“Иқтисодиёт ва инновацион технологиялар” илмий электрон журнали. № 3, май-июнь, 2017 йил
1
№ 3, 2017
ПУЛ ТАКЛИФИНИНГ МАМЛАКАТ ИҚТИСОДИЁТИГА ТАЪСИР
САМАРАДОРЛИГИ
Бердиназаров Зафар Улашович,
ПМТИ катта илмий ходими – изланувчиси, и.ф.н.
E-mail:
Аннотация:
мазкур илмий мақола охирги ўн етти йил давомида
мамлакат иқтисодиётига пул таклифининг таъсири самарадорлигига
бағишланган бўлиб, унда пул таклифининг монетар ва макроиқтисодий
кўрсаткичлар билан ўзаро алоқадорлиги, пул таклифи назарияси, пул
таклифига таъсир этувчи омиллар, пул танқислиги, иқтисодий ўсиш
кўрсаткичи ва реал пул таклифи ўртасидаги номутаносиблик ҳолатлари билан
боғлиқ муаммолар ҳамда уларни ҳал этиш юзасидан таклифлар ўрин олган.
Аннотация:
настоящая научная статья посвящена к анализам
эффективности влияния предложение денег на экономику за последние
семнадьцати лет, которое рассматривает взаимосвязь предложение денег с
монетарными и макроэкономическими индикаторами, теория денежных
предложений, факторы влияющие на предложение денег, сравнительные
анализы предложения денег, нехватка денег, проблемы связанные с
несбалансированностю монетарных и макроэкономических показателей, и
пути их решения.
Abstract:
this article focused on the analysis of the effectiveness of influence of
money supply in the economy over the past seventeen years, which examines the
relationship between the money supply, monetary policy and macroeconomic
indicators, the theory of money supply, the factors influencing the of money supply,
the comparative analysis of money supply, lack of money, problems associated with
imbalances monetary policy and macroeconomic indicators, and ways to address
them.
Калит сўзлар:
пул таклифи, пул мультипликатори, реал пул массаси,
девальвация.
Кириш
Ўзбекистоннинг ўрта муддатли ривожланиш стратегиясида молия, пул-
кредит ва валюта тизими муносабатларининг иқтисодий ўсишга бўлган
таъсирини кучайтириш ҳамда макроиқтисодий мутаносибликни сақлаш
масалалари учинчи устувор йўналиш сифатида алоҳида эътиборга олинган
1
.
Шу боис, молия, пул-кредит ва валюта муносабатлари тизимини
замонавий бозор механизмлари асосида либераллаштириш, улар фаолиятини
ўзаро мувофиқлаштириш ва мутаносиблигини таъминлаш иқтисодий
сиёсатнинг ўта долзарб масалаларидан бири ҳисобланади.
1
Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2017 йил 7 февралдаги “Ўзбекистон Республикасини янада
ривожлантириш бўйича Ҳаракатлар стратегияси тўғрисида”ги ПФ-4947-сонли фармони. Ўзбекистон
Республикаси Қонун ҳужжатлари тўплами, 2017 й. №6 (766)-сон. 70-модда.
“Иқтисодиёт ва инновацион технологиялар” илмий электрон журнали. № 3, май-июнь, 2017 йил
2
№ 3, 2017
Мавзуга оид адабиётлар таҳлили
Иқтисодиётда ишлаб чиқариш ҳажмини ошириш (ЯИМ ҳажми), бюджет
даромадларини кўпайтириш (қўшимча солиқ тушумлари орқали), иш
ўринларини яратиш ва аҳоли реал даромадларини ошириш бошқа омиллар
билан бир қаторда, иқтисодиётга таклиф қилинаётган пул таклифи омилига ҳам
боғлиқдир. Мазкур омилнинг назарий ва амалий жиҳатлари билан боғлиқ
масалалар бир қатор хорижий иқтисодчи олимларнинг, жумладан Джон Кейнс
(1924, 1931, 1936), Ирвинг Фишер (1930), Милтон Фридман (1963, 1968), Анна
Шварц (1963) каби олимларнинг фундаментал тадқиқотларида ўз ифодасини
топган.
Хусусан, Дж.Кейнс монетар воситаларнинг, жумладан фоиз ставкасининг,
пул массасининг ва валюта курсининг бир қатор макроиқтисодий
кўрсаткичларга, яъни инфляция, ишсизлик даражаси, истеъмол, жамғарма,
инвестиция, ишлаб чиқариш ҳажми, ташқи савдо алоқалари каби бир қатор
макроиқтисодий кўрсаткичларга бўлган таъсирини микро ва макроиқтисодиёт
нуқтаи назаридан ҳамда очиқ ва ёпиқ бозор хусусиятлари бўйича чуқур таҳлил
қилган. Шунингдек, у иқтисодиётга зарур даражадаги пул таклифининг мавжуд
бўлишини нарх барқарорлигининг муҳим шарти сифатида эътироф этган
[1,2,3].
Кейнснинг фоиз ставкасига оид хулосаcи ва фикр-мулоҳазаларини янада
кенгроқ ва чуқурроқ тадқиқ қилган етакчи иқтисодчи олим Ирвинг Фишердир.
У ўзининг “Фоиз сиёсати назарияси” деб номланган фундаментал тадқиқотида
фоиз ставкаси ва у билан боғлиқ муносабатларнинг барча механизм ва
элементларини бирма-бир жуда чуқур тадқиқ қилган. Шулардан бири бу
иқтисодиётнинг пулга бўлган талаб ва таклиф мувозанатини фоиз ставкаси
орқали тартибга солиш борасида ишлаб чиққан муҳим назарий хулосаларидир.
Жумладан, у пулнинг баҳосини (нархини) реал фоиз ставкаси белгилаши ва у
пулнинг қадр-қимматига (харид қобилиятининг ошиши ёки пасайиши), нарх-
наво даражасига (инфляция) ҳамда ишлаб чиқариш ҳажмига (ЯИМ), аҳоли реал
даромадларига (жамғарма ва инвестицияларга) бевосита таъсир кўрсатувчи энг
муҳим омил ҳисобланиши хусусида қатъий хулосага келган [4].
Фишернинг
ушбу
назарий
хулоса
ва
қарашларини
янада
такомиллаштирган ҳолда, монетар воситаларнинг иқтисодиётдаги роли ва
аҳамиятини биринчи ўринга чиқарган ва шу билан монетаризм таълимотининг
асосчиларидан бири, деб эътироф этилган етук иқтисодчи олим М.Фридмандир.
Фридман ўзининг “Пулнинг миқдорий назарияси” (1956) ҳамда А.Шварц билан
ҳаммуаллифликда тадқиқ қилган “Америка Қўшма Штатларининг 1867-1960
йиллардаги
монетар
тарихи”
(1963)
деб
номланган
фундаментал
тадқиқотларида иқтисодиётнинг пулга бўлган талаб ва таклиф муносабатлари
ҳамда уларнинг макроиқтисодий ривожланишга бўлган таъсири ҳақида муҳим
назарий хулосалар чиқаришга муваффақ бўлган.
Хусусан, улар АҚШнинг қарийиб 100 йиллик монетар сиёсат тизимини
тадқиқ қилиш натижасида шундай хулосага келишган, яъни иқтисодиётга пул
таклифини қисқартириш эмас, балки уни мунтазам равишда ошириб бориш
лозимдир. Муаллифларнинг бундай хулосага келишига асосий сабаб 1929-1939
“Иқтисодиёт ва инновацион технологиялар” илмий электрон журнали. № 3, май-июнь, 2017 йил
3
№ 3, 2017
йилларда жаҳон иқтисодиётида юз берган ва “буюк инқироз”, деб эътироф
этилган даврнинг таҳлилий натижалари ҳисобланган. Муаллифлар таҳлил
натижалари бўйича ушбу иқтисодий инқирозларнинг асосий сабабчиси
сифатида айнан иқтисодиётга зарур даражадаги пул таклифининг
етишмаслигини кўрсатиб беришган [5,6].
Тадқиқот методологияси
Таҳлил жараёнининг методологияси Ўзбекистон Республикаси Вазирлар
Маҳкамасининг 2003 йил 4 февралдаги №63-сонли қарори 1-иловаси билан
тасдиқланган “Пул агрегатларини бошқариш ва прогнозини моделлаштириш-
нинг замонавий механизми” ва Фридман назарияларини ўз ичига қамраб олган.
Мазкур методологик ёндашувлар асосида иқтисодиётга пул таклифининг
монетар кўрсаткичлари ўзаро қиёсий таҳлил қилиниб, улар ўртасидаги
номутаносиблик тенденциялари, танқислик, эластиклик кўрсаткичлари, пул
массасининг модель бўйича прогнози, ҳақиқатдаги ҳолат, девальвациясиз ва
фаразли ёндашувларнинг қиёсий таҳлиллари амалга оширилган.
Таҳлил ва натижалар
Юқорида қайд қилинган қарорга мувофиқ, иқтисодиётга пул таклифининг
прогнози қуйидаги асосий макроиқтисодий кўрсаткичлар таъсирида
шакллантирилиши белгиланган. Булар: нақд пул массаси ҳажми, инфляция
даражаси, валюта айирбошлаш курси, ЯИМнинг ўсиши, савдо (тўлов) баланси
ҳамда давлат бюджети тақчиллиги прогнози кўрсаткичларидир.
Дастлаб, ушбу макроиқтисодий кўрсаткичларнинг сўнгги йиллардаги
умумий тенденциясига эътибор қаратсак (1-4-расмлар).
Манба: Муаллиф ҳисоби (1-расмдаги нақд пул массаси, 4-расмдаги давлат бюджетининг
профицити/дефицитига оид кўрсаткичлар Осиё Тараққиёт Банкининг электрон сайтидаги очиқ
маълумотлар базасидан олинган. Қолган маълумотлар эса (девальвациядан ташқари) ЎзР.Давлат
статистика қўмитасининг йиллик статистик тўплам маълумотларидан фойдаланган ҳолда
шакллантирилган). Девальвацияга оид кўрсаткичлар Марказий Банкнинг электрон сайтида валюта
курсларига оид эълон қилинган маълумотлар асосида ҳисобланган.
0,0
1,0
2,0
3,0
4,0
5,0
6,0
7,0
0
10
20
30
40
50
60
70
80
90
1-расм. Асосий монетар кўрсаткичлар
инфляция (ИНИ), %
девальвация, %
нақд пул массаси (М0), трлн.сум (ўнг шкала)
0
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
2-расм. ЯИМнинг реал ўсиши сурати, %
0
2
4
6
8
10
12
14
16
18
3-расм. Ташқи савдо алоқалари, млн. АҚШ долл.
экспорт
импорт
баланс қолдиғи
0,0
0,2
0,4
0,6
0,8
1,0
1,2
1,4
1,6
2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016
4-расм. Давлат бюджети профицити/дефицитининг
ЯИМдаги улуши, %
“Иқтисодиёт ва инновацион технологиялар” илмий электрон журнали. № 3, май-июнь, 2017 йил
4
№ 3, 2017
Юқоридаги расм маълумотларидан кўриниб турибдики, инфляция
кўрсаткичи пасайиш тенденциясига эга бўлиб, 2003-2016 йилларда ўртача
6.0 %ни, девальвация даражаси эса 10.0 %ни ташкил этган. Муомаладаги нақд
пул массаси 2000-2011 йилларда ўсиш тенденциясига эга бўлган бўлса, 2012
йилдан бошлаб пасайиш тенденциясига эга. Бунинг асосий сабабларидан бири
электрон ҳисоб-китоблар тизимининг ривожланишидир. Экспорт-импорт
ҳажми ҳам 2000-2011 йилларда ўсиш тенденциясини намоён қилган бўлса, 2012
йилдан бошлаб пасайиш тенденциясига эга. Бунинг асосий сабабларига бир
қатор сиёсий ва иқтисодий омилларни киритиш мумкин. Хусусан, Украина
можароси, Россияга нисбатан қўлланилган иқтисодий санкциялар ва ҳ.к.
Шунингдек, ташқи савдо алоқаларидаги рақобат муҳитининг ҳам кучайиши
экспорт маҳсулотлари таркибини қайта кўриб чиқишни, сифат жиҳатдан
такомиллаштиришни ва турлари бўйича бойитишни талаб этмоқда. Шу боис,
ЯИМнинг реал ўсиш суратлари ҳамда Давлат бюджети профицитининг
ЯИМдаги улушининг динамикасида ҳам тебранишларни кузатиш мумкин.
Демак, ушбу макроиқтисодий кўрсаткичлар тенденциясига қараб,
иқтисодиётга пул таклиф қилиш прогнозларини ишлаб чиқиш мумкин. Бизнинг
таҳлилимизда ташқи савдо баланси ва бюджет даромадларининг ижобий
қолдиғи сақланаётганлиги боис, уларни пул таклифи прогнози функциясига
киритмаймиз. Қуйидаги 5-7-расм маълумотларида ана шу жиҳатдан келиб
чиққан ҳолдаги иқтисодиётга пул таклифининг сўнгги ўн етти йил (2000-2016
йй.) давомидаги тенденцияси келтирилган.
Манба: Муаллиф ҳисоби (прогноз кўрсаткичи Ўз.Р.ВМнинг 04.02.2003й. №63-сонли қарор моделга
кўра ёндошилган ҳамда Ўз.Р.Марказий банкининг ҳар йилги монетар сиёсатнинг устувор
йўналишларига бағишланган ҳисоботларида қайд этилган маълумотлар асосида таҳлил қилинган).
Юқоридаги расм маълумотларидан кўриниб турибдики, иқтисодиётга
зарур бўлган пул таклифи (прогноз кўрсаткичи) билан ҳақиқатда
йўналтирилган пул таклифи ўртасидаги тофовут йилдан-йилга қисқариш
0
20
40
60
80
100
120
140
5-расм. Иқтисодиётга пул таклифи (М2) динамикаси
(ЯИМга нисбатан %да)
прогноз бўйича
ҳақиқатда
фарқ
-
5
10
15
20
25
30
35
40
45
50
6-расм. Иқтисодиётнинг пулга бўлган танқислиги
танқислик, трлн.сўм
М2, трлн.сўм
0
10
20
30
40
50
60
70
80
90
0
5
10
15
20
25
30
7-расм. Асосий монетар кўрсаткичлар
динамикаси
инфляция (ИНИ), %
девальвация, %
М2, трлн.сўм (ўнгдаги шкала)
“Иқтисодиёт ва инновацион технологиялар” илмий электрон журнали. № 3, май-июнь, 2017 йил
5
№ 3, 2017
тенденциясига эга. Агар 2000-2003 йиллар давомида улар орасидаги тофовут
кескин фарқ қилган бўлса (ўртача 89.7% ёки 12.0 трлн.сўмга), сўнгги беш йил
(2012-2016 йй.) давомида эса улар орасидаги фарқ ўртача 5%ни ёки 1.3
трлн.сўмга тўғри келмоқда. Бир томондан қараганда, таҳлил қилинаётган
даврларда орадаги фарқ камайиб бормоқда (ижобий тенденция), иккинчи
томондан эса тафовут суммаси бир триллион сўмдан юқорилигича қолмоқда.
Ушбу кўрсакткич (1.3 трлн.сўм) охирги беш йилликдаги ўртача ЯИМга
нисбатан (146.0 трлн.сўм) қарйиб 1.0%ни ташкил этади.
Хўш, юқоридаги ушбу йирик тафовутнинг юзага келишига қандай
омилларнинг таъсири сезиларли бўлган? Фикримизча, ушбу тафовутнинг юзага
чиқишига асосий сабаб бўлган омиллар қаторига миллий валюта девальвацияси
(ўртача 66,1% 2000-2003йй.) ҳамда инфляция даражасини (ўртача 20,1%)
киритиш мумкин. Ушбу икки омил кўрсаткичларининг йиғиндиси ўша даврда
86,2%ни ташкил этмоқда ва бу бизнинг юқоридаги ҳисобимизга яқин
кўрсаткичдир (89.7%). Айнан ушбу икки омил пул таклифининг қисқа
муддатли тебранишларига кўпроқ таъсир этади. Шу боис, Марказий банк
уларнинг таъсирини доимий мониторинг қилиб бориши ва кейинги йил
монетар кўрсаткичлар прогнозини ишлаб чиқишда ҳисобга олиши зарур.
Девальвация ва инфляция суратларининг юқори даражаси бир томондан
пул массасининг танқислигига сабаб бўлса-да, иккинчи томондан қўшимча
равишда ишлаб чиқариш имкониятини (ЯИМ ҳажмини) бой берилишига олиб
келиши мумкин. Хусусан, 2000-2003 йилларда ушбу бой берилган ЯИМ ҳажми
ўртача 1.2 трлн.сўмни ташкил қилиши мумкин эди (8-расм). Бу эса ўз
навбатида, ўша даврларда биргина юридик шахслар учун белгиланган даромад
солиғининг (ўртача 24,0%) 301.0 млрд.сўмга, қўшилган қиймат солиғининг
(ўртача 20%) эса 240.0 млрд.сўмга бой берилишига сабаб бўлиши мумкин эди
(9-расм).
Манба: Муаллиф ҳисоби (юқоридаги диаграмма маълумотлари асосида). Тегишли йиллардаги
солиқ
ставкалари
Ўз.Р.Президентининг
ҳар
йилги
Ўзбекистон Республикасининг
асосий
макроиқтисодий кўрсаткичлари прогнози ва Давлат бюджети параметрлари бўйича қабул қилинган
қарорлари асосида олинган.
Бундан ташқари, шуни алоҳида қайд этиб ўтиш лозимки, номинал пул
массаси билан ЯИМ ўртасида тўғри алоқадорлик мавжуд бўлиб, пул массаси
ошганда ишлаб чиқариш ҳажмининг ҳам ошиши, у камайганда эса ишлаб
чиқариш ҳажмининг ҳам камайиши кузатилади (юқоридаги 8-расмнинг ҳаракат
0,0
0,2
0,4
0,6
0,8
1,0
1,2
1,4
1,6
1,8
2,0
-
2
4
6
8
10
12
14
8-расм. Пул танқислиги натижасида бой берилган
ЯИМ ҳажми
пул танқислиги, трлн.сўм
бой берилган ЯИМ ҳажми, трлн.сўм (ўнгдаги шкала)
0
50
100
150
200
250
300
350
400
450
500
9-расм. Бой берилган солиқ тушумлари
даромад солиғи, млрд.сўм
ҚҚС, млрд.сўм
“Иқтисодиёт ва инновацион технологиялар” илмий электрон журнали. № 3, май-июнь, 2017 йил
6
№ 3, 2017
траекторясига қаранг). Аммо реал пул массаси
2
нинг ўсиш сурати билан реал
ЯИМнинг ўсиш сурати ўртасидаги мутаносиблик ҳақида бундай хулосага
келиш қийин (1-жадвал ва 10-расм маълумотларига қаранг).
1-жадвал
Пул массаси, инфляция ва ЯИМнинг ўсиш динамикаси
Йил
Пул массасининг
(М2) ўсиш сурати
Йиллик инфляция
сурати
Реал* пул массасининг
ўсиш сурати
Реал ЯИМнинг
ўсиш сурати
1
2
3
4=2-3
5
2001
54,3%
26,6%
27,7%
4,2%
2002
29,7%
21,6%
8,1%
4,0%
2003
30,8%
3,8%
27,0%
4,2%
2004
30,2%
3,7%
26,5%
7,4%
2005
68,7%
7,8%
60,9%
7,0%
2006
47,3%
6,8%
40,5%
7,5%
2007
68,0%
6,8%
61,2%
9,5%
2008
22,5%
7,8%
14,7%
9,0%
2009
38,7%
7,4%
31,3%
8,1%
2010
36,8%
7,3%
29,5%
8,5%
2011
28,8%
7,6%
21,2%
8,3%
2012
27,7%
7,0%
20,7%
8,2%
2013
24,3%
6,8%
17,5%
8,0%
2014
22,8%
6,1%
16,7%
8,1%
2015
23,5%
5,6%
17,9%
8,0%
2016
21,2%
5,7%
15,5%
7,8%
Манба: Муаллиф ҳисоби (Ўз.Р.Давлат статистика қўмитаси ва Марказий банкининг электрон
сайтида эълон қилинган макроиқтисодий кўрсаткичлар ҳамда Марказий банкнинг ҳар йилги монетар
сиёсатнинг устувор йўналишларига бағишланган ҳисоботларида қайд этилган маълумотлар асосида
таҳлил қилинган). Реал* - оддий арифметик усул бўйича ҳисобланган.
Мазкур жадвал маълумотларидан кўриниб турибдики, реал пул массаси
билан ЯИМ ўсиш суратлари орасида мутаносиб ўсиш тенденциялари
сезилмайди. 2005 ва 2007 йилларда реал пул массасининг энг юқори ўсиш
суратлари даврида (ўртача 61.0%) реал ЯИМнинг ўсиш суратлари мос равишда
7.0% ва 9.5%ни ташкил қилган. Шу билан бирга, реал пул массасининг энг кам
ўсиш суратлари даврида (2015-2016 йилларда ўртача 16.7%) эса реал ЯИМнинг
ўсиш сурати мос равишда 8.0 % ва 7.8 %ни ташкил этган (10-расмга қаранг).
Иқтисодиётнинг пулга бўлган талаб ва таклиф мувозанатини пул
мультипликатори нуқтаи назаридан таҳлил қилганимизда қуйидаги
тенденцияларни кузатиш мумкин (11-14-расмлар).
2
Ушбу ҳолатда реал пул массаси дейилганда, номинал пул массасининг ўсиш суратидан инфляция суратини
айириб ташлаш натижасида юзага келган ҳолат назарда тутилмоқда.
0,0
10,0
20,0
30,0
40,0
50,0
60,0
70,0
2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016
10-расм. Реал пул массаси ва ЯИМнинг ўсиши
динамикаси, %
Реал пул массасининг ўсиши, %
ЯИМнинг ўсиши, %
“Иқтисодиёт ва инновацион технологиялар” илмий электрон журнали. № 3, май-июнь, 2017 йил
7
№ 3, 2017
Манба: Муаллиф ҳисоби (Ўз.Р.Марказий банкининг ҳар йилги монетар сиёсатнинг устувор
йўналишларига бағишланган ҳисоботларида қайд этилган маълумотлар асосида таҳлил қилинган).
Юқоридаги
11-расм
маълумотларидан
кўриниб
турибдики,
иқтисодиётнинг пулга бўлган талаб ва таклифи (пул мультипликатори
коэффициенти) асосан қайта молиялаштириш ставкаси орқали тартибга
солинган. Қайта молиялаштириш ставкасининг пасайтирилиши пул
мультипликатори коэффициентининг ҳам пасайишига олиб келмоқда. Хусусан,
ушбу коэффициент 2016 йилда 2000 йилга нисбатан 62.5%га ёки 1.0
коэффициентга пасайган (1.6 коэф.дан 0.6 коэф.гача).
Пул мультипликатори коэффициентининг пасайиши, аксиома нуқтаи
назаридан, кредитлаш ҳажмини ҳам пасайтириши лозим, аммо 12-13-расм
маълумотлари бунинг аксини кўрсатмоқда. Ушбу аксиома фақат 2009-2011
йилларда ўзининг аҳамиятига эга бўлиб, 2012 йилдан бошлаб эса у ўз исботига
эга бўлмаяпти. Фикримизни, кредит ва депозит эластиклиги коэффициентлари
ҳам тасдиқламоқда (14-расмга қаранг). Депозит эластиклиги коэффициенти
2009-2011 йилларда юқори бўлиб, 2012 йилдан бошлаб эса пасайиб кетган. Шу
ўринда, ҳақли савол туғилади, қандай омил ёки манба ҳисобидан ушбу
кредитлаш ҳажми ёки унинг эластиклиги юқори даражада сақланиб
келинмоқда?
Ушбу саволнинг жавоби пул айланиш тезлигида бўлиши мумкин, деган
ёндашув орқали иқтисодиётда пул айланиш тезлигини ҳам таҳлил қилишга
ҳаракат қилдик (15-расм). Аммо пул айланиш тезлиги таҳлил қилинаётган
даврларда, яъни 2012-2016 йилларда барқарор 4 коэффициенти даражасида
сақланиб келинмоқда. Демак, пул айланиш тезлигининг таъсири сезиларли
эмас.
0,0
0,2
0,4
0,6
0,8
1,0
1,2
1,4
1,6
1,8
0
5
10
15
20
25
30
35
11-расм. Пул мультипликатори
қайта молиялаш ставкаси, %
мажбуий заҳира меъёри, %
Пул мультипликатори, коэфф. (ўнгдаги шкала)
-40
-20
-
20
40
60
80
100
2010
2011
2012
2013
2014
2015
2016
12-расм. Монетар индикаторларнинг ўсиш
динамикаси (ўтган йилга нисбатан), %
пул массаси (М2)
кредит ҳажми
депозит ҳажми
-20
-10
0
10
20
30
40
50
60
2009
2010
2011
2012
2013
2014
2015
2016
13-расм. Ялпи депозит ва ялпи кредит ҳажми, трлн.
сўм
фарқи (ўнгдаги шкала)
Ялпи депозитлар
Ялпи кредитлар
0,0
0,2
0,4
0,6
0,8
1,0
1,2
1,4
1,6
1,8
2009
2010
2011
2012
2013
2014
2015
2016
14-расм. Депозит ва кредит эластиклиги, %
Депозит эластиклиги
Кредит эластиклиги
“Иқтисодиёт ва инновацион технологиялар” илмий электрон журнали. № 3, май-июнь, 2017 йил
8
№ 3, 2017
Юқоридаги таҳлиллардан фарқли ўлароқ, иқтисодиётга пул таклифини
қуйидаги монетар воситалар орқали ҳам тартибга солиш мумкин (ушбу ҳолатни
фараз сифатида қараймиз). Улар қайта молиялаш ставкаси, мажбурий заҳиралар
меъёри ва нақд пул массаси воситаларидир. Ушбу фараз нуқтаи назаридан,
иқтисодиётга пул таклифининг турли хил қиёсий таҳлилларини амалга
оширамиз (16-расм).
16-расм. Иқтисодиётга пул таклифининг қиёсий таҳлили, %да
Изоҳ: Фараз бўйича пул таклифи қайта молиялаш ставкаси, мажбурий захиралар меъёри ва нақд
пул массасининг ЯИМги улуши кўрсаткичларидан ташкил топган. Ҳақиқатдаги пул таклифи – кенг пул
массасининг (М2) ЯИМга нисбати асосида ҳисобланган. Модел бўйича пул таклифи Ўз.Р.ВМнинг
04.02.2003й. №63-сонли қарори асосида ҳисобланган (девальвацияни қўшган ҳолда). Девальвациясиз пул
таклифи ушбу моделдан чиқарилган ҳолда ҳисобланган.
Мазкур расм маълумотларидан кўриниб турибдики, иқтисодиётга пул
таклифининг турли хил асослари бир-биридан фарқланади. Ушбу фарқ
вариацияси 15 %дан-30 %гачани ташкил этади. Шу ўринда ҳақли савол
туғилади. Мамлакатнинг монетар тизим маъмурлари қайси асосга кўра
иқтисодиётга пул таклифини амалга оширади? Агар мавжуд ҳуқуқий асос
сифатида Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг қарорини асос
сифатида оладиган бўлсак, у ҳолда модель бўйича иқтисодиётга пул таклифи
сўнгги уч йил давомида (2014-2016 йй.) ўртача 28 %ни ташкил этиши лозим
эди, ҳақиқатда эса у 24 %ни ташкил этган (орадаги фарқ 4 %). Демак,
иқтисодиётнинг пулга бўлган талаби модель бўйича таҳлил қилинаётган
даврларда ўртача 4 %га ёки 7.0 трлн.сўмга кам бўлганлигини кузатиш мумкин.
-
10
20
30
40
50
60
0
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016
15-расм. Пул массаси ва унинг айланиш тезлиги
М2, трлн.сўм (ўнг шкала)
Пул айланиш тезлиги, марта
0
20
40
60
80
100
120
140
Фараз бўйича
Ҳақиқатда
Девальвациясиз
Модел бўйича
“Иқтисодиёт ва инновацион технологиялар” илмий электрон журнали. № 3, май-июнь, 2017 йил
9
№ 3, 2017
Баъзи назарияларда иқтисодиётга пул таклифи хусусида реал ишлаб
чиқариш (ЯИМ) ва инфляция кўрсаткичларининг ўсиш суратлари билан боғлиқ
ҳолда муносабат билдирилади. Хусусан, Фридман (1956) назариясига кўра, пул
массасининг йиллик ўсиш сурати ЯИМ ва инфляциянинг биргаликда олинган
ўсиш суратлари даражасига тенг бўлиши кераклиги таъкидланади. Агар пул
массаси ушбу кўрсаткичдан ошадиган бўлса, у ҳолда иқтисодиётда инфляция
кузатилиши қайд этилади. Мазкур назарияга асосланган ҳолда мамлакатдаги
пул таклифини текшириб кўрамиз (17-18-расмлар).
Манба: Муаллиф ҳисоби.
Мазкур расм маълумотларидан кўриниб турибдики, Фридман назарияси
билан ҳақиқатдаги пул массаси ўртасида ҳам сезиларли даражадаги тафовут
мавжуд. Ушбу тафовутнинг вариацияси 2000-2016 йиллар оралиғида ўртача
17%дан 36%гачани ташкил этмоқда (фарқ 19%). Агар иқтисодиётга пул
таклифини Фридман назарияси бўйича тартибга солиш мақсад қилинса, у ҳолда
камида учта энг муҳим масалани ҳал этиш зарур бўлади. Улар фонд бозорини
(давлат қимматли қоғозлар бозори йўналишида) такомиллаштириш, капиталлар
ҳаракатини эркинлаштириш ва инфляцияни таргетлаш сиёсатига ўтишдир.
Умуман олганда, кўплаб иқтисодчилар (Баумол, Бруннермейр, Гупта, Дас,
Левин, Маршалл, МакКиннон, Миллер, Орр, Самуелсон, Санников, Тобин, Рой,
Вон Майсес, Стиглиц, Тобин, Фишер, Фридман, Хан, Шварц ва бошқалар)
иқтисодиётга пул таклифи ва пулга бўлган талаб назариялари бўйича турли хил
қарашларни илгари сурадилар. Улар пул таклифи ва талабининг вужудга келиш
сабаби, омили ва воситалари хусусида турли хил омилларни таклиф қиладилар.
Мисол учун, Говланд ўзининг “Пул таклифини назорат қилиш” номли асарида
пул таклифи назоратига таъсир этувчи қуйидаги ўн олтита омилни келтириб
ўтади [7]:
1)
Нарх омилининг депозитларга таъсири (депозит фоиз ставкаси).
2)
Миқдор омилининг депозитларга таъсири.
3)
Нарх омилининг кредитларга таъсири (кредит фоиз ставкаси).
4)
Миқдор омилининг кредитларга таъсири.
5)
Нарх омилининг хусусий (нобанк) сектор кредитларига таъсири (фоиз
ставкаси).
6)
Миқдор омилининг хусусий (нобанк) сектор кредитларига таъсири.
7)
Давлат сектори кредитларининг вариацияси.
0
10
20
30
40
50
60
70
80
17-расм. Пул таклифининг Фридман назарияси
ЯИМ+инфляция, %
Пул массаси (М2)нинг ўсиши, %
-60,0
-50,0
-40,0
-30,0
-20,0
-10,0
0,0
18-расм. Пул таклифининг Фридман назарияси
бўйича фарқи, %
“Иқтисодиёт ва инновацион технологиялар” илмий электрон журнали. № 3, май-июнь, 2017 йил
10
№ 3, 2017
8)
Нарх омилининг ташқи активларга таъсири (ташқи фоиз ставкаси).
9)
Миқдор омилининг ташқи активларга таъсири.
10)
Мажбурий захира ҳажмининг кенгайиши.
11)
Мажбурий захира нисбатининг вариацияси.
12)
Депозит ставкаларининг энг юқори ва энг қуйи чегараси (Q қоидаси).
13)
Банкларга ўрнатилган фойда солиғи ставкаси.
14)
Банкларни лицензиялаш.
15)
Банк хизматларининг юз фоиз кафолатланиши.
16)
Банкларда рақобат муҳитининг чекланиши.
Муаллиф ушбу омиллардан келиб чиққан ҳолда пул таклифини
шакллантиришнинг қуйидаги бешта асосий сабабларини келтириб ўтади.
Булар: давлат секторининг кредитларга бўлган талаби (ДСКТ); нобанк хусусий
сектор томонидан давлат секторига йўналтириладиган кредитлар ҳажмининг
пасайиши; банк сектори томонидан нобанк хусусий секторга йўналтириладиган
кредитлар ҳажмининг ортиши; давлат сектори томонидан чет эл валютасида
ифодаланган
активларнинг
ўзлаштириш
ҳажми;
банк
секторининг
норезидентларга нисбатан соф талаблари.
Мазкур масала юзасидан бир қатор Ҳиндистонлик иқтисодчи олимларнинг
фикри бироз бошқачадир. Хусусан, Гупта бошчилигидаги бир гуруҳ
иқтисодчилар иқтисодиётга пул таклифини “пул мультипликатори” назарияси
ёндашуви орқали амалга оширишни ёқлаб муносабат билдирсалар, бошқа бир
гуруҳ
иқтисодчилар
(Ҳиндистон
Марказий
банки
иқтисодчилари)
“баланслашган ёки таркибий” (пул массаси ва резерв пуллар нисбати бўйича)
ёндашув асосида амалга оширишни мақсадга мувофиқ деб ҳисоблайдилар [8].
Ҳиндистон Марказий банкининг (ҲМБ) иқтисодчилари иқтисодиётга пул
таклифи борасидаги қарашларини қуйидагилар билан асослашга ҳаракат
қиладилар: (а) пул массаси (таклифи) Марказий банк ва ҳукуматнинг
мажбурияти ҳисобланиши; (б) банклараро активлар ва мажбуриятлар пул
таклифига таъсир кўрсатмайди; (в) тижорат банкларининг Марказий банкдан
қарз олиши пул таклифини оширади; (г) банк тизимидаги молиявий активлар
вариацияси билан номонетар мажбуриятлар вариацияси ўртасидаги фарқлар
пул массасининг ўзгаришига таъсир қилади; (д) банк тизимидаги молиявий
активлар ва мажбуриятларнинг ўзгаришига қайси секторнинг (давлат ёки
хусусий сектор) таъсири кўпроқ сабаб бўлиши; (е) давлат бюджети тақчиллиги
пул таклифини келтириб чиқаради; (ж) бюджет тақчиллигига мос равишда
давлатнинг Марказий банкдаги чэт эл валютаси ҳисоб-рақамидаги маблағнинг
камайиши (валютанинг сотилиши) ёки давлат қимматли қоғозларини чиқариш
ҳисобига пул таклифига таъсир кўрсатади; (з) тижорат банкларининг кредит
бериш имкониятларини ошириш/пасайтириш ёки улар томонидан хусусий
секторга аванс маблағлари бериш ёҳуд уларнинг қимматли қоғозларини харид
қилиш пул таклифининг ошиши/камайишини келтириб чиқаради; (к) давлат
сектори ғазначилик балансларини ўзгартириш орқали пул таклифига тўғридан-
тўғри таъсир кўрсата олиш имкониятига эга.
Пул мультипликатори назарияси тарафдорлари эса ушбу муносабатларга
танқидий
ёндашиб,
юқоридаги
контрагентлар
(пул-кредит
тизими
“Иқтисодиёт ва инновацион технологиялар” илмий электрон журнали. № 3, май-июнь, 2017 йил
11
№ 3, 2017
иштирокчилари) пул массасининг детерминантлари сифатида қаралмаслиги ва
улар пул таклифининг тўғридан-тўғри инструментларини ҳосил қилмаслигини
таъкидлайдилар. Ушбу назария тарафдорларига қарши бўлган бошқа бир гуруҳ
иқтисодчилар, хусусан Мужумдар [8] ўз фикрини қуйидагича асослашга
ҳаракат қиладилар: (а) агар Марказий банк кредит бериш миқдори бўйича
чекловларни ўрнатса, тижорат банкларининг имкониятлари ҳам чекланишини
(резервлари ортиқча бўлишига қарамасдан); (б) мультипликатив таҳлил
иккиламчи пул (квази пуллар назарда тутиляпти) вариациясини очиб бера
олмаслиги, ваҳоланки Марказий банк таҳлили эса ушбу омилни таҳлил қила
олиши; (в) узоқ йиллар давомида кредит режаси билан иқтисодий ривожланиш
режаси ўртасидаги алоқадорликни ҳисобга олган ҳолда Ҳиндистон Марказий
банки бирламчи ва иккиламчи пул массасини бир-биридан ажратган ҳолда
эмас, балки биргаликда олган ҳолда иқтисодиётга пул таклифини
режалаштириши мақсадга мувофиқдир, деб ҳисоблайди; (г) ҲМБ таҳлиллари
бирламчи ва иккиламчи пул массасининг вариацияси ҳақида тўлиқ маълумот
тақдим этаолсада, мультипликатив таҳлил иккиламчи пул массаси томонидан
юзага келадиган талабни инкор этади.
ҲМБнинг бошқа бир вакили Хатхате [8] юқоридаги ҳар иккала
иқтисодчига нисбатан бироз бошқача фикр-мулоҳазаларни билдиради. Хусусан,
(а) якка мультипликатив таҳлил ўзининг самарасига эга эмас ва у ҲМБнинг
кенг қамровли таҳлили таъсиридадир; (б) мажбурий захиралар меъёрини
ошириш ва кредитлашнинг юқори чегарасини белгилаш мультипликация
даражасига турлича таъсир кўрсатиши мумкин; (в) пул мультипликаторнинг
тебраниш даражаси мажбурий захиралар меъёрининг ўзгаришига боғлиқ, деган
фикрларни илгари суради.
Хулоса ва таклифлар
Юқоридаги таҳлиллардан келиб чиққан ҳолда қуйидаги хулосаларга келиш
мумкин:
•
иқтисодчилар ўртасида пул назариясига оид қарашлар ҳозирги вақтда
ҳам ўзининг долзарблигини йўқотгани йўқ. Айниқса бундай қарашлар ҳозирги
технология асрида янада фаоллашмоқда. Иқтисодиётнинг пулга бўлган талаб ва
таклиф мувозанатига эришиш масаласи пул-кредит сиёсатининг энг муҳим
устувор вазифаларидан ҳисобланади. Бундай мувозанатга эришиш монетар
инструментларнинг таъсирчанлик ва самарадорлик кўрсаткичлари билан
изоҳланади;
•
таҳлиллар шуни кўрсатмоқдаки, мавжуд пул-кредит сиёсати
индикаторлари ўртасида айрим номутаносибликлар мавжуд бўлиб, уларни
мувофиқлаштириш лозим (депозит ва кредитлар ҳажми, уларнинг эластиклиги,
пул мультипликатори коэффициенти ва унинг пул массасига таъсири, реал пул
массаси ва ЯИМ ўсиш суратлари ўртасидаги номутаносибликлар);
•
юқоридаги номутаносибликлар иқтисодиётнинг пулга бўлган талаб ва
таклиф мувозанатини таъминлашга ўзининг салбий таъсирини кўрсатмоқда.
Натижада, пулга бўлган танқислик қўшимча равишда ЯИМ ҳажмини ошириш,
давлат бюджетига солиқлар кўринишидаги тушумларнинг келиб тушиш,
“Иқтисодиёт ва инновацион технологиялар” илмий электрон журнали. № 3, май-июнь, 2017 йил
12
№ 3, 2017
бюджет сарф-харажатларини молиялаштириш ва аҳоли реал даромадларини
ўстириш имкониятларини чекламоқда.
Юқоридаги хулосаларга асосланган ҳолда қуйидаги таклифларни
билдириш мумкин:
•
мавжуд пул-кредит сиёсати инструментлари ва индикаторлари
ўртасидаги номутаносибликни бартараф этиш чора-тадбирларини ишлаб чиқиш
зарур. Бунда асосий эътибор пул мультипликатори ва девальвация
индикаторларига қаратилиб, уларнинг таъсирида иқтисодиётнинг пулга бўлган
талаб ва таклиф ҳажмини реал қондириш мақсадга мувофиқдир. Хусусан,
сўнгги йилларда таъсир самарадорлиги паст бўлган девальвация сиёсатини
сузувчи курс режимига ўтказиш ва шунга мос равишда пул мультипликатори
индикаторини қайта кўриб чиқиш орқали пул таклифини мувофиқлаштириш
мақсадга мувофиқдир;
•
реал пул массаси ва ЯИМнинг ўсиш суратлари ўртасидаги
номутаносиблик тенденцияларига таъсир кўрсатаётган омилларни аниқлаш ва
уларни монетар воситалар орқали мувофиқлаштириш мақсадга мувофиқдир.
Акс ҳолда бундай номутаносиблик ҳолатлари монетар воситаларнинг
иқтисодиётни тартибга солиш борасидаги назарий ва амалий хулосаларини
инкор этишга ёки уларни асоссиз чалғитувчи парадоксга айлантириши мумкин;
•
пул массаси ва унинг айланиш тезлиги ўртасидаги номутаносиблик
ҳолатларини ҳам такомиллаштириш мақсадга мувофиқдир. Бунда асосий
эътибор, пул айланиш тезлигини ошириш имкониятини берувчи банк хизмати
инфраструктурасини ривожлантириш чора-тадбирларига қаратилиши лозим.
Хусусан, жисмоний шахслар ўртасида мол-мулк ва бошқа шахсий активларни
олди-сотди қилишда уларни ўзларининг банк ҳисоб-рақамлари орқали амалга
оширилишини рағбатлантирувчи ҳисоб-китоб механизмларини ишлаб чиқиш
зарур;
•
иқтисодиётнинг пулга бўлган талаб ва таклифини мувозанатлаштиришда
мавжуд фонд бозори инструментларидан самарали фойдаланиш, шунингдек
капиталлар мобиллигини изчил такомиллаштириш ва фонд бозори фаолиятини
мувофиқлаштирувчи мақсадида амалиётга ҳисоб ставкаси инструментини
жорий қилиш мақсадга мувофиқдир.
Фойдаланилган адабиётлар рўйхати
1.
Кейнс Дж. Общая теория занятости, процента и денег. 1936. cтр.63-67.
2.
Keynes J. A. Tract on monetary reform. 1924.
3.
Keynes J. A. Treatise of Money. 1931.
4.
Fisher I. The theory of interest. As determined by impatience to spend income
and
opportunity
to
invest
it.
1930.
p.14
http://files.libertyfund.org/files/1416/Fisher_0219.pdf
5.
Gowland D.H. Controlling the money supply (Routledge Revivals). 1982.
https://books.google.com/books?isbn=1135009325
6.
Фридмен М. Количественная теория денег - М.: Дело, 1996 (
“Иқтисодиёт ва инновацион технологиялар” илмий электрон журнали. № 3, май-июнь, 2017 йил
13
№ 3, 2017
7.
Фридман М., Шварц А. Монетарная история Соединенных Штатов
1867−1960 гг. - К.: «Ваклер», 2007. - 880 с.
8.
Rituparna Das. Determination of Money Supply in India: The Great Debate.
Working paper series June, 2009. First draft December, 2003. Centre for studies
banking and finance (Established by the Reserve Bank of India at National Law
University, Jodhpur).
9.
Киреев А. П. Международная экономика: открытая экономика и
макроэкономическое программирование. В двух частях. Часть вторая. М.:
Международные отношения. 2001. с.488.
10.
Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2017 йил 7 февралдаги
“Ўзбекистон Республикасини янада ривожлантириш бўйича Ҳаракатлар
стратегияси тўғрисида”ги ПФ-4947-сонли фармони.
