат асосий тамойиллари белгилаб
берилди.
Бу дастурни қабул қилиб, уни ҳаѐтга татбиқ этишдан мақсад-таълим
соҳасини тубдан ислоҳ қилиш, уни ўтмишдан қолган мафкуравий қарашлар ва
сарқитлардан тўла халос этиш, ривожланган демократик давлатлар даражасида,
юксак маънавий ва ахлоқий талабларга жавоб берувчи юқори малакали кадрлар
тайѐрлаш Миллий тизимини яратишдан иборат эди[8]. Ундаги мақсад ва
вазифаларни босқичма-босқич рўѐбга чиқарилиши кўзда тутилди. Биринчи
босқич вазифаларини 4 йил давомида (1997-2001 йиллар), иккинчи босқич
вазифаларини 2001-2005 йилларда, учинчи босқич вазифаларини эса 2005
йилдан кейинги йилларда амалга ошириш белгилаб берилди.
1997 йилдан буѐн ҳам таълим соҳасида залворли ишлар амалга оширилди.
Ҳусусан, бугунги кунда таълим тизими узлуксиз шаклга эга бўлиб, унинг ҳар
бир босқичи ҳам мазмунан ҳам моҳиятан бугунги давр талабига мос равишда
тараққий этиб бормоқда.
Албатта, бу билан таълим соҳасидаги ўзгаришлар якун топмайди. Зеро, биз
бугун глобаллашув даврида яшамоқдамиз. Башарият, техника-технология катта
тезликда ривожланмоқда. Глобаллашув билан бир қаторда, ахборот ва ғоявий
хуружлар шакли ва кўринишлари кўпаймоқда. Шу билан бирга, миллий ўзлик,
миллий менталитет ва ўзига хослик жиҳатларини таълим ва тарбиянинг
ажралмас таркибия қисми сифатида намоѐн бўлиши ҳам зарурдирдир. Чунки,
айнан шу омиллар мафкуравий иммунитетнинг айрим жиҳатларини ўзида
ифода этади. Давр ѐш авлод тарбиясида мазкур жиҳатларнинг барчасини
эътиборга олишни тақозо этмоқда. Шундай экан, мамлакатимиздаги таълим
тизими кейинги йилларда ҳам доимо замон талабларига мос равишда тараққий
этиб боравериши зарур ҳолатдир. Зеро, биз таълим тизимини ривожлантирар
эканмиз келажакдаги жамиятимизни энг олий қадриятлар ва ҳалқимиз
истаклари йўлида тараққий этишини таъминлаймиз. Қолаверса, дунѐ
тараққиѐти ҳам бир жойда тўхтаб қолмайди. Шунинг учун, таълим тизимини
доимо ислоҳ этиш, ўқитиш усул ва воситаларини такомиллаштириш, таълим
мазмунини бойитиш бугунги куннинг муҳим талабидир. Бу эса ўз ўрнида
замонавий педагог-кадрларни тайѐрлаш жараѐнига ва уларнинг малакасига
бўлган талабларни кўчайтиришни талаб этади.
Фойдаланилган адабиётлар рўйхати
1.
Ўзбекистон Республикаси Президенти Ислом Каримовнинг “Ўзбекистон
мустақилликка эришиш остонасида” китобини ўрганиш бўйича ўқув-услубий
қўлланма. – Тошкент, O’qituvchi, 2011. – 131 б.
2.
Эргашев Қ. Ўзбекистонда халқ таълими ривожи тарихи. - Т.:
“Иқтисодиѐт ва инновацион технологиялар” илмий электрон журнали. № 8, ноябрь-декабрь, 2013 йил
5
“Ўқитувчи”, 1998. - 41-бет.
3.
Каримов И.А. “Ўзбекистон мустақилликка эришиш остонасида”. – Т.:
“Ўзбекистон”, 2011. – 70-71-бетлар.
4.
Ўзбекистон Республикасининг “Таълим тўғрисида”ги Қонуни. // Правда
Востока, 1992, 23 июль.
5.
“Халқ таълими” журнали, 1996 йил, 3-сон, 33-б.
6.
Ўзбекистон Республикаси ҳунар-техника таълимини ривожлантириш
концепцияси. – Т, 1992 йил.
7.
Ҳунар-теҳника таълимини ривожлантиришнинг 1994-1999 йилларга
мўлжалланган дастури. – Т, 1994 йил.
8.
Каримов И.А. Баркамол авлод – Ўзбекистон тараққиѐтининг пойдевори.
– Т.: “Шарқ” 1997. 10-б.
