“Иқтисодиёт ва инновацион технологиялар” илмий электрон журнали. № 1, январь-февраль, 2016 йил
1
www.iqtisodiyot.uz
И.Х. Аҳмаджонов,
ТДИУ ходими
КИЧИК БИЗНЕС ФАОЛИЯТИНИНГ ИННОВАЦИОН РИВОЖЛАНИШИ
В статье рассмотрена роль малого бизнеса в экономике государства. А
так же, важность инновацционных технологий и методов в предприятиях
малого бизнеса.
The role of small business in the economy of the stateand the importance of
innovative technologies and techniques in small businesses was reviewed in the
article.
Калитли сўзлар:
кичик бизнес, инновация, инновацион технологиялар,
бизнесда инновацион фаолият, инновацион ислоҳотлар.
Бугунги
кунда
мамлакатимизда
иқтисодиётимизнинг
асосий
тармоқларини модернизация қилиш ва техник янгилаш, мамлакатимизнинг
янги марраларини эгаллаши учун кучли туртки берадиган ҳамда жаҳон
бозорида ишлаб чиқарилаётган товар ва хизматларнинг рақобатбардошлигини
таъминлайдиган замонавий инновацион технологияларни жорий этиш
мақсадида
янги
лойиҳаларни
амалга
ошириш
ҳозирги
долзарб
масалалардандир. Инновациялар жамият тараққиётининг ҳар бир соҳаси
ривожида муҳим роль ўйнар экан, давлатнинг ижтимоий-иқтисодий
ривожланишида ҳам унинг алоҳида ўрни мавжуд.
Мамалакатимизда ижтимоий-иқтисодий ривожланишнинг кейинги
йилларда инновацион ўзгаришлар жараёни аҳамиятли даражада чуқурлашиб,
инновацион технологияларни, жумладан хорижий техника-технологияларни
кенг жалб этиш сиёсати ҳаётга фаол жорий қилиниб, кичик бизнес ва хусусий
тадбиркорликнинг ривожланиш суръатлари янада тезлашди.
Бунинг тасдиғи сифатида жорий йилнинг 5-6 ноябрь кунлари Тошкент
шаҳрида ўтказилган Халқаро инвестиция форумини келтириб ўтишимиз жоиз.
Ушбу анжуманда Ўзбекистонда амалга оширилаётган ислоҳотларга хорижий
инвесторларнинг ишончи тобора ортиб бораётгани яққол намоён бўлди. Унда
дунёнинг ривожланган 33 та давлатидан нуфузли фирма ва компанияларнинг
560 дан зиёд вакили, шунингдек, етакчи халқаро молия институтлари
раҳбарлари иштирок этди. Форум якуни бўйича умумий қиймати 12 миллиард
доллардан зиёд инвестиция битимлари имзоланди.
Бундай Халқаро инвестиция форумининг юртимизда ташкил қилиниши,
аввало кичик бизнес ва хусусий тадбиркорларимиз инновацион техника ва
технологияларини олиб келишлари учун қулай шарт-шароит яратиб бермоқда.
Ўтган 5 йил давомида иқтисодиётимизга қарийб 67 миллиард доллар
инвестиция
йўналтирилди,
бунинг
21
фоиздан
ортиғи
хорижий
инвестициялардир.
Иқтисодий ривожланиш соҳасида эришилган ижобий натижалар
қаторида мамлакатимизда 2015 йилда ялпи ички маҳсулот 8,0 фоизга, саноат
“Иқтисодиёт ва инновацион технологиялар” илмий электрон журнали. № 1, январь-февраль, 2016 йил
2
www.iqtisodiyot.uz
ишлаб чиқариши 7,3 фоиз, қишлоқ хўжалиги маҳсулотлари - 6,6 фоиз, истеъмол
товарлари - 10,1 фоиз, чакана савдо айланмаси 15 фоиз ва хизматлар - 12,9 фоиз
ўсганини кўрсатиш мумкин[1].
Ўзбекистон Республикаси Президенти И.А. Каримов “Ўзбекистон”
халқаро анжуманлар саройида 5 декабрь куни Ўзбекистон Республикаси
Конституцияси қабул қилинган куннинг 23 йиллигига бағишланган тантанали
йиғилишида сўзлаган нутқида “Ҳеч шубҳасиз айтиш мумкин – хусусий мулк,
кичик бизнес эгалари, тадбиркорларимизнинг йўлини янада кенгайтириб
берадиган қарор ва тадбирларимизни кўпайтиришимиз ва самарадорлигини
ошириш бугунги кунда энг долзарб вазифамизга киради”[2], – деб таькидлаб
ўтдилар.
Олиб борилган изланишлардан маълумки, ҳар қандай ривожланган,
ривожланаётган мамлакат иқтисодиётининг асосини кичик бизнес ташкил
этади. Дунё мамлакатлари бўйича ўрта ҳисобда кичик корхоналарга – иш билан
банд аҳолининг 50 %и ва ЯИМ нинг 50-60 %и тўғри келади. Мамлакатимизга
тўхталиб ўтадиган бўлсак, республикамизда 2014 йил ижтимоий-иқтисодий
ривожлантириш якунларига кўра, кичик бизнеснинг мамлакат ялпи ички
маҳсулотдаги солиштирма салмоғи 2014 йилда 56 %ни ташкил этган бўлса[3],
Вазирлар
Маҳкамасининг
2015
йилнинг
январь-сентябрь
ойларида
республикани ижтимоий-иқтисодий ривожлантириш якунларига бағишланган
мажлисида маълум қилинишича, кичик бизнес ва хусусий тадбиркорликни
ишончли ҳимоя қилишни таъминлаш юзасидан қабул қилинган чора-тадбирлар
дастурини изчил амалга ошириш - кичик бизнеснинг 21,4 мингта, ёки 2014
йилнинг шу давридагига қараганда 6,0 фоиз кўп янги субъектини ташкил
этишга кўмаклашди[4].
1-расм. Кичик бизнес ва хусусий тадбиркорликнинг ялпи ички
маҳсулотдаги улуши, фоизда
Манба: Ўзбекистон Республикаси Марказий банки маълумотлари асосида
муаллиф томонидан тузилган.
Мамлакатимизда кичик бизнес ва хусусий тадбиркорлик давлат ва
жамиятимиз ривожида алоҳида ўрин эгаллайди. Бугунги кунда биз бу соҳани
ривожлантирмасдан туриб иқтисодиётимизнинг келажагини таъминлай
олмаймиз. Кичик бизнес ва хусусий тадбиркорлик соҳаси ички бозоримизни
1,50
31,00
33,80 34,60 35,00 35,60
38,20
42,10
45,50
48,20 50,10
52,50 54,00
54,60 55,80 56,00
0,00
10,00
20,00
30,00
40,00
50,00
60,00
1991 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014
“Иқтисодиёт ва инновацион технологиялар” илмий электрон журнали. № 1, январь-февраль, 2016 йил
3
www.iqtisodiyot.uz
рақобатбардош ва сифатли маҳсулотлар билан тўлдиришга, аҳолини иш билан
таъминлаш ва шу аснода уларнинг муносиб даромад топиши, фаровонлигини
ошиб боришига эришишда энг асосий омиллардан бири ҳисобланади ҳамда
мамлакат саноатида ишлаб чиқаришнинг янада замонавий, инновацион
ривожланишини таъминлайди.
Мамлакатимизда сўнгги йилларда кичик бизнес ва хусусий тадбиркорлик
соҳасига
давлат
томонидан
катта
эътибор
берилиши
ҳамда
қўллаб-қувватланиши
натижасида
унинг
мамлакатимиз
ялпи
ички
маҳсулотидаги
улуши
йилдан-йилга
ортиб
бормоқда.
Агар
мустақиллигимизнинг дастлабки йили – 1991 йилда кичик бизнес ва хусусий
тадбиркорликнинг ялпи ички маҳсулотдаги улуши атиги 1,5 фоизни ташкил
этган бўлса, 2000 йилда ушбу кўрсаткич 31 фоизга, 2014 йилда эса 56 фоизга
етди, яъни 2000 йилга нисбатан деярли 21 баробар, 1991 йилга нисбатан эса 37
баробар ўсди (1-расм).
Кичик бизнес субъектларининг ривожланиши мамлакатимизда янги иш
ўринларини ташкил қилиш, аҳоли фаровонлигини таъминлаш ва даромадини
оширишда ҳам муҳим омил бўлмоқда.
1-жадвал
Ўзбекистонда янги иш ўринларини яратишда кичик бизнес
субъектларининг улуши, минг киши
Кўрсаткичлар номи
2010
й.
2011
й.
2012
й.
2013
й.
2014
й.
1
2
3
4
5
6
Янги ташкил этилган иш ўринлари
950
956,2
973,5
970
1000
шу жумладан:
Кичик бизнес ва хусусий тадбиркорликда
480
600,1
602,2
480
480
Фоиз ҳисобида
50,5
62,8
61,9
49,5
48,0
Кичик бизнес ва хусусий тадбиркорликдаги
бандларнинг жами иқтисодиётдаги банд
бўлганларнинг сонига нисбатан улуши, фоиз
ҳисобида
74,4
74,8
75
75
76,5
Манба: Ўзбекистон Республикаси Марказий банки маълумотлари асосида муаллиф
томонидан тузилган.
Жадвалдан кўриниб турибдики, Ўзбекистон Республикасида янги иш
ўринларининг яратилишида кичик бизнес ва хусусий тадбиркорлик
субъектларининг улуши йилдан йилга ортиб бормоқда. Кейинги даврларда
мамлакатимизда йилига 1 млн.га яқин янги иш ўрни ташкил этилаётган бўлса,
уларнинг ярмидан кўпи кичик бизнес ва хусусий тадбиркорлик соҳасига тўғри
келмоқда.
2014 йил давомида иш ўринларини ташкил этиш ва аҳоли бандлигини
таъминлаш бўйича минтақавий дастурлар амалга оширилиши натижасида
қарийб 1 млн. киши иш билан таъминланди.
Бунда кичик бизнес ва хусусий тадбиркорликни, хизмат кўрсатиш ва
сервис соҳасини жадал ривожлантиришга алоҳида эътибор қаратилиб, ушбу
“Иқтисодиёт ва инновацион технологиялар” илмий электрон журнали. № 1, январь-февраль, 2016 йил
4
www.iqtisodiyot.uz
соҳаларда ва касаначиликни кенгайтириш ҳисобидан, умумий сонда
480 мингдан зиёд иш ўрни яратилди. Бу эса кичик бизнес соҳасининг аҳоли
бандлигини таъминлаш ва янги иш ўринларини ташкил қилиш муаммосини ҳал
этишда муҳим ўрин эгаллашини кўрсатмоқда.
Бугунги кунга келиб, илмий-техникавий ва ижтимоий-инновацион
жараёнларнинг жадаллик билан ривожланиб бориши, янги ахборот муҳитининг
шаклланиши, бозорлар кенгайиши, янги товар ва хизматлар пайдо бўлиши ва
охир-оқибатда товар ва хизматлар билан тўлган бозорларда истеъмолчи ва
харидорларнинг
ҳатти-ҳаракатларидаги
ўзгаришлар
кичик
бизнес
субъектларининг маркетинг, экологик ва инновацион фаолиятларини қайта
кўриб чиқишни тақозо этади.
Инновация – бу қўллаш учун жорий этилган қандайдир янгилик ёки
сезиларли даражада яхшиланган маҳсулот (товар/хизмат) ёки жараён, янги
маркетинг ёки янги ташкилий услубдир. Инновациянинг асосий тавсифи
сифатида унинг самарали амалиётда татбиқ этилишини айтиш мумкин. У товар,
хизмат, жараён, фаолият, технология, бизнес-модель, стратегияда ифодаланади.
Инновация фаолият юритаётган тизимнинг самарадорлигини оширади.
Асосий инновация турлари:
• технологик – маҳсулот, техниканинг ишлаб чиқиш ёки мавжудини
мукаммаллаштириш ва янги мукаммаллаштирилган технологик жараёнлар;
• ижтимоий (жараёнли) – инсон турмуш жараёнини янгилаш (таълим,
бошқарув тизими, хайрия, хизмат кўрсатиш);
• ташкилий;
• маркетинг.
Хусусан, ишлаб чиқариш ва кичик бизнесда инновацияларни қўллаш деб,
янги ишлаб чиқариш технология ва методларни яратиш, охирги илмий
тадқиқотлар натижаларини амалиётга татбиқ этиш ва замон талабига мос
ҳамда янада кўпроқ фойда кўриш имконини берувчи методлардан фойдаланиш
тушунилади.
Ишлаб чиқаришда инновация-жараёни мақсади:
1. Даромаднинг ўсиши (ишлаб чиқариш ҳажмининг ўсиши, хомашё ва
энергия тежамкорлиги натижасида);
2. Атроф-муҳит ифлосланишининг камайиши.
Атроф-муҳит ифлосланишининг камайиши нафақат корхона ва
ташкилотлар, балки давлат ва ҳаттоки бутун жаҳон учун фойдали бўлиб, кичик
корхона ва бизнес субъектлари томонидан экологик инновацияларни товар ва
хизматларни ишлаб чиқариш жараёнига татбиқ этиши умумжаҳон долзарб
масаладир.
Шу жумладан, бизнесда инновациялар қуйидаги кўринишларда бўлиши
мумкин:
ғоя ва технологиялар;
бизнесни бошқариш методлари;
новатор ва замондан олдиндаги янгиликлар.
Бизнес ғоя ва технологиялар янги рентабел корхоналарни ташкил этиш ва
янада замонавий бизнес кўринишларини яратишда ўз аксини топади. Пухта
“Иқтисодиёт ва инновацион технологиялар” илмий электрон журнали. № 1, январь-февраль, 2016 йил
5
www.iqtisodiyot.uz
ўйланган бизнес ғоялар ва лойиҳаларнинг бизнес субъектлари томонидан
амалиётга татбиқ этилиши, уларнинг келажакдаги муваффақиятини таъминлаб
беради.
Маълумки, ҳар қандай фаолият тури бошқарув асосида қурилади, чунки
шу фаолиятни амалга оширишда кўзланган мақсадга эришиш, бажариладиган
вазифаларни тақсимлаш, ижросини назорат қилиш, шунингдек, самарадорликка
эришиш учун шу фаолиятда иштирок этувчилар манфаатларини ҳимоя қилиш,
рағбатлантириш чора-тадбирлари бошқарув жараёнида ташкил этилади ва
инновацион
бизнесни
бошқариш
методлари
ёрдамида
янада
мувофиқлаштирилади.
Технологияларни модернизациялаш, маҳсулот сифатини яхшилаш, ишлаб
чиқариш вақтини камайтириш ва ҳажмини орттиришга қаратилган инновацион
ғоялар, товар ва хизматларнинг таннархи пасайиши, рақобатбардошлигини
оширишга сабаб бўлади ва натижада даромаднинг ошиши кузатилади.
Тадбиркорликнинг асосий мақсади эса фойда кўринишидаги даромад
олишлигини ҳисобга олсак, корхоналарнинг инновацион технологияларга
эҳтиёжлиги аниқ.
Қуйидаги йўналишларни ривожлантириш эвазига кичик бизнес
субъектларида замонавий инновацияларни шакллантиришга эришилади:
маркетинг тадбирлари мажмуидаги асосий элементларнинг мазмунига
янада чуқурроқ тушуниб етиш: товар – фойдалилик сифатида; баҳо – қабул
қилиб олинадиган қиймат сифатида; тақсимот (савдо-сотиқ) – ҳаммабоп;
ҳаракатланиш (продвижение – реклама) – хабардорлик, билимдонлик;
умумий маркетингдан индивидуал маркетингга ўтиш орқали кичик
бизнес фаолиятига хос бўлган бозорнинг кичик турларига ўтиш;
харидорларни харид қилишга ундовчи омилларни маркетинг ва
инновация нуқтаи назаридан излаш, ўрганиш орқали харидор онгида пайдо
бўлувчи муаммоларни ечишда кичик бизнес соҳаларида ишлаб чиқариладиган
таклиф этиладиган товар ва хизматларни истеъмол қийматларини яратишга
қаратиш;
халқаро андозалар асосига қурилган товар ва хизматларнинг сифатига
оид бўлган тариф ва тавсифлар ҳақида ахборотларни яратиш ва ишлаб чиқиш;
кичик бизнес соҳаларидаги корхоналарнинг жорий фойда (даромад)
олишга қаратадиган эътиборларини узоқ муддатли пул оқимини таълим этувчи
янги ахборот технологиялари (Интернет) асосида фаолият юритувчи
инновацион фаолиятига қаратиш;
кичик бизнес фаолиятидаги инновацион иқтисодиёт, социология,
ҳуқуқ, ахборот, экология ва бошқа соҳалар билан туташ жойлардаги
муаммоларни ечиш.
Кичик бизнес субъектларининг инновацион фаолияти, аввало, амалиётга
янги, такомиллашган ишлаб чиқаришни жорий этиш, иккинчидан, маҳсулот
ишлаб чиқариш харажатларининг барча турларини қисқартириш, учинчидан,
ишлаб чиқариладиган товар ва хизматларнинг нархларини пасайтиришда
“Иқтисодиёт ва инновацион технологиялар” илмий электрон журнали. № 1, январь-февраль, 2016 йил
6
www.iqtisodiyot.uz
уларнинг истеъмол ва сифат хусусиятларини доимий равишда ошириб боришни
талаб этади.
Кичик
бизнес
субъектларининг
инновацион
фаолиятни
ривожлантиришдан асосий мақсад, бутун ишлаб чиқаришни янгилаш билан бир
вақтда, ишлаб чиқариш самарадорлигини ошириш, илмий-техник, интеллектуал
ва иқтисодий салоҳиятдан самарали фойдаланиш асосида соҳани
ривожлантириш ва рақобатбардошлигини оширишдан иборат.
Республикамизда кичик бизнес ва хусусий тадбиркорликнинг инновацион
фаолиятини ривожлантиришда давлат томонидан олиб бориладиган
чора-тадбирлар авваламбор, қуйидагиларга қаратилиши лозим бўлади:
инновацион лойиҳаларни жорий этишда кичик бизнеснинг трансакцион
харажатларини камайтириш;
янги технологияларни синовдан ўтказган ҳолда, кичик корхоналар учун
таваккалчиликни камайтириш;
кичик бизнес ва хусусий тадбиркорлик субъектлари ҳуқуқ ва
манфаатларини ҳимоялаш юзасидан амалга оширилаётган ислоҳотларда
суғуртавий ҳимоя имкониятларини тобора ошириш;
молиявий ва инвестиция институтлари бозорини такшил этишни
рағбатлантириш;
йирик корхоналарнинг кичик бизнес субъектлари инновацион
лойиҳаларини ҳиссадор ташкилот сифатида улушли молиялаштиришдан
оладиган манфаатдорлигини ошириш;
фан-таълим-ишлаб чиқариш интеграцияси самарадорлигини ошириш
ва уларни ўзаро боғлайдиган инновацион воситачилар тармоғини
ривожлантириш ва ҳ.к.
Инновацион иқтисодий ривожланиш йўлига ўтишда кичик бизнес ва
хусусий тадбиркорликнинг ролини ошириш қуйидаги йўналишлар орқали
амалга оширилиши мақсадга мувофиқдир:
ишлаб чиқаришда инновация ва нанотехнологияларни қўллаш;
муқобиль
энергия
турларидан
фойдаланиш,
шу
жумладан
Ўзбекистонда йўлга қўйилган қуёш энергиясидан фойдаланиш;
фармакология ва фармацевтика соҳаси салоҳиятидан фойдаланиш;
ишлаб чиқаришда биотехнологияларни қўллаш;
кам сув талаб қиладиган технологияларни ишлаб чиқиш ва амалиётга
жорий этиш;
қишлоқ хўжалиги экинлари янги серҳосил навларини, маҳсулдор чорва
моллари турларини яратиш;
саноат ва маиший чиқиндиларни қайта ишлаш ва ҳ.к.
Кичик бизнес ва хусусий тадбиркорликда илғор ва тежамкор
технологиялардан фойдаланиш, ҳамда товарларнинг юқори сифатли ва
истеъмол хусусиятларини таъминлашга хизмат қиладиган инновацион техника
ва технологияларни яратиш тизими жорий этилиши, бу соҳага ёш ва малакали
кадрларни жалб этган ҳолда, аҳолининг ички эҳтиёжини таъминлаш билан
биргаликда, экспорт қилишга хизмат қиладиган рақобатбардош, сифатли
“Иқтисодиёт ва инновацион технологиялар” илмий электрон журнали. № 1, январь-февраль, 2016 йил
7
www.iqtisodiyot.uz
маҳсулотларни ишлаб чиқаришни янада кучайтиришга эришиш учун асосий
омил бўлади.
Хулоса ўрнида шуни айтиш мумкинки, ҳозирги рақобат кучайиб
бораётган шароитда кичик бизнес ва хусусий тадбиркорлик субъектлари ўз
фаолиятларида инновацияларни қўллаши, уларга йирик корхоналар билан
ҳамкорлик қилиш ва бозорга янги товар ҳамда технологияларни киритишга
имкон яратади. Бунда кичик бизнес корхоналарининг бошқарув фаолиятига ҳам
инновацион менежмент усуллари ҳамда технологияларини татбиқ этиш,
амалдаги бошқарув усулларини мунтазам равишда такомиллаштириб бориш
кичик
бизнес
субъектининг
келгусида
муваффақиятга
эришишини
таъминлайди.
Фойдаланилган адабиётлар рўйхати
1. Вазирлар Маҳкамасининг 2015 йилнинг январь-сентябрь ойларида
республикани ижтимоий-иқтисодий ривожлантириш якунларига бағишланган
мажлиси. //Халқ сўзи, 2015 йил 28 октябрь.
2. “Асосий
вазифамиз
–
жамиятимизни
ислоҳ
этиш
ва
демократлаштириш, мамлакатимизни модернизация қилиш жараёнларини янги
босқичга кўтаришдан иборат” Президентнинг Ислом Каримовнинг Ўзбекистон
Республикаси Конституцияси қабул қилинганининг 23 йиллигига бағишланган
тантанали маросимдаги маърузаси. //Халқ сўзи, 2015 йил 6 декабрь.
3. 2015 йилда иқтисодиётимизда туб таркибий ўзгаришларни амалга
ошириш, модернизация ва диверсификация жараёнларини изчил давом эттириш
ҳисобидан хусусий мулк ва хусусий тадбиркорликка кенг йўл очиб бериш –
устувор вазифамиздир. Ўзбекистон Республикаси Президенти Ислом
Каримовнинг
мамлакатимизни
2014
йилда
ижтимоий-иқтисодий
ривожлантириш якунлари ва 2015 йилга мўлжалланган иқтисодий дастурнинг
энг муҳим устувор йўналишларига бағишланган Вазирлар Маҳкамасининг
мажлисидаги маърузаси. //Халқ сўзи, 2015 йил 19 январь.
4. Вазирлар Маҳкамасининг 2015 йилнинг январь-сентябрь ойларида
республикани ижтимоий-иқтисодий ривожлантириш якунларига бағишланган
мажлиси. //Халқ сўзи, 2015 йил 28 октябрь.
5. 2014 йилда пул-кредит соҳасидаги вазият ва монетар сиёсатнинг
2015 йилга мўлжалланган асосий йўналишлари. http://cbu.uz/uzc/node/45262.
6. Болтабаев
М.Р.,
Қосимова
М.С.,
Эргашходжаева
Ш.Ж.,
Ғойипназаров Б.К., Самадов А.Н., Ходжаев Р.С. Кичик бизнес ва тадбиркорлик.
– Т.: АДИБ НАШРИЁТИ, 2011. – 283 б.
7. Ходиев Б.Ю., Қосимова М.С., Самадов А.Н. Кичик бизнес ва хусусий
тадбиркорлик. –Т.: ТДИУ, 2010. - 260 б.
