“Иқтисодиёт ва инновацион технологиялар” илмий электрон журнали. № 2, март-апрель, 2016 йил
1
www.iqtisodiyot.uz
З.С. Шохужаева,
и.ф.н., доц., ҚМИИ
ИСТИҚБОЛДА СУҒОРИШ ТЕХНОЛОГИЯЛАРИНИ ЖОРИЙ ЭТИШНИ
ТАКОМИЛЛАШТИРИШНИНГ ЗАРУРАТИ ВА АҲАМИЯТИ
За годы независимости произошли значительные изменения в области
управления водными ресурсами. В частности, система управления водными
ресурсами была усовершенствована, были улучшены техническое состояние
ирригационных сетей, проведена большая работа по улучшению мелиоративного
состояния орошаемых земель и по их водоснабжению, уделяется большое
внимание по внедрению современной водосберегающей технологии и
диверсификации производства сельскохозяйственной продукции.
During the years of independence have been significant developments in the field
of water management. In particular, the water management system and the technical
condition of irrigation networks have been improved, to improve the water supply for
irrigation and land reclamation carried out extensive work, attention is paid to the
introduction of modern water-saving technologies and to the diversification of
agricultural production.
Калитли сўзлар:
суғориш усуллари, суғориш технологияси,
томчилатиб
суғориш,
эгатга плёнка тўшаб суғориш, кўчма эгилувчан қувурлар,
диверсификация,
ерларнинг мелиоратив ҳолати.
Сув ресурсларининг танқислиги шароитида республикамизнинг арид
(жанубий) минтақаларининг суғориладиган майдонларида инновацион суғориш
усуллари ва суғориш технологияларини қўллашни тақозо этади. Шу нуқтаи
назардан арид минтақаларида суғориш сувидан самарали фойдаланиш, сув
исрофгарчилигини 15-20 %га камайтириш ва мелиоратив ерлар ҳосилдорлигини
1,5-2,3 маротабага ошириш бугунги куннинг долзарб масалаларидан ҳисобланади.
Маълумки, Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2007 йилнинг
29 октябрдаги “Ерларнинг мелиоратив ҳолатини яхшилаш тизимини тубдан
такомиллаштириш чора-тадбирлари тўғрисида”ги ПФ-3932-сонли фармони ва
унинг асосида Давлат дастурлари қабул қилиниши мамлакат ва соҳа учун ўта
муҳим даврда қабул қилинган ва бошқа давлатларда ўхшаши бўлмаган алоҳида
воқеа бўлди. Чунки шу даврга келиб суғориладиган ерларнинг мелиоратив ҳолати
катта майдонларда аянчли ҳолга тушиб, мамлакатимизнинг ижтимоий-иқтисодий
ривожланишида мураккабликларни келтириб чиқарди.
2008-2012 йиллар Давлат дастури ижроси таъминланиши натижасида соҳага
748 млрд. 700 миллион сўм маблағ йўналтирилиб, 1450 дона юқори унумли
замонавий мелиоратив техникалар етказиб берилди, ҳамда лойиҳалар ҳудудида 1
миллион 200 минг гектардан ортиқ суғориладиган майдонларда ер ости сизот
“Иқтисодиёт ва инновацион технологиялар” илмий электрон журнали. № 2, март-апрель, 2016 йил
2
www.iqtisodiyot.uz
сувлари сатҳи меъёр даражада ушланиб, ерларнинг мелиоратив ҳолати
яхшиланиши ва барқарорлиги таъминланиши билан бирга кучли ва ўртача
шўрланган майдонлар 105 минг гектарга, ер ости сизот сувлари сатҳи 2,0 метргача
бўлган майдонлар 118 минг гектарга камайишига эришилди.
Олиб борилган тадқиқотлар шуни кўрсатадики, ҳудудларда ўртача
ҳосилдорлик пахта майдонларида 2,0-2,5 ц/га, ғаллада 2,5-3,0 ц/га ошганлигини
кўрсатди.
Соҳада амалга оширилган тадбирлар самарадорлигини тўғри баҳолаган ҳолда
келгусида ушбу ишларни давом эттириш мақсадида Ўзбекистон Республикаси
Президентининг 2013 йил 19 апрелдаги “2013-2017 йиллар даврида суғориладиган
ерларнинг мелиоратив ҳолатини янада яхшилаш ва сув ресурсларидан самарали
фойдаланиш бўйича чора-тадбирлар тўғрисида”ги ПҚ-1958-сонли қарори қабул
қилинди.
Ушбу қарорда кўрилган асосий масалалар қуйидагилардан иборат:
- мелиоратив объектларни қуриш ва реконструкция қилиш ҳамда таъмирлаш-
тиклаш дастурларини шакллантириш жараёнида ирригация объектлари билан
комплекс равишда ёндошган ҳолда тайёрланиши;
- 2013 йилнинг май ойидан бошлаб мева-сабзавотчилик, узумчилик ва полиз
маҳсулотларини етиштириш учун ер участкаларини бериш бўйича ижро этувчи
ҳокимият органлари билан қишлоқ хўжалиги товар ишлаб чиқарувчилари
ўртасида тузиладиган ижара шартномаларида, қоида тариқасида, қишлоқ
хўжалиги товар ишлаб чиқарувчилари томонидан томчилатиб суғориш тизимини
ва сув тежайдиган бошқа суғориш технологияларини жорий этиш бўйича
инвестиция мажбуриятларини олиш назарда тутилиши бўйича тартиб ўрнатилди.
Қарор ижросини таъминлаш мақсадида Қишлоқ ва сув хўжалиги вазирлиги,
Иқтисодиёт вазирлиги, Молия вазирлиги, «Ергеодезкадастр» давлат қўмитаси
томонидан Қорақалпоғистон Республикаси Вазирлар Кенгаши ва вилоятлар
ҳокимликлари билан биргаликда 2013-2017 йиллар даврида:
- суғориладиган ерларнинг мелиоратив ҳолатини яхшилаш ва сув
ресурсларидан оқилона фойдаланишни таъминлаш бўйича чора-тадбирлар
комплекси;
- суғориладиган ерларнинг мелиоратив ҳолатини яхшилаш жамғармаси
маблағлари
ҳисобидан
молиялаштириладиган
тадбирларнинг
прогноз
параметрлари;
- Ўзбекистон Республикаси Давлат бюджетидан марказлаштирилган
инвестициялар ҳисобига молиялаштириладиган ирригация объектларини қуриш ва
реконструкция қилиш прогноз параметрлари;
- сув истеъмолчилари ва фермер хўжаликлари уюшмаларининг маблағлари
ҳисобидан амалга ошириладиган суғориш тармоқларини таъмирлаш-тиклаш
прогноз параметрлари;
- қишлоқ хўжалиги товар ишлаб чиқарувчиларининг кредит ва ўз маблағлари
ҳисобидан томчилатиб суғориш тизимини жорий этишнинг прогноз параметрлари
“Иқтисодиёт ва инновацион технологиялар” илмий электрон журнали. № 2, март-апрель, 2016 йил
3
www.iqtisodiyot.uz
ишлаб чиқилиб, маъқулланди.
Ушбу Давлат дастурига асосан, Қашқадарё вилоятимизда 2015 йилда 840
гектар майдонда томчилатиб суғориш тизими, 1600 гектар майдонда эгатга плёнка
тўшаб суғориш усули ҳамда 995 гектар майдонда ўқ ариқлар ўрнига кўчма
эгилувчан қувурлар ёрдамида суғориш усуллари жорий этилди.
Маълумки, Қашқадарё вилоятининг суғориладиган ер майдонлари 514,9
минг гектар бўлиб, шундан 284,38 гектари (56 %) шўрланмаган ерлар, 175,58
гектари (34 %) кучсиз шўрланган ерлар, 43,59 гектари (8 %) ўртача шўрланган
ерлар ва 11,36 гектари (2 %) кучли шўрланган ерлар ҳисобланади (1 - диаграмма).
1-диаграмма. Қашқадарё вилояти суғориладиган ер майдонларининг
мелиоратив ҳолати
Вилоятнинг суғориладиган ерларнинг мелиоратив ҳолатини яхшилаш
давлат Дастури асосида 2014 йил якунларига кўра қуриш ва реконструкция қилиш
бўйича 9 та лойиҳа асосида 152,4 км узунликда, 12233,8 млн. сўмлик ишлар
бажарилиши режалаштирилган бўлиб, 160,3 км узунликда 13085,2 млн. сўмлик
ишлар амалга оширилди. Бу эса йиллик режага нисбатан 107 %ни ташкил этди.
Суғориладиган ерларнинг мелиоратив ҳолатини яхшилаш бўйича
коллектор-дренаж тармоқларини тизимли таъмирлаш-тиклашда 12 та лойиҳа
асосида 461,1 км узунликдаги 6656,6 млн. сўмлик ишлар режалаштирилиб, бу
кўрсаткич 100 фоизга бажарилганлигини олиб борилган монографик тадқиқотлар
натижасидан кўриш мумкин. Шунингдек, капитал қурилишда ирригация
объектлари бўйича 2014 йилда 12 та лойиҳа асосида 16571,7 млн. сўмлик қурилиш
ишлари 105 фоизга, яъни 17383,5 млн. сўмга бажарилди.
Маълумки, Вазирлар Маҳкамасининг 2013 йил 21 июндаги 176-сонли қарори
“Иқтисодиёт ва инновацион технологиялар” илмий электрон журнали. № 2, март-апрель, 2016 йил
4
www.iqtisodiyot.uz
билан:
томчилатиб ва сувни тежайдиган бошқа технологияларни жорий этиш
давлат дастурини шакллантириш Низоми ва молиялаштириш механизми
тасдиқланди;
мелиорация жамғармаси маблағлари ҳисобидан имтиёзли йиллик 6
фоизли кредит ажратиш;
тежалган сув ҳисобидан бошоқли дон экинларидан бўшаган майдонларда
такрорий экин етиштиришга йўналтириш;
тизимнинг бутловчи қисмларини ишлаб чиқарувчи ихтисослаштирилган
ташкилотларга декларация қилинган нархлар бўйича полиэтилен гранула ажратиш
белгиланди.
Солиқ кодексининг 367-моддасига асосан 5 йил муддатга ягона ер солиғи
тўлашдан озод этилган, яъни Ўзбекистон Республикаси Солиқ кодексининг 367-
моддасига биноан, юридик шахслар, ер участкасининг қайси қисмида томчилатиб
суғоришдан фойдаланилаётган бўлса, ўша қисмида томчилатиб суғориш тизими
жорий қилинган ойдан бошлаб беш йил муддатга ягона ер солиғини тўлашдан
озод қилиш имтиёзлари берилди.
Республикамиз бўйича томчилатиб суғориш тизими жорий қилинган
умумий майдонларнинг ўсиши 2- диаграммада келтирилган бўлиб, бунда 2009
йилда 1194 гектарга ерда томчилатиб суғориш технологиялари қўлланилган бўлса,
бу кўрсаткич 2015 йилда 18361 гектарга етказилди. Демак, суғориладиган
ерларнинг мелиоратив ҳолатини янада яхшилаш ва сув ресурсларидан самарали
фойдаланиш бўйича Давлат дастурларининг амалдаги ижроси натижалари десак,
хато бўлмайди.
2-диаграмма. Ўзбекистон Республикаси қишлоқ хўжалигида томчилатиб
суғориш тизими жорий қилинган майдонларнинг ўсиши
Мазкур дастур билан белгиланган ишларни бажаришни таъминлаш
“Иқтисодиёт ва инновацион технологиялар” илмий электрон журнали. № 2, март-апрель, 2016 йил
5
www.iqtisodiyot.uz
мақсадида 2013-2017 йиллар мобайнида республика бюджетидан қарийб
2 триллион сўмдан ортиқ маблағлар ажратилиши режалаштирилиб, қуйидаги
натижаларга эришиш кутилмоқда:
лойиҳалар ҳудудида 1 миллион 132 минг гектардан ортиқ суғориладиган
майдонларда ер ости сизот сувлари сатҳи меъёр даражада ушлаб турилиб,
ерларнинг мелиоратив ҳолати яхшиланишига ва барқарорлиги таъминланишига
эришилиши ҳамда ушбу ерларнинг мелиоратив ҳолати ёмонлашувининг олдини
олиш;
лойиҳалар
амалга
ошириладиган
каналларнинг
фойдали
иш
коэффициентини 20 фоизгача ошиши ва 770 минг гектар суғориладиган
майдонларнинг сув таъминоти яхшиланиб, суғоришга бериладиган сувнинг
йиллик ўртача 2 млрд. 900 миллион кубометр иқтисод бўлиши ва 240 минг гектар
майдонга кафолатли сув етказиб берилишини таъминлаш;
сув хўжалиги эксплуатация, қурилиш ташкилотларининг ҳамда Сув
истеъмолчилари уюшмалари ва фермер хўжаликларининг моддий-техника базаси
бойитилиб, 1160 янги иш ўринларини яратиш.
Бугунги кунга қадар мазкур қарор ижроси юзасидан 2013-2015 йилларда
соҳага 720 млрд. сўм маблағ йўналтирилиб, қуйидаги тадбирлар амалга оширилди:
2575 км узунликдаги коллектор тармоқлари реконструкция қилинди ва
қурилди;
- 36 минг 957 км узунликдаги очиқ ва 1 минг 564 км ёпиқ горизонтал дренаж
тармоқлари таъмирланди ва тикланди;
- “Ўзмелиомашлизинг” давлат лизинг компанияси орқали 477 дона
замонавий мелиоратив техника ва механизмлар харид қилинди.
Шу билан бирга, 2013-2015 йилларда жами 890 км узунликда каналлар, 193
км лоток тармоқлари, 42 дона гидротехник иншоотлар, 25 км қирғоқ ҳимоя
ишлари, умумий қуввати 32,9 м
3
/с бўлган насос станциялар, 48 км узунликда
босимли қувурлар, 323 млн.м
3
сиғимли сув омборларида қурилиш ва
реконструкция қилиш ишлари амалга оширилди.
Амалга оширилган ишлар натижасида 545 минг гектар майдонларнинг сув
таъминоти яхшиланиб, 844 минг гектар суғориладиган майдонлардан чиқиб
кетаётган сизот сувларнинг тўсиқсиз чиқиб кетиши таъминланди, ўрта ва кучли
шўрланган ер майдонлари 81 минг гектарга, ер ости сизот сувлари сатҳи 2
метргача бўлган майдонлар 127 минг гектарга қисқариб, 636 минг гектар
суғориладиган ер майдонларининг мелиоратив ҳолати яхшиланди ва барқарорлиги
таъминланди.
Дарҳақиқат, Қашқадарё вилоятида ташкил этилган ҳудудий ишчи гуруҳлари
томонидан томчилатиб суғориш ва сувни тежайдиган бошқа суғориш
технологияларини жорий этиш мақсадида 2015 йилда томчилатиб, эгатга плёнка
тўшаб ҳамда кўчма эгилувчан қувурлар орқали суғориш усулларини жорий қилиш
бўйича ҳудудий дастур ишлаб чиқилди. Унга киритилган томчилатиб суғориш
“Иқтисодиёт ва инновацион технологиялар” илмий электрон журнали. № 2, март-апрель, 2016 йил
6
www.iqtisodiyot.uz
технологиясини жорий қилиш лойиҳаларини амалга оширган ер эгаларига
Суғориладиган ерларнинг мелиоратив ҳолатини яхшилаш жамғармасининг кредит
линияси ҳисобидан 10 миллиард сўм маблағ ажратилди. Бу сармоялар тижорат
банклари орқали йиллик 6 фоизлик имтиёз билан тақдим этилади.
2014 йилда вилоятимизда 737 гектар майдондаги боғ ва токзорларда, пахта
майдонлари ва иссиқхоналарда фермер хўжаликлари, корхона ва ташкилотлар
томонидан томчилатиб суғориш технологияси жорий этилди. 2015 йилда эса 840
гектар майдонда 86 та фермер хўжаликлари томонидан томчилатиб суғориш
технологияси жорий қилиниб, сув 2,0-2,5 баробар иқтисод қилинишига эришилди.
Шунингдек, экинлар ҳосилдорлиги 3-4 центнерга ошишига олиб келди.
Олиб борилаётган ишлар билан биргаликда соҳада юқори натижаларга
эришишни рағбатлантириш ва сув истеъмолчиларини қўллаб-қувватлаш
мақсадида ўтган давр ичида 600 дан ортиқ қишлоқ хўжалиги ишлаб
чиқарувчиларига 170 млрд. сўмдан ортиқ миқдорда имтиёзли кредитлар
ажратилиб, замонавий қишлоқ хўжалиги техника ва технологияларини сотиб
олишга, интенсив боғлар, иссиқхоналар, қишлоқ хўжалиги маҳсулотларини қайта
ишлаш корхоналарини барпо этишга йўналтирилиб, 4 мингдан ортиқ янги иш
ўринлари яратилди (3-диаграмма). Шунингдек, “Ўзмелиомашлизинг” компанияси
ва бошқа халқаро ташкилотлар томонидан сув истеъмолчиларига 60 донага яқин
юқори унумли замонавий мелиоратив техникалар ҳамда 300 га яқин бошқа
воситалар олиб берилиши таъминланди.
3-диаграмма. Сув хўжалиги эксплуатация ташкилотларини молиялаштириш
Ўзбекистон Республикаси Қишлоқ ва сув хўжалиги вазирлиги
томонидан
2013-2017 йилларда республикамиз вилоятларининг суғориладиган ерларида
томчилатиб суғориш тизимини жорий этишнинг прогноз кўрсаткичлари қуйидаги
жадвалда келтирилган бўлиб, мамлакатимиз бўйича жами 25000 гектарга, яъни
“Иқтисодиёт ва инновацион технологиялар” илмий электрон журнали. № 2, март-апрель, 2016 йил
7
www.iqtisodiyot.uz
2013 йилда 3500 га, 2014 йилда 5000 га, 2015 йилда 5300 га, 2016 йилда 5500 га,
2017 йилда эса 5700 гага томчилатиб суғориш тизимини жорий этиш прогноз
кўрсаткичлари келтирилган. Республикамиз вилоятлари бўйича таҳлил киладиган
бўлсак, энг катта майдон
Самарқанд
ва
Қашқадарё
вилоятларида,
яъни 4200-4000
га ерларда томчилатиб суғориш тизимини жорий этишга алоҳида эътибор
қаратилган.
Дарҳақиқат, томчилатиб суғориш технологияларини жорий этиш
масаласи қишлоқ хўжалиги ишлаб чиқарувчилари томонидан кредит ва ўз
маблағлари ҳисобидан амалга ошириш лозимлиги ҳам белгилаб берилган.
Қашқадарё вилоятида бугунги кунда 515 минг гектардан ортиқ
суғориладиган майдонлар бўлиб, 2013-2017 йиллар давомида жами 4000 гектарга
томчилатиб суғориш тизимини жорий этиш бўйича прогноз кўрсаткичлар 1-
жадвалда ўз ифодасини топган.
1-жадвал
Қишлоқ хўжалиги маҳсулоти ишлаб чиқувчилар томонидан кредит ва ўз
маблағлари ҳисобидан томчилатиб суғориш тизимини жорий этиш прогноз
кўрсаткичлари,
гектар
№
Ҳудудлар номи
2013-2017 й.
кўрсаткич-
лари
Шу жумладан:
2013 й.
2014 й.
2015 й.
2016 й.
2017 й.
1
2
3
4
5
6
7
8
1.
Қорақалпоғистон
Республикаси
200
30
40
40
40
50
2.
Андижан вилояти
1800
250
360
390
400
400
3.
Бухоро вилояти
800
110
160
170
180
180
4.
Жиззах вилояти
1500
210
300
320
330
340
5.
Қашқадарё вилояти
4000
560
800
840
880
920
6.
Навоий вилояти
1200
170
240
250
260
280
7.
Наманган вилояти
3000
420
600
640
660
680
8.
Самарқанд вилояти
4200
590
840
900
920
950
9.
Сурхондарё вилояти
2800
390
560
600
620
630
10.
Сирдарё вилояти
1000
140
200
200
220
240
11.
Тошкент вилояти
1800
250
360
380
400
410
12.
Фарғона вилояти
2500
350
500
530
550
570
13.
Хоразм вилояти
200
30
40
40
40
50
Жами
25000
3500
5000
5300
5500
5700
Манба: Ўзбекистон Республикаси Қишлоқ ва сув хўжалиги вазирлиги
маълумотлари.
Республикамизда, қолаверса Қашқадарё вилоятида ҳам сув ресурслари
миқдори
чегараланганлиги
ҳамда
иқтисодиётимиз
тармоқларида
сув
ресурсларининг ўта муҳимлигини ҳисобга олиб, улардан янада тежаб-тергаб
фойдаланиш мақсадида мамлакатимиз ва вилоятимизда сувни тежовчи
технологиялардан самарали фойдаланиш, қишлоқ хўжалиги суғориш тизимида
замонавий техника ва технологияларни кенг жорий этишни янада
“Иқтисодиёт ва инновацион технологиялар” илмий электрон журнали. № 2, март-апрель, 2016 йил
8
www.iqtisodiyot.uz
такомиллаштириш мақсадида қуйидаги
таклифларни билдирамиз:
сув истеъмолчилари уюшмаси ва уларнинг фаолияти билан боғлиқ
ҳуқуқий асослар такомиллаштирилиши лозим;
Ўзбекистон Республикаси фан ва технологияларни ривожлантириш
маркази томонидан устувор илмий йўналиш сифатида сув ресурсларини оқилона
бошқариш
ва
улардан
самарали
фойдаланиш,
замонавий
суғориш
технологияларини яратиш ва жорий этиш билан боғлиқ илмий тадқиқот ишларини
белгилаш;
замонавий сувни тежовчи суғориш технологиялари қўлланилган фермер
хўжаликлари учун ушбу тизимни самарали ишлашини таъминлаш мақсадида
лойиҳалар доирасида мутахассисларни ўқитиш тизимини жорий этиш;
томчилатиб суғориш тизимини жорий этиш учун имтиёзли кредит
ажратиш механизмини тубдан ислоҳ қилиш, кредит ажратиш тартибини
соддалаштириш ва кредит маблағлари ҳажмини ошириш;
маҳаллий ижро этувчи ҳокимиятлар томонидан чиқариладиган
қарорларни давлат миқёсида ўрнатилган тартибга қаътий риоя қилинишига
эришиш;
томчилатиб суғориш ва сув тежовчи бошқа суғориш тизимларини жорий
қилиш Давлат дастурини шакллантиришда маҳаллий табиий шароитларга катта
эътибор қаратиш;
давлат дастури доирасида жорий этиладиган томчилатиб суғориш тизими
ва сувни тежайдиган бошқа суғориш технологиялари учун бутловчи қисмларни
ишлаб чиқарувчи ихтисослаштирилган ташкилотларга декларация қилинган
нархлар бўйича полиэтилен гранула ажратиш тартибини соддалаштириш;
сувни тежовчи суғориш технологиялари афзалликларини тарғиб қилишни
кучайтириш;
соҳага ажратиладиган маблағлар миқдорини белгилашда сув хўжалиги
объектларининг жорий ва капитал таъмирлаш ишлари ҳиссасига алоҳида эътибор
қаратиш.
Мамлакатимизда,
шунингдек,
вилоятимизда
сувни
тежовчи
технологияларни кенг жорий қилиш, бунда давлат томонидан яратилаётган
қулайликлардан фойдаланиш қишлоқ хўжалиги ишлаб чиқаришини янада
ривожлантириш ва халқимиз турмуш фаровонлигини юксалтиришга хизмат
қилади, деб ўйлаймиз.
Фойдаланилган адабиётлар рўйхати
1.
Каримов И.А. 2015 йилда иқтисодиётимизда туб таркибий ўзгаришларни
амалга ошириш, модернизация ва диверсификация жараёнларини изчил давом
эттириш ҳисобидан хусусий мулк ва хусусий тадбиркорликка кенг йўл очиб
бериш – устувор вазифамиздир. //Халқ сўзи, 2015 йил 17 январь.
“Иқтисодиёт ва инновацион технологиялар” илмий электрон журнали. № 2, март-апрель, 2016 йил
9
www.iqtisodiyot.uz
2.
Шохўжаева З.С. Аграр тармоқда сув ресурсларидан фойдаланишнинг
иқтисодий самарадорлиги. Монография. Т.: Иқтисодиёт, 2012 . 140 б.
3.
Ўзбекистон Республика Қишлоқ ва сув хўжалиги Вазирлиги
маълумотлари.
4.
Қашқадарё вилояти Қишлоқ ва сув хўжалиги бошқармасининг 2008-2014
йиллардаги маълумотлари.
5.
Аму-Қашқадарё ирригация тизимлари ҳавза бошқармасининг 2008-2014
йиллардаги маълумотлари.
