Статистический анализ развития малого бизнеса и частного предпринимательства в Узбекистане

“Иқтисодиёт ва инновацион технологиялар” илмий электрон журнали. № 4, июль-август, 2015 йил

1

www.iqtisodiyot.uz

Х.Д. Хужакулов,

и.ф.н., доц., ТДИУ

ЎЗБЕКИСТОНДА КИЧИК БИЗНЕС ВА ХУСУСИЙ ТАДБИРКОРЛИК

РИВОЖЛАНИШИНИНГ СТАТИСТИК ТАҲЛИЛИ

В статье проанализирована роль и место субъектов малого бизнеса и

предпринимательства в развитии национальной экономики, рассмотрены
проблемы

обеспечения

занятости

населения,

доля

малого

предпринимательства в разрезе секторов экономики, исследована практика
поддержки данной отрасли различными финансовыми инструментами.

In this article have been analyzed following: the role and place of entities of

small business and entrepreneurship in national economy development, problems of
maintaining people’s employment, proportion of small entrepreneurship in fields of
economy, supporting practice of this field by different financial equipment.

Калитли сўзлар:

кичик бизнес, тадбиркорлик, ЯИМ, бандлик, тармоқ,

солиқ, кредит.

Ўзбекистонда сўнгги йилларда кичик бизнес ва хусусий тадбиркорликни

ҳар томонлама қўллаб-қувватлаш натижасида бу соҳа мамлакатимиз
иқтисодиётида етакчи кучга айланиб бормоқда.

Президентимиз И. Каримов “Кичик бизнесни нафақат сон жиҳатидан

кўпайтириш, балки уни, аввало, сифат жиҳатидан ҳам ривожлантиришимиз, бу
борада оддий ишлаб чиқаришдан ички ва ташқи бозорга йўналтирилган
мураккаб, юксак технологияга асосланган ишлаб чиқаришга ўтиш масаласига
алоҳида эътибор қаратишимиз даркор”[1], деб таъкидлаган эдилар. Ушбу соҳа
бугунги кунда мамлакатимизда энг йирик меҳнат бозори, мулкдорларнинг ўрта
синфини шакллантиришнинг асосий омили, миллионлаб одамлар учун даромад
ва фаровонлик манбаи ҳисобланади. Айнан ана шу одамлар ўз бизнесини
ривожлантириш ва кучайтиришдан, шу аснода иқтисодиётимиз барқарорлигини
таъминлашдан энг кўп манфаатдор бўладилар[4].

Сўнгги йилларда кичик бизнеснинг ЯИМдаги улушини улар томонидан

ишлаб чиқарилаётган маҳсулотлар ҳажмини ошириш борасида олиб
борилаётган ислоҳотлар ўз натижасини бермоқда (1-диаграмма).

Олиб борилаётган бундай изчил ислоҳотлар иқтисодиётда банд бўлган

аҳоли сонининг ошишига таъсир қилмасдан қолмади (2-диаграмма).

Республикамизда 2000 йилда иқтисодиётда банд бўлган аҳоли 8924

мингтани ташкил этган бўлса, унинг 50,1 фоизи кичик бизнес соҳасида
ишлаётганларга тўғри келган. 2013 ва 2014 йилда бу кўрсаткич мос равишда
76,0 ва 77,2 фоизни ташкил этгани ҳолда, охирги йилда унинг 7580,3 минг
нафари индивидуал сектор, 2317,2 минг нафари кичик корхона ва
микрофирмалар ҳиссасига тўғри келди. Кичик бизнеснинг хусусий секторида
иш билан банд бўлганлар сони 9078,4 минг кишини ва жами соҳада банд
бўлганларнинг 91,7 фоизини ташкил қилди. 2014 йилда мамлакатимизда қарийб

“Иқтисодиёт ва инновацион технологиялар” илмий электрон журнали. № 4, июль-август, 2015 йил

2

www.iqtisodiyot.uz

1 миллион иш ўрни яратилиб, уларнинг 60 фоизидан кўпроғи қишлоқ
жойларида барпо қилинди. Бу борада кичик корхоналар, микрофирмалар ва
якка тартибдаги тадбиркорликни ривожлантириш эвазига 480 мингдан ортиқ
иш ўрни ташкил этилди.

1-диаграмма

Кичик бизнеснинг ЯИМдаги улуши динамикаси [6]

2-диаграмма

Иқтисодиётда банд бўлган аҳоли сонида кичик бизнес улушининг ўсиш

суръатлари [6]

31,0

38,2

42,1

45,1

48,2

50,1

52,5

54,0

54,6

55,8

56,1

1,009

6,083

8,894

11,969

17,757

24,097

32,461

41,985

52,74

66,39

81,2

0,0

10,0

20,0

30,0

40,0

50,0

60,0

70,0

80,0

90,0

0

10

20

30

40

50

60

70

80

90

2000

йил

2005

йил

2006

йил

2007

йил

2008

йил

2009

йил

2010

йил

2011

йил

2012

йил

2013

йил

2014

йил

тр

л

н.

сў

мд

а

Фо

и

зл

ард

а

Кичик бизнеснинг ЯИМдаги улушининг ўзгариши (фоизларда)

ЯИМнинг кичик бизнес субъектлари томонидан яратилган ҳажми (жорий баҳода, трлн.сўм)

8924

10196

10735

11328

11628

11919

12224

12523

12820

4471

6603

7743

8370

8644

8951

9240

9520

9897

0

2000

4000

6000

8000

10000

12000

14000

2000 йил 2005 йил 2007 йил 2009 йил 2010 йил 2011 йил 2012 йил 2013 йил 2014 йил

Иқтисодиётда банд бўлган аҳоли сони (минг киши)
Кичик бизнес соҳасида банд бўлган аҳоли сони (минг киши)

“Иқтисодиёт ва инновацион технологиялар” илмий электрон журнали. № 4, июль-август, 2015 йил

3

www.iqtisodiyot.uz

2-диаграммада кўрсатилишича, сўнгги ўн беш йил мобайнида кичик

бизнеснинг ЯИМдаги улуши 25,0 банд фоизга ошиб, 2014 йилда 56,1 фоизни
ёки ЯИМнинг кичик бизнес субъектлари томонидан яратилган ҳажми 81,2
трлн.сўмдан зиёдни ташкил этди [4].

Аҳоли бандлигини оширишда хизмат кўрсатиш соҳаси билан бир қаторда

ишлаб чиқариш соҳасида ҳам янги иш ўринлари яратиш керак.

Саноат ва қишлоқ хўжалиги маҳсулотларини ишлаб чиқаришда кичик

бизнеснинг улуши 2013 йилда 2003 йилга қараганда мос равишда 14 ва 20 банд
фоизга ошиб, қишлоқ хўжалиги ва йўловчи ташишда энг катта салмоққа эга
бўлган.

Кичик тадбикорлик субъектлари маҳсулоти ҳажмида хусусий сектор

улуши саноат тармоғида 34-35 фоизни, қишлоқ хўжалигида 100 фоизни, пуллик
хизматларда 88-90 фоизни, экспорт ҳажмида 3,5-4,0 фоизни ташкил этмоқда.

Дарҳақиқат, хусусий мулк шаклидаги корхона давлат мулки бўлган

корхонадан кўра анча самарали ишлаши ўз исботини топган. Шу ўринда
Президентимиз И.А. Каримовнинг “... баъзан хусусий мулк тушунчасини
нодавлат мулкка асосланган корхоналар тушунчаси билан чалкаштирамиз.
Мазкур таърифларга қатъий аниқлик киритиш ва энг муҳими, қонунларимизга
мувофиқ равишда иқтисодиётда хусусий мулкнинг устуворлигини амалда
таъминлаш, уни қўллаб-қувватлаш ва дахлсизлигини кафолатлаш даркор” [3],
деб айтган сўзлари чуқур маъно ва аҳамиятга эгадир.

Республикамизда 2013 йилда 2005 йилга қараганда фаолият кўрсатаётган

кичик корхона ва микрофирмалар сони 1,531 мартага кўпайгани ҳолда, уларда
банд бўлган ходими сони 1,756 баробарга ошган. Бу эса ушбу субъектлар
фаолиятининг кенгайганлигидан далолат беради.

Кичик бизнес ва хусусий тадбиркорлик фаолиятининг статистик таҳлили

натижалари, мазкур соҳанинг вилоятлар кесимида нотекис ривожланаётганини
кўрсатмоқда (1-жадвал).

1-жадвал

2013 йилда вилоятлар кесимида иқтисодиёт тармоқлари бўйича

кичик тадбиркорликнинг улуши [6]

(Умумий ҳажмга нисбатан фоиз ҳисобида)

Ҳудудлар /

Тармоқлар

ЯИМ,

ЯҲМ

Саноат

Қишлоқ

хўжалиги

Қурилиш Савдо

Пуллик

хизматлар

Асосий

капиталга

инвести-

циялар

1

2

3

4

5

6

7

8

Ўзбекистон
Республикаси

55,8

24,8

98,1

71,9

46,3

46,7

33,5

Қорақалпоғистон
Республикаси

64,0

24,2

95,9

77,3

50,4

36,9

19,2

Андижон

57,5

11,7

99,9

89,9

44,0

63,4

49,6

Бухоро

66,8

25,3

98,4

64,3

42,3

54,1

18,8

Тошкент

79,9

45,1

99,9

87,2

34,9

44,0

37,7

“Иқтисодиёт ва инновацион технологиялар” илмий электрон журнали. № 4, июль-август, 2015 йил

4

www.iqtisodiyot.uz

1-жадвалнинг давоми

1

2

3

4

5

6

7

8

Қашқадарё

51,4

10,1

99,5

73,9

36,0

55,3

14,8

Навоий

36,1

5,9

97,0

69,6

48,8

43,8

25,1

Наманган

79,5

48,8

99,2

92,5

45,5

53,9

52,4

Самарқанд

77,1

42,2

98,4

95,0

52,2

57,1

48,3

Сурхондарё

74,1

26,1

99,2

78,3

36,8

54,4

38,8

Сирдарё

67,3

21,6

99,0

89,3

59,5

31,4

30,9

Жиззах

55,3

18,4

96,0

71,4

44,0

49,4

32,0

Фарғона

61,1

21,1

96,7

88,2

42,1

48,8

30,7

Хоразм

73,8

35,8

95,9

77,6

39,8

49,8

32,7

Тошкент ш.

54,6

46,1

Ð¥

65,3

56,3

43,1

52,3

Республикамизнинг иқтисодиёт тармоқларида ишлаб чиқарилган

маҳсулотлар ҳажмида кичик тадбиркорликнинг улуши 2014 йилда саноатда
31,9 фоизни, қишлоқ хўжалигида 98,3 фоизни, қурилишда 70,3 фоизни, савдода
45,4 фоизни, пуллик хизматларда 48,5 фоизни ва асосий капиталга киритилган
инвестицияларда 34,8 фоизни ташкил этиб, олдинги йилларга нисбатан
таркибий ўзгаришлар содир бўлди.

2014 йилда кичик бизнес субъектлари томонидан 3661,9 млн. АҚШ

доллари миқдорида маҳсулотлар экспорт ва 6328,6 млн. АҚШ доллари
миқдорида маҳсулотлар импорт қилинди ёки мос равишда 2013 йилга нисбатан
135,2 ва 113,0 фоизни ташкил этиб, жами экспортдаги улуши 26,0 фоизга,
импортдаги улуши эса 45,3 фоизга тенг бўлди.

Кичик бизнес субъектларининг асосий экспорт маҳсулотларини қишлоқ

хўжалиги, тўқимачилик, ишлов берувчи, электр техникаси ишлаб чиқариш
маҳсулотлари ва халқ амалий санъати буюмлари ташкил этади.

2015 йил 1 январига рўйхатга олинган кичик корхона ва микрофирмалар

сони (фермер ва деҳқон хўжаликларисиз) 221140 тани, шундан 2014 йилда
ташкил этилгани 26037 тага тенг бўлган бўлса, турли сабабларга кўра
тугатилганлари 18740 тани ташкил этган.

Кичик бизнеснинг аҳолига пуллик хизматлар кўрсатишдаги улушини

оширишга алоҳида эътибор қаратилмоқда. 2013 йилда хизмат кўрсатиш
соҳасида 11579 та кичик бизнес субъектлари ташкил этилди.

Кичик корхоналарнинг саноат ва қишлоқ хўжалиги маҳсулотларини ишлаб

чиқаришдаги улушининг ўсишини таъминлаш ички истеъмол бозорини
республиканинг ўзида ишлаб чиқарилган маҳсулотлар билан тўлдириш
имкониятларини кенгайтиради.

Умуман олганда, республикамизда кичик бизнеснинг ривожланишига

алоҳида эътибор берилаётганлиги ижтимоий-иқтисодий тараққиётда ушбу
соҳанинг нақадар муҳим аҳамият касб этишидан далолат беради.
Мамлакатимизда олиб борилаётган иқтисодий ислоҳотларни босқичма-босқич
амалга ошириш тажрибаси кичик бизнесни ривожлантиришда ҳам ўз
аҳамиятига эга бўлмоқда.

Мамлакатимизда кичик бизнес субъектлари фаолиятини ривожлантириш

“Иқтисодиёт ва инновацион технологиялар” илмий электрон журнали. № 4, июль-август, 2015 йил

5

www.iqtisodiyot.uz

мақсадида турли хил молиявий воситалар орқали бу соҳани қўллаб-қувватлаш
устувор йўналиш сифатида амал қилиб келинмоқда. Кичик бизнес ва хусусий
тадбиркорликнинг жадал ривожланишида, энг аввало, мазкур соҳа учун
белгиланаётган солиқ имтиёзлари етарли даражадаги рағбатлантирувчи роль
ўйнаётганлиги ҳисобланади. Хусусан, 2011 йилда иқтисодиётнинг барча
тармоқларидаги корхоналар, микрофирма ва кичик корхоналар учун ягона
солиқ тўловининг амалдаги 7 фоизли ставкаси 1 фоизга камайтирилиб, 6 фоиз
қилиб белгиланди. Бунинг натижасида кичик бизнес субъектлари ихтиёрига
давлат бюджетига тўлаши лозим бўлган 80 миллиард 300 миллион сўмлик
маблағ уларнинг молиявий имкониятларини кучайтириш учун қолдирилди,
пировардида эса уларда ишлаб чиқариш ҳажми ўсган ҳолда, янги иш ўринлари
яратишда ушбу субъектларнинг улуши ошиши таъминланди. 2012 йилда ҳам
кичик бизнес субъектлари учун ягона солиқ тўлови ставкаси 6 фоиздан 5
фоизга туширилди [2] ёки 1996 йилга нисбатан 7,6 мартага қисқарди.

2014 йилда банк тизимида қатор устувор вазифалар амалга оширилди.

Жумладан, кичик бизнес ва хусусий тадбиркорлик субъектларига кредитлар,
шу жумладан, микрокредитлар ажратиш механизмлари такомиллаштирилди ва
янада соддалаштирилди.

Кичик бизнес ва хусусий тадбиркорлик субъектларига 2014 йилда банклар

томонидан 9 трлн. сўмдан ортиқ, яъни 2013 йилга нисбатан 1,3 баробар ортиқ
кредит маблағлари, шу жумладан 2 трлн. сўмга яқин микрокредитлар
ажратилди. Тижорат банклари томонидан кичик бизнес ва хусусий
тадбиркорлик субъектларига 11 йил давомида ажратилган жами кредитлар
ҳажми 25 баробарга, микрокредитлар ҳажми эса 46 баробарга ўсди (3-
диаграмма).

3-диаграмма

Кичик бизнес ва хусусий тадбиркорлик субъектларига берилган кредит ва

микрокредитлар миқдори, млрд.сўм [7]

354

547

744

1251

1852

2690

4041

5346

6982

9000

43

65

110

203

322

485

752

1172

1336

2000

0

1000

2000

3000

4000

5000

6000

7000

8000

9000

10000

2004

2006

2007

2008

2009

2010

2011

2012

2013

2014

Кичик бизнесга ажратилган кредитлар ҳажми, млрд. сўм
Кичик бизнесга ажратилган микрокредитлар ҳажми, млрд. сўм

“Иқтисодиёт ва инновацион технологиялар” илмий электрон журнали. № 4, июль-август, 2015 йил

6

www.iqtisodiyot.uz

Албатта,

мамлакатимизда

иқтисодиётни

эркинлаштириш

ва

модернизациялаш, янги иш ўринларини яратиш мақсадида кичик бизнес ва
хусусий тадбиркорлик субъектларига янада янги замонавий банк хизматлари
кўрсатиш такомиллаштирилиб борилиши талаб этилади. Шу муносабат билан
2014 йилнинг 1 январидан бошлаб Марказий банкнинг амалдаги қайта
молиялаштириш ставкаси йиллик 12 фоиздан 10 фоизга пасайтирилди. Бу эса,
ўз навбатида, тадбиркорлик субъектларига ажратиладиган кредитлар фоиз
ставкаларининг пасайишига олиб келиб, натижада ушбу субъектлар томонидан
банк кредитларидан фойдаланиш орқали ўз бизнесларини ривожлантиришга
янада кўпроқ имкониятлар яратди.

Тижорат банклари ва бюджетдан ташқари жамғармаларнинг кредит

сиёсатида деҳқон (юридик шахс мақомидаги) ва фермер хўжаликлари учун бир
қатор имтиёзлар белгиланган бўлиб, уларни қуйидагиларда кўриш мумкин:

-

тижорат банкларининг имтиёзли кредит бериш махсус жамғармаси

маблағлари ҳисобидан берилган кредитлардан фойдалангани учун имтиёзли
фоиз ставкаси миқдори Ўзбекистон Республикаси Марказий банки қайта
молиялаш ставкасининг 50 фоиздан ортиқ бўлмаган миқдорда белгиланади;

-

“Микрокредитбанк”нинг маблағлари ҳисобидан бериладиган, энг кам иш

ҳақининг 200 баробаригача бўлган бошланғич сармоя учун микрокредитлар
йиллик 5 фоизли ставкада, бизнесни кенгайтириш ва айланма маблағларни
тўлдириш учун энг кам иш ҳақининг 500 баробаригача микрокредитлар
Марказий банк қайта молиялаш ставкасидан ортиқ бўлмаган миқдорда
белгиланади;

-

янги ташкил этилган, юридик шахс мақомига эга бўлган деҳқон

хўжаликларига энг кам иш ҳақининг 150 баробари, фермер хўжаликларига эса
300 баробари миқдорида бошланғич сармоя учун йиллик 5 фоизли имтиёзли
кредитлар бериш йўлга қўйилди;

-

давлат эҳтиёжи учун дон ва пахта етиштирувчи фермер хўжаликларига

бериладиган аванс маблағларининг олдиндан 3 фоизли имтиёзли ставка билан
кредит тарзида берилиши йўлга қўйилди.

Мамлакатимизда

кичик

бизнес

ва

хусусий

тадбиркорликни

ривожлантиришда хорижий инвестициялар кенг жалб этилмоқда. Хусусан,
Осиё тараққиёт банки, Ислом тараққиёт банки, Германия тараққиёт банки
(KfW), Хитой Халқ Республикаси ҳукумати ва бошқа хорижий инвесторлар
томонидан катта миқдорда кредитлар ажратилмоқда. Жумладан, 2012 йилда
халқаро молия институтлари ва хорижий мамлакатлар ҳукуматларининг 181,7
миллион АҚШ доллари миқдоридаги имтиёзли кредит линиялари ва грантлари
ўзлаштирилди.

Мухтасар қилиб айтганда, кичик бизнес ва тадбиркорлик субъектлари

фаолиятини ривожлантириш миллий иқтисодиётнинг барқарор суръатларда
ўсишига замин яратиб, аҳоли бандлигини таъминлаш ва унинг турмуш
фаровонлиги даражасини юксалтиришда муҳим манба бўлиб хизмат қилади.

Президентимиз И.А. Каримов таъкидлаганларидек, “Хусусий мулк ва

хусусий тадбиркорликни янада ривожлантириш мақсадида бу соҳага тўлиқ
эркинлик бериш, бу йўлда ғов бўлиб турган барча тўсиқ ва чекловларни

“Иқтисодиёт ва инновацион технологиялар” илмий электрон журнали. № 4, июль-август, 2015 йил

7

www.iqtisodiyot.uz

бартараф этиш энг муҳим устувор вазифадир[4].

Фойдаланилган адабиётлар рўйхати

1. Каримов И.А. Инсон манфаатлари устуворлигини таъминлаш – барча

ислоҳот ва ўзгаришларимизнинг бош мақсадидир. //Халқ сўзи, 2008 йил 9
февраль.

2. Каримов И.А. Бош мақсадимиз – кенг қўламли ислоҳотлар ва

модернизация йўлини қатъият билан давом эттириш. //Халқ сўзи, 2013 йил 19
январь.

3. Каримов И.А. 2014 йил юқори ўсиш суръатлари билан ривожланиш,

барча мавжуд имкониятларни сафарбар этиш, ўзини оқлаган ислоҳотлар
стратегиясини изчил давом эттириш йили бўлади. //Халқ сўзи, 2014 йил 18
январь.

4. Каримов И.А. 2015 йилда иқтисодиётимизда туб таркибий ўзгаришларни

амалга ошириш, модернизация ва диверсификация жараёнларини изчил давом
эттириш ҳисобидан хусусий мулк ва хусусий тадбиркорликка кенг йўл очиб
бериш – устувор вазифамиздир. //Халқ сўзи, 2015 йил 17 январь.

5. Эгамбердиев Э., Хўжақулов Ҳ. Кичик бизнес ва тадбиркорлик. – Т.:

Маънавият, 2003.

6. Ўзбекистон Республикаси Давлат Статистика қўмитасининг ҳисобот

маълумотлари.

7. Ўзбекистон Республикаси Марказий банкининг йиллик ҳисобот

маълумотлари.