“Иқтисодиёт ва инновацион технологиялар” илмий электрон журнали. № 5, сентябрь-октябрь, 2016 йил
1
www.iqtisodiyot.uz
М.Р. Худойкулов,
мустақил изланувчи, ТТЕСИ
АКЦИЯДОРЛИК ЖАМИЯТЛАРИНИ БОШҚАРИШ
САМАРАДОРЛИГИНИ ОШИРИШДА КОРПОРАТИВ СТРАТЕГИЯНИ
ИШЛАБ ЧИҚИШНИНГ ЗАРУРАТИ
Стратегия корпоративного управления в акционерных обществах
требует выделения целевых функций во всех структурных подразделениях
компании для решения глобальных задач. Данная стратегия реализуется на
основе многоступенчатой диверсификации производства, а также на основе
определения эффективных путей развития предприятия.
Corporate governance strategy in Joint Stock Companies requires the allocation
of target functions in all structural divisions of the company to meet the global
challenges. This strategy is implemented on the basis of a multi-stage production
diversification, as well as by identifying effective ways of development of the
enterprise.
Калит сўзлар:
Корпоратив стратегия, стратегик тамойиллар,
диверсификация, форс-мажор ҳолатлар, стратегик таҳлил ва назорат,
кузатув кенгаши, натижа, ички аудит, самарадорлик.
Миллий иқтисодиётимизда бозор инфратузилмасининг йирик корпоратив
бўғинларидан
ҳисобланган
акциядорлик
жамиятларини
ривожланиб
бораётганлиги мазкур тузилмалар амалиётига замонавий бошқарув усулларини
жорий этиш, уларнинг кенг қамровли фаолиятини аниқ стратегик мақсад
атрофида бирлаштириш чора-тадбирларини жадал равишда амалга оширишни
тақозо этмоқда.
Шунингдек, Ўзбекистон Республикаси Президенти томонидан 2015 йил
24 апрелда «Акциядорлик жамиятларида замонавий корпоратив бошқарув
услубларини жорий этиш чора-тадбирлари тўғрисида»ги ПФ-4720-сонли
фармоннинг қабул қилиниши мамлакатимизда қулай инвестициявий муҳитни
яратишда акциядорлик жамиятларининг бошқариш тизимини буткул янгича
ёндашувлар асосида ташкил этиш давр талаби эканлигини яна бир бор
тасдиқлади [1].
Мазкур Фармонда: “Корпоратив бошқарувнинг илғор услубларини жорий
этиш бўйича тавсиялар, жумладан, узоқ муддатли истиқболда ривожланиш
стратегияси ва вазифалари, ички назорат тизимлари ва ижро органининг
акциядорлар ҳамда инвесторлар билан самарали ўзаро ҳамкорлик
механизмларини белгилаш...” каби вазифалар белгиланган.
Маълумки, мазкур фармонга мувофиқ, Иқтисодиёт вазирлиги ҳамда
Хусусийлаштириш, монополиядан чиқариш ва рақобатни ривожлантириш
давлат қўмитаси томонидан 2016 йил 11 январда қабул қилинган “Корпоратив
“Иқтисодиёт ва инновацион технологиялар” илмий электрон журнали. № 5, сентябрь-октябрь, 2016 йил
2
www.iqtisodiyot.uz
бошқарувчи малака аттестатини бериш тартиби тўғрисидаги низомни
тасдиқлаш ҳақида”ги қарорида бир қатор вазифалар юклатилган [2].
Шу муносабат билан 2015 йилда мамлакатимиздаги барча акциядорлик
жамиятларининг фаолияти тўлиқ инвентаризациядан ўтказилди. Корхоналарни
корпоратив бошқариш бўйича илғор халқаро тажрибани ўрганиш асосида
акциядорлик жамиятларининг янги намунавий тузилмаси, лавозим ва
касбларнинг янги классификатори ишлаб чиқилди ва тасдиқланди. Шу асосда
акциядорлик жамиятлари раҳбар кадрлари аттестациядан ўтказилди.
Бу борадаги ишларни янада такомиллаштириш мақсадида мамлакатимизда
Корпоратив бошқарув кодекси қабул қилинди.
Миллий қонунчилигимиз ва корпоратив бошқарувнинг халқаро
тамойиллари асосида ишлаб чиқилган ушбу кодексда акциядорлик жамиятлари
фаолияти очиқлигини таъминлаш, самарали ички назорат механизмларини
жорий қилиш, узоқ муддатли ривожланиш стратегияси ва вазифаларни
белгилаш, ижроия органининг акциядорлар ва инвесторлар билан ўзаро
самарали ҳамкорлигини йўлга қўйиш, аудит ва молиявий ҳисоботларни халқаро
стандартларга мувофиқ эълон қилиш каби йўналишлар бўйича тавсиялар
белгиланган [3].
Тадқиқотларнинг
кўрсатишича,
айни
пайтда
йирик
хорижий
компанияларда корпоратив стратегияни ишлаб чиқиш ва жорий этишга кенг
эътибор қаратилмоқда.
Корпоратив стратегия - хўжалик субъектларини умумий ривожлантириш
стратегияси бўлиб, бош стратегик мақсадга эришиш борасидаги чора-тадбирлар
комплексини ўз ичига олади.
Корпоратив стратегия кўп тармоқли фаолият доирасига эга корхоналарда
таркибий тузилмаларнинг барча бўғинларини ягона мақсад атрофида
бирлаштиришга хизмат қилади. Хусусан, стратегик менежмент амалиётида
корпоратив стратегиялар диверсификациялашган, яъни кўп босқичли ёки кенг
кўламли ишлаб чиқариш тузилмасига эга корхоналарни ривожлантириш
йўналишларини белгилаш учун ишлаб чиқилади. Ўз навбатида, корпоратив
стратегия мазкур корхоналарда бизнес, функционал ва амалий стратегияларни
бирлаштирувчи дастак сифатида намоён бўлади.
Акциядорлик жамиятларида корпоратив стратегияни ишлаб чиқиш ва
амалиётга жорий этиш ўзига хос хусусиятларга эга. Мазкур бошқарув
тузилмаларида корпоратив стратегиялар ижроия органи томонидан ишлаб
чиқилади, зарур ҳолатларда эса стратегик аҳамиятга эга қарорларни қабул
қилиш масаласи юқори бошқарув органлари (акциядорлар умумий йиғилиши ва
кузатув кенгаши) муҳокамасига ҳам киритилади. Бу эса, танланган корпоратив
стратегияни ишлаб чиқиш ва тасдиқлаш жараёнида мукаммалашишига хизмат
қилади.
Баринов В.А., Харченко В.Л.лар тадқиқотларининг кўрсатишича, халқаро
тажрибада корхона таназзулининг асосий сабаблари 1-жадвалда келтирилган
омиллар таъсири асосида юзага келади [3].
“Иқтисодиёт ва инновацион технологиялар” илмий электрон журнали. № 5, сентябрь-октябрь, 2016 йил
3
www.iqtisodiyot.uz
1-жадвал
Халқаро тажрибага кўра корхона таназзулининг асосий
сабаблари ва уларга таъсир қилувчи омиллар
Т.р.
Кўрсаткичлар
Фоизи
1
2
3
1.
Форс-мажор ҳолатлар
2%
2.
Тарафлар мажбуриятларининг бажарилмаслиги, фирибгарлик ҳолатлари
6%
3.
Бозорбоп маҳсулот ишлаб чиқариш тажрибасининг етишмаслиги
9%
4.
Корхона мулкдорлари ва раҳбар ходимлари бошқарув маҳоратидаги
камчиликлар
18%
5.
Қарор қабул қилувчи бўғин ходимларининг тор миқёсдаги малакага
эгалиги
20%
6.
Бошқарув талабларининг амал қилиши ва ташқи муҳитни баҳолаш
тизимидаги номувофиқликлар
45%
Ижроия (бошқарув) органи аъзолари корпоратив стратегияни тасдиқлаш,
уни жорий этиш босқичида таҳлил ва назорат (контроллинг)ни ташкил этиш,
стратегия самарасини белгилаш функцияларини амалга оширади.
Жамиятнинг молиявий йўналиш раҳбарлари (молиявий менежмент,
маркетинг, иқтисодий таҳлил каби) стратегия лойиҳасини ишлаб чиқиб, уни
ижроия органи раҳбарияти муҳокамасига киритадилар.
Корпоратив стратегиялар муҳим корпоратив мақсадларга эришишни
назарда тутади. Акциядорлик жамиятларида корпоратив мақсадлар асосий
инвесторлар ҳисобланган акциядорлар манфаатлари устуворлигига хизмат
қилувчи ҳаракатлар мажмуидир.
2-жадвал
Акциядорлик жамиятлари амалиётида менежерлар томонидан ишлаб
чиқилган кучли стратегияларнинг ўзини оқламаслигига таъсир этувчи
омиллар
Т.р.
Омилларнинг номлари
1
2
1.
Таркибий тузилмалар томонидан ишлаб чиқилган стратегияларни корпоратив
мақсадга эришиш учун йўналтириш механизмининг талабга жавоб бермаслиги
2.
Стратегияларни корхона ички молиявий имкониятларини чуқур таҳлил
қилмасдан ишлаб чиқилиши
3.
Ташқи муҳит омиллари таъсирида стратегияларга тезкор тузатишлар киритиш
бўйича зарур малакага эга ходимларнинг етишмаслиги
4.
Корхонада стратегик назорат механизмини самарали ташкил этилмаганлиги
Манба. Муаллиф ишланмаси.
Корпоратив стратегиянинг пухта ва стратегик таҳлил асосида ишлаб
чиқилиши ўта муҳим аҳамиятга эга, чунки мазкур стратегияга тузатишлар
киритиш кўп молиявий ҳамда меҳнат ресурсларини сарфланишини талаб
қилади.
Фикримизча, шу сабабли, корпоратив стратегиялар қуйидаги тамойилларга
асосланган ҳолда ишлаб чиқилиши мақсадга мувофиқдир.
“Иқтисодиёт ва инновацион технологиялар” илмий электрон журнали. № 5, сентябрь-октябрь, 2016 йил
4
www.iqtisodiyot.uz
1-расм. Акциядорлик жамиятларида корпоратив стратегиянинг
асосий тамойиллари
Манба. Муаллиф ишланмаси.
Амалиётда корпоратив стратегиянинг таркибий қисмлари истиқболли
(стратегик) бизнес режалар, харажатлар сметаси, ички бошқарув сиёсатлари,
узоқ муддатли ривожланиш чора-тадбирлари ва дастурлари кўринишида
намоён бўлади.
Тизимли ёндашув
корпоратив стратегияни ишлаб чиқишда муҳим аҳамият
касб этади. Бу ёндашувда стратегиянинг таркибий қисмлари ўртасидаги узвий
боғлиқлик мустаҳкамланади, корпоратив стратегия ягона тизим сифатида
жамиятнинг ривожланишига хизмат қилади. Тизимли ёндашувда корпоратив
стратегияни жорий этиш жараёни аниқ кетма-кетликда, ҳар бир босқични
комплекс таҳлил қилиниб, таҳлил натижаларини умумлаштириш асосида
асосланган бошқарув қарорлари қабул қилинади.
Тадқиқотларнинг кўрсатишича, стратегик менежмент назарияси ва
амалиётида корпоратив стратегияни ишлаб чиқиш ва жорий этишда кўплаб
ёндашувлардан фойдаланилади. Ҳар бир ёндашув корпоратив стратегияни
амалга оширишда муайян функцияларни бажаради (2-расм).
Вазиятли ёндашувнинг асосини вазиятли таҳлил ташкил этади. Бу ёндашув
воситалари орқали корхона фаолият олиб бораётган бозор сегментидаги вазият
(бозор конъюнктураси) таҳлил қилинади, шу асосда корпоратив стратегияни
қуриш вариантлари танланади. Шунингдек, вазиятли ёндашув стратегиядан уни
ишлаб чиқишдан бошлаб, амалиётга жорий этиш ва самарадорлигини баҳолаш
жараёнида ҳам кенг фойдаланилади.
Вазиятли таҳлил акциядорлик жамиятининг стратегик имкониятларини
ҳаққоний баҳолашга кўмаклашади.
Функциявий
ёндашув
корпоратив
стратегияни
шакллантириш
методикасини белгиловчи омиллардан биридир. айнан, мазкур ёндашув асосида
корпоратив стратегиянинг устувор йўналишлари белгиланади, корпоратив
Корпоратив
стратегиянинг
асосий
тамойиллари
Мувофиқлик
Тизимлилик
Аниқлик
Рағбатлантириш
Баҳолаш
Ҳисобдорлик
“Иқтисодиёт ва инновацион технологиялар” илмий электрон журнали. № 5, сентябрь-октябрь, 2016 йил
5
www.iqtisodiyot.uz
стратегияни амал қилишида қайси функционал тузилма фаолиятига эътибор
қаратиш лозимлиги аниқланади.
2-расм. Стратегик бошқариш тизимида корпоратив стратегияни
ишлаб чиқиш ва жорий этиш соҳасидаги ёндашувлар
Манба: Муаллиф томонидан ишлаб чиқилаган.
Ресурсли ёндашув корпоратив стратегияни қуришда моддий, молиявий ва
меҳнат ресурсларидан самарали фойдаланиш йўналишларини аниқлашга
хизмат қилади. Айниқса, мазкур ёндашув баҳо стратегияси муҳим ўрин
тутаётган рақобат муҳитида корпоратив стратегияни пухта ишлаб чиқишга
кўмаклашади. Бунда корхона қайси ресурсларга нисбатан харажатларни
сарфлаш мақбуллигини аниқлайди, шу асосда стратегик режаларни тузади.
Ўзаро ҳамкорликдаги ёндашув корпоратив стратегияни амалий, техник
жиҳатдан чуқур асосланишига хизмат қилади. Бунда бош менежерлар
корпоратив стратегия қисмларини шакллантиришда қуйи бўғин менежерлари
Ёндашувлар
Амалга ошириш
механизми
Стратегик (корпо-
ратив) мақсад
Тизимли
ёндашув
Вазиятли
ёндашув
Ҳамкорли-даги
ёндашув
Функциявий
ёндашув
Ресурсли
ёндашув
Стратегияни корхона
муҳитига тўлиқ
мослаштириш
Қуйи бўғин менежерлари ва
мутахассислар иштирокида
тренинглар ўтказиш, стратегияни
умумий муҳокамага қўйиш ва ҳ.к.
Жамият ресурсларидан
оқилона фойдаланиш
механизмини
шакллантириш
Ресурсларга бўлган эҳтиёжни
стратегик таҳлил қилиш, сама-расиз
ресурсларни қисқартиш чораларини
ишлаб чиқиш
Жамиятнинг ривожла-
ниш муаммоларини
тизимлаштирган ҳолда
ечимини топиш
Корпоратив стратегияни
бозордаги вазиятга
мувофиқлаштириш,
рақобатбардошлигини
ошириш
Стратегик муаммоларни
тизимлаштириш, тизимли таҳлилни
ташкил этиш
Вазиятли, стратегик ва таққослама
таҳлилни ташкил этиш, стратегик
ўзгаришларни тахминлаш
Корпоратив
стратегиянинг устувор
йўналишларини аниқлаш
Таққослама таҳлилни ташкил этиш,
самарадорликни баҳолаш
усулларидан фойдаланиш
“Иқтисодиёт ва инновацион технологиялар” илмий электрон журнали. № 5, сентябрь-октябрь, 2016 йил
6
www.iqtisodiyot.uz
ва технологик жараёнлар мутахассисларини жалб этишади. Одатда, мазкур
ёндашув жамоавий характерга эга бўлиб, стратегияни ишлаб чиқиш ва жорий
этишда амалиётчиларни фаол иштирокини таъминлайди. Бундан ташқари,
корпоратив стратегиянинг ишлаб чиқиш ва жорий этишда жавобгарлик қуйи
бўғин менежерларига ҳам тақсимланади.
3-жадвал
Ривожланган хорижий давлатлар тажрибаси асосида акциядорлик
жамият-ларида корпоратив бошқарув тизимини стратегик
ривожлантириш бўйича амалий таклифлар
Т.р.
Ўзбекистон
Германия
Таклиф
Кутилаётган натижа
1
2
3
4
5
1.
Тафтиш
комиссияси
Тафтиш комиссияси
мавжуд эмас
Тафтиш комиссияси
ваколатларини ички
аудит хизматига
бериш мақсадга
мувофиқ
Ички аудит
хизматининг фаолияти
самарадорлигини
ошириб, компанияни
ривожланишига олиб
келади
2.
Кузатув кенгаши
аъзоларига ойлик
маош миқдори
белгиланмаган
Кузатув кенгаши
аъзоларига муайан
ойлик маоши
тўланади, бундан
ташқари бизнес режа
ортиғи билан
бажарилган тақдирда
қўшимча
рағбатлантирилади
Меъёрий ҳужжатлар
орқали кузатув
кенгаши аъзолари
белгиланган маошини
тартибга келтириш
лозим
Кузатув кенгаши
аъзоларининг
масъулиятини
оширади
3.
Амалиётда
кузатув кенгаши
аъзолигига
номзодларни
жамият
спецификасидан
келиб чиққан
ҳолда танлаш
тартибга
қуйилмаган
Кузатув кенгаши
аъзоларидан 1/3 қисми
мустақил
профессионал
мутахассислардан
ташкил топган
Кузатув кенгаши
таркибига соҳани
яхши биладиган
мутахассисларни
сайлаш керак
Кузатув кенгаши
томонидан қабул
қилинаётган
қарорларни ваколатли
бўлишига олиб келади
4.
Амалдаги
қонунчиликка
асосан кузатув
кенгаши аъзолари
жамиятда доимий
ишлаши мумкин
эмас
Кузатув кенгаши
аъзоларининг 50% и
ушбу жамият
мутахассис
ходимларидан ташкил
топган
Кузатув кенгашининг
1/3 қисмини мазкур
жамиятнинг
ходимларидан ташкил
топиши
Жамият
манфаатларидан келиб
чиқиб кузатув
кенгаши қарорларини
қабул қилишга олиб
келади
Манба:
Германия Федератив Республикасида корпоратив бошқарувнинг
замонавий усулларини ўрганиш бўйича олинган тажриба. Ф.А.Шерматов. «Самарқанд
Дори-Дармон» акциядорлик жамияти Бошқарув раиси.Т.:2015
Хулоса қилганимизда, акциядорлик жамиятларида такомиллашган
корпоратив стратегияни ишлаб чиқиш корпоратив мақсадга эришишнинг
синалган ва истиқболли усули ҳисобланади. Корпоратив стратегия корхонани
“Иқтисодиёт ва инновацион технологиялар” илмий электрон журнали. № 5, сентябрь-октябрь, 2016 йил
7
www.iqtisodiyot.uz
ривожлантиришнинг ўзак йўналишларини ифода этувчи, бошқаришнинг юқори
бўғини фойдаланадиган чора-тадбирлар мажмуидир.
Амалиётда, корпоратив стратегия акциядорлик жамиятининг турли
бўлинмаларини бош корпоратив мақсад атрофида бирлаштириш учун ишлаб
чиқилади. Акциядорлик жамиятларида корпоратив стратегия бошқарув
бўғинлари раҳбарларида стратегик башоратлаш (тасаввур)ни шакллантирувчи
бирдан-бир воситадир. Корпоратив стратегиянинг самараси акциядорлик
жамиятида меҳнат унумдорлигини ўсиш даражаси билан белгиланади.
Фойдаланилган адабиётлар рўйхати
1.
«Акциядорлик
жамиятларида
замонавий
корпоратив
бошқарув
услубларини жорий этиш чора-тадбирлари тўғрисида»ги Ўзбекистон
Республикаси Президенти фармони. 24.04.2015й.№ПФ-4720.-Т.:«Ўзбекистон
Республикаси қонун ҳужжатлари тўплами», 2015 йил 4 май, 17-сон.
2.
Тожиева З.
Корпоратив бошқарув тамойиллари ва амалиёти.
http://www.biznes-daily.uz/ru/gazeta-birja/37543-korporativ-boshqaruv-tamoyillari-
va-amaliyoti.
Миллий ахборот агентлиги.uza.uz
3.
Корпоратив бошқарув кодекси ўрганилмоқда. http://oxs.uz/korporativ-
bosharuv-kodeksi-rganilmoda.html
4.
Баринов В.А., Харченко В.Л. Стратегический менежмент.–М.: ИНФРА-
М, 2006.-237 с. (Б.75).
