“Иқтисодиёт ва инновацион технологиялар” илмий электрон журнали. № 5, сентябрь-октябрь, 2016 йил
1
www.iqtisodiyot.uz
Н.Р. Пулатова,
ассистент, НамМПИ
МИНТАҚАВИЙ ИҚТИСОДИЁТНИ ЭКСПОРТ САЛОҲИЯТИНИ
РИВОЖЛАНТИРИШДА ИНВЕСТИЦИЯЛАР
САМАРАДОРЛИГИНИ ОШИРИШ
В этой статье проанализированы роль и значение инвестиций в развитие
экспортного
потенциала
региональной
экономики,
модернизации
и
технологического улучшения путем привлечения инвестиций по проведению
работ и пришли к научному подходу к инвестиционной среде.
In this article, the role and importance of investments in the development of
export potential of regional economy, modernizing the branches and their analysis
and technologically improving by attracting investments of carrying out works and
theoretically approached to the atmosphere of investment and thoroughly analyzed.
Калит сўзлар:
иқтисодиёт, экспорт, импорт, тармоқ, барқарор ўсиш,
ишлаб чиқариш.
Мамлакатимиз инсон манфаатлари, ҳуқуқ ва эркинликлари юксак қадрият
бўлган ижтимоий йўналтирилган бозор иктисодиётига асосланган ҳуқуқий
демократик давлат ва фуқаролик жамият барпо этиш йўлидан изчил
ривожланиб бормоқда. Иқтисодиётимизнинг турли соҳа ва тармоқлари
ўртасидаги мутаносибликнинг кучайиши ҳамда барқарор ўсиш суръатларининг
таъминланиши натижасида аҳоли даромадлари, турмуш даражасининг
сезиларли равишда ошиши эртанги кунга бўлган ишончимизнинг тобора
мустаҳкамланиб боришига замин яратмоқда.
Юртимиз ижтимоий-иқтисодий тараққиётида қўлга киритилаётган юксак
натижалар, энг аввало, янгидан-янги замонавий тармоқ ва ишлаб чиқариш
қувватларининг йўлга қўйилиши, бунинг таъсирида мамлакатимиз иқтисодий
салоҳиятининг сезиларли даражада ортиб бораётгани, яратилаётган маҳсулот ва
кўрсатилаётган хизмат турларининг кўпайиб, сифатининг тубдан яхшиланиб
бориши, бир сўз билан айтганда, иқтисодиётимизнинг янгича мазмун ва моҳият
касб этишида мустақил тараққиёт йўлининг тўғри танлангани, амалга
оширилаётган иқтисодий сиёсат стратегиясининг ҳар томонлама пухта
асосланган ҳамда халқимизнинг фидокорона меҳнати энг муҳим ва асосий омил
бўлиб хизмат қилмоқда. Бу омилларнинг ягона мақсад – юрт тинчлиги ва
равнақи, халқимиз фаровонлиги йўлида жамиятимизнинг доимо ҳамжиҳат
бўлиб келаётгани ўта мураккаб мустақил тараққиёт йўлини босиб ўтишда
нақадар оғир синовлардан муваффақиятли ўтишга имкон яратди. Биргина
мисол, 2008 йилда бошланган, бугунги кунга қадар салбий таъсир ва
оқибатлари сақланиб қолаётган, кейинги йилларда ривожланган мамлакатларда
“Иқтисодиёт ва инновацион технологиялар” илмий электрон журнали. № 5, сентябрь-октябрь, 2016 йил
2
www.iqtisodiyot.uz
ўзининг янги “хуружи”ни намоён этаётган жаҳон молиявий-иқтисодий
инқирози нафақат айрим мамлакатлар, балки дунёнинг деярли барча
қитъаларида иқтисодий сиёсатнинг заиф жиҳатларини, айниқса, банк-молия
тизимининг “мўрт” бўғинларини ошкор этиб қўйди. Ана шундай мураккаб бир
шароитда мамлакатимиз иқтисодиёти, бизнинг ижтимоий-иқтисодий тараққиёт
моделимиз яна бир бор ҳаёт синовидан муваффақиятли ўтиб, ўзини тўла
оқлагани ҳар қандай эътироф ва эътиборга муносибдир.
Ўзбекистон Республикасининг Биринчи Президенти И.А. Каримов ўзининг
“Жаҳон молиявий-иқтисодий инқирози, Ўзбекистон шароитида уни бартараф
этишнинг йўллари ва чоралари” номли асарида биринчилардан бўлиб бу
жараённинг юзага келиши сабабларини қуйидаги тарзда кенг асослаб берди:
“Бу инқироз Америка Қўшма Штатларида ипотекали кредитлаш тизимида рўй
берган танглик ҳолатидан бошланди. Сўнгра бу жараённинг миқёси кенгайиб,
йирик банклар ва молиявий тузилмаларнинг ликвидлик, яъни тўлов қобилияти
заифлашиб, молиявий инқирозга айланиб кетди. Дунёнинг етакчи фонд
бозорларида энг йирик компаниялар индекслари ва акцияларининг бозор
қиймати ҳалокатли даражада тушиб кетишига олиб келди. Буларнинг барчаси,
ўз навбатида, кўплаб мамлакатларда ишлаб чиқариш ва иқтисодий ўсиш
суръатларининг кескин пасайиб кетиши билан боғлиқ ишсизлик ва бошқа
салбий оқибатларни келтириб чиқарди» [1].
Мамлакатимизда олиб борилаётган оқилона иқтисодий ислоҳотлар
натижасида ташқи савдо айланмаси таркибидаги ижобий ўзгаришлар
мустақиллик йилларида мазкур соҳага қаратилган эътибор, хусусан экспортга
йўналтирилган ишлаб чиқаришни ҳар томонлама рағбатлантириш ҳамда
импорт ўрнини босадиган маҳсулотларни ишлаб чиқаришни қўллаб-
қувватлашга йўналтирилган иқтисодий сиёсат натижалари ҳисобланади.
“Ўзбекистон мустақилликкача бўлган даврдаги четга хомашё чиқарадиган ва
тайёр маҳсулотлар, асосан истеъмол товарларини олиб кирадиган мамлакатдан
бугунги кунда тобора қўшилган қиймати юқори бўлган тайёр маҳсулотларни
экспорт қиладиган ва кўпроқ ишлаб чиқаришни техник ҳамда технологик
модернизация қилиш учун мўлжалланган юқори технологиялар асосидаги
ускуналарни импорт қиладиган мамлакатга айланиб бормоқда.
Ўзбекистон
Республикаси
Биринчи
Президенти
И.А.
Каримов
таъкидлаганидек, “Биз оддий бир ҳақиқатни доимо эсда тутишимиз даркор.
Яьни, сармоясиз тараққиёт йўқ, ишлаб чиқаришни ва умуман, мамлакатимизни
модернизация қилиш, техник ва технологик янгилашни инвестицияларсиз
тасаввур этиб бўлмайди”[2].
“Иқтисодиёт ва инновацион технологиялар” илмий электрон журнали. № 5, сентябрь-октябрь, 2016 йил
3
www.iqtisodiyot.uz
Шуни алоҳида таъкидлаш лозимки, оҳирги йилларда республикамизда
инвестиция сиёсатини такомиллаштириш ва хорижий инвестицияларни жалб
этиш бўйича қатор ижобий ишлар амалга оширилди.
Жалб этилган хорижий инвестицияларнинг асосий қисми реал секторга,
яьни ишлаб чиқариш тармоқларини ривожлантиришга ва техникғтехнологик
қайта қуроллантиришга йўналтирилди. Хорижий инвестицияларни кенг
миқёсда жалб этиш натижасида мамлакатимизнинг экспорт салоҳияти
сезиларли даражада ошди, кўплаб янги иш ўринлари яратилди, ишлаб чиқариш
ва ижтимоий инфратузилма тармоқлари фаолиятининг самарадорлиги ортди.
Шу билан бирга инвестицияларни жалб этиш ва уларнинг
самарадорлигини ошириш бўйича ҳал этилиши лозим бўлган муаммолар ҳам
талайгина. Хусусан, жалб этилган инвестициялар ҳажми иқтисодиётда чуқур
таркибий ўзгаришларни амалга ошириш учун етарли бўлмаяпти, шунингдек,
хорижий инвестициялар катта қисмининг бир нечта минтақаларда тўпланиб
қолганлиги
республикамиз
минтақаларида
мавжуд
табиий-иқтисодий
салоҳиятдан тўлиқ фойдаланиш имкониятларини чеклаб қўймоқда.
Ривожланган мамлакатлар тажрибаси уларнинг иқтисодий юксалишида
фаол инвестиция сиёсати марказий ўринни эгаллашини тасдиқлайди. Шу боис
Ўзбекистоннинг ижтимоий-иқтисодий ривожланиш мақсадлари унинг
инвестиция сиёсатида тўлиқ акс эттирилишини тақозо этмоқда.
Мамлакатимиз иқтисодиётини таркибий ўзгартириш, тармоқларни
модернизация қилиш, техник ва технологик янгилашга доир лойиҳаларни
амалга ошириш учун инвестицияларни жалб қилиш борасида бажарилаётган
ишлар алоҳида эътиборга лойиқ.
Барчамизга маълумки, ўтган 2015 йилда фаолият кўрсатаётган
корхоналарни модернизация қилиш, техник ва технологик қайта жиҳозлаш
ҳамда замонавий, юксак технологияларга асосланган янги ишлаб чиқаришни
ташкил этишни тезлаштириш борасида Ўзбекистоннинг ўзига хос тараққиёт
йўлини ўзида мужассам этган Ўзбек моделининг энг муҳим тамойилларидан
бири давлатнинг бош ислоҳотчи экани ҳақидаги принципдан келиб чиқиб,
давлат томонидан оқилона, фаол инвестиция сиёсати олиб борилди.
Ўзбекистон Республикаси Биринчи Президенти Ислом Каримовнинг
2015 йилда ижтимоий-иқтисодий ривожлантириш якунлари вa 2016 йилгa
мўлжалланган иқтисодий дастурнинг энг муҳим устувoр йўнaлишлaригa
бaғишлaнгaн Вaзирлaр Мaҳкaмaсининг мaжлисидaги “Бош мақсадимиз –
мавжуд қийинчиликларга қарамасдан, олиб бораётган ислоҳотларни,
иқтисодиётимизда таркибий ўзгаришларни изчил давом эттириш, хусусий
мулкчилик, кичик бизнес ва тадбиркорликка янада кенг йўл очиб бериш
ҳисобидан олдинга юришдир” номли маърузaларида – “2015 йилда ана шу
“Иқтисодиёт ва инновацион технологиялар” илмий электрон журнали. № 5, сентябрь-октябрь, 2016 йил
4
www.iqtisodiyot.uz
мақсадларга барча молиялаштириш манбалари ҳисобидан 15 миллиард 800
миллион АҚШ доллари миқдорида инвестициялар жалб этилди ва
ўзлаштирилди. Бу 2014 йилга нисбатан 9,5 фоиз кўп демакдир. Жами
инвестицияларнинг 3 миллиард 300 миллион АҚШ долларидан зиёди ёки 21
фоиздан ортиғи хорижий инвестициялар бўлиб, шунинг 73 фоизи тўғридан-
тўғри чет эл инвестицияларидир.
Инвестицияларнинг 67,1 фоизи янги ишлаб чиқариш қувватларини барпо
этишга йўналтирилди. Бу эса 2015 йилда умумий қиймати 7 миллиард 400
миллион АҚШ доллари бўлган 158 та йирик ишлаб чиқариш объекти
қурилишини якунлаш ва фойдаланишга топшириш имконини берди” [3], деб
таъкидладилар.
Иқтисодиётимизга киритилаётган инвестицияларнинг йилдан-йилга ўсиб
боришида юртимиздаги мавжуд инвестицион шароит ва қулай инвестиция
муҳити алоҳида аҳамият касб этаётганини таъкидлаш жоиз. Бунда айниқса
қуйидаги асосий омилларни ҳам қайд этиш ўринлидир:
1.
Сиёсий барқарорлик.
Давлат томонидан барча ижтимоий-иқтисодий
соҳаларда олиб борилаётган тизимли ислоҳотлар ва Ўзбекистонда истиқомат
қилаётган 100 дан ортиқ миллат ва элат вакиллари учун яратиб берилаётган
тенг имкониятлар, ҳар бир шахс, ҳар қайси хўжалик юритувчи субъектга ўз
имкониятларини тўлақонли намойиш этиши учун барча шароитларнинг
мавжудлиги.
2. Миллий иқтисодиётнинг барқарор суръатларда ривожланиб
бораётгани.
Ўзбекистон ўз мустақиллигининг дастлабки йилларида бозор
иқтисодиётига ўтишнинг дунёда ўзбек модели сифатида тан олинган ўзига хос
йўлини танлаб, уни изчил амалга ошириши натижасида МДҲ (Мустақил
Давлатлар Ҳамдўстлиги) ҳудудидаги кўпгина давлатлардан фарқли равишда
ишлаб чиқариш ва аҳоли турмуш даражасининг кескин пасайиб, давлатнинг
ички ва ташқи қарзлари ҳаддан зиёд ошиб кетишига йўл қўйилмасликка
эришди. Айни пайтда жаҳонни ларзага солган, кўплаб мамлакатлар
иқтисодиётига катта талофатлар етказиб, издан чиқарган глобал молиявий-
иқтисодий инқироз жараёнларининг мураккаб ва оғир синовларидан ўтаётган
мамлакатимизнинг ўзига хос тараққиёт йўли ислoҳoтларни давoм эттириш ва
чуқурлаштириш орқали янада самарали ва мустаҳкам бўлиб бормоқда.
3. Географик ва геосиёсий жойлашуви.
Ўзбекистон Марказий Осиёнинг
чорраҳасида жойлашган бўлиб, самарали минтақавий ҳамкорлик алоқаларини
ўрнатиш, минтақавий ва трансмиллий лойиҳаларда иштирок этиш учун қулай
транспорт коридорларига эга мамлакатдир [4].
4. Ривожланган инфратузилманинг мавжудлиги.
Мамлакатимизда
транспорт инфратузилмасининг муҳим таркибий қисми бўлмиш темир йўллар,
“Иқтисодиёт ва инновацион технологиялар” илмий электрон журнали. № 5, сентябрь-октябрь, 2016 йил
5
www.iqtisodiyot.uz
автомобиль йўллар ҳамда ҳаво йўллари яхши ривожланган. Темир
йўлларимизнинг узунлиги 6,5 минг километр, автомобиль йўлларимизнинг
узунлиги 43,5 минг километрга тенг. Миллий авиакомпаниямиз томонидан
мунтазам равишда дунёнинг 40 дан ошиқ шаҳарларига тўғридан-тўғри рейслар
амалга оширилади, шунингдек, жаҳоннинг 24 та давлатида унинг 43 дан ошиқ
ваколатхонаси бор. Республикамизда йилига 48 миллиард киловатт саот электр
энергияси ва 10 миллион килокаллория иссиқлик энергияси ишлаб чиқарилади.
Бу нафақат ички эҳтиёжимизни тўла таъминлаш, балки хорижга экспорт
қилишимиз учун ҳам имкон яратади.
5. Қулай солиқ ва божхона сиёсати.
Ўзбекистон иқтисодиётига
киритилаётган хорижий инвестициялар учун инвесторларга қатор имтиёз ва
преференциялар яратилган ва уларнинг кафолати қонун билан мустаҳкамлаб
қўйилган. Хусусан, улар мулк солиғидан, тадбиркорлик фаолиятидан
олинаётган даромад солиғидан ҳамда бир қатор божхона божларини тўлашдан
озод этилган.
6. Юксак салоҳиятга эга ишчи кучининг мавжудлиги.
Ўзбекистон
юқори салоҳиятга эга бўлган мутахассис кадрларга эга бўлиб, юртимизда аҳоли
саводхонлиги даражаси 100 фоизни ташкил этади. Мамлакатимизда ҳар тўрт
кишидан бири олий ёки ўрта махсус маълумотга эгадир. Биргина таълим
соҳасини оладиган бўлсак, мамлакатимизда ўз мазмун ва моҳиятига кўра ноёб
бўлган Кадрлар тайёрлаш миллий дастури муваффақиятли амалга оширилди.
Ушбу дастур ўн икки йиллик яхлит мажбурий узлуксиз таълим тизимига ўтиш
ҳамда таълим жараёнларининг сифатини тубдан ва тизимли равишда
оширишга, кадрларнинг юксак даражадаги умумий ва касбий маданиятга эга
бўлган янги авлодини тарбиялашга қаратилган махсус чора-тадбирларни амалга
ошириш имконини берди. Аҳолининг турмуш шароитини ошириш, билим
олиш имкониятларини кенгайтириш, саломатлигини мустаҳкамлаш, ишчи кучи
сифатида ижтимоий фойдали меҳнатда иштирок этиш салоҳиятини
юксалтириш давлатимиз ижтимоий сиёсатининг устувор йўналишларидан
ҳисобланади.
Мамлакатни
модернизация
қилиш
ва
иқтисодиётни
диверсификациялаш, иқтисодиёт тармоқларининг рақобатдошлигини ошириш
ҳамда маҳаллий ишлаб чиқариш корхоналарининг экспортдаги ҳажмини
кенгайтиришга қаратилган инвестиция фаолиятини тартибга солувчи 50 дан
ортиқ ҳуқуқий-ҳужжат қабул қилинди, жумладан,“Концессиялар тўғрисида”ги,
“Эркин иқтисодий зоналар тўғрисида”ги, “Чет эл инвестициялари
тўғрисида”ги, “Чет эллик инвесторлар ҳуқуқларининг кафолатлари ва уларни
ҳимоя қилиш чоралари тўғрисида”ги, “Инвестиция фаолияти тўғрисида”ги,
“Ташқи иқтисодий фаолият тўғрисида”ги қонунлар айни шу мақсадга хизмат
қилмоқда.
“Иқтисодиёт ва инновацион технологиялар” илмий электрон журнали. № 5, сентябрь-октябрь, 2016 йил
6
www.iqtisodiyot.uz
Юқоридаги фикр-мулоҳазалардан хулоса қилиш мумкинки, кейинги
йилларда жаҳон иқтисодиётида кузатилаётган ўзгаришлар ва турли салбий
тенденцияларга қарамай, Ўзбекистонда олиб борилаётган самарали иқтисодий
сиёсат ҳамда халқимизнинг фидокорона меҳнати эвазига жуда катта ижобий
натижалар қўлга киритилмоқда, иқтисодиётимизда жиддий таркибий ва сифат
ўзгаришларига эришилмоқда. Буларнинг барчаси пировардида халқимиз
турмуш фаровонлигининг ўсишига, мамлакатимизнинг жаҳон ҳамжамиятидаги
ўз ўрни ва мавқеининг тобора мустаҳкамланиб боришига мутаҳкам замин
яратмоқда.
Фойдаланилган адабиётлар рўйхати
1.
Каримов И. Жаҳон молиявий-иқтисодий инқирози, Ўзбекистон
шароитида уни бартараф этишнинг йўллари ва чоралари. – Т.: Ўзбекистон,
2009, 4-б.
2.
Каримов И.А. 2014 йил юқори ўсиш суръатлари билан ривожланиш,
барча мавжуд имкониятларни сафарбар этиш, ўзини оқлаган ислоҳотлар
стратегиясини изчил давом эттириш йили бўлади. /-Тошкент:Ўзбекистон, 2014-
64б.
3.
Каримов И.А. Бош мақсадимиз – мавжуд қийинчиликларга қарамасдан,
олиб бораётган ислоҳотларни, иқтисодиётимизда таркибий ўзгаришларни изчил
давом эттириш, хусусий мулкчилик, кичик бизнес ва тадбиркорликка янада
кенг йўл очиб бериш ҳисобидан олдинга юришдир. Халқ сўзи 2016 йил 16
январь.
4.
Юлдашев Р.З. Инвестиционное обеспечение приватизированных
предприятий в Узбекистане: управленческий аспект. Монография. – Т.:
Иктисодиёт, 2009. – 93 с.
