Иқтисодиёт ва таълим / 2020 № 1
12
“ЯШИЛ ИҚТИСОДИЁТ”: ХУСУСИЯТЛАРИ ВА РИВОЖЛАНИШ ОМИЛЛАРИ
Исаджанов Абдували Абдурахимович –
Ўзбекистон халқаро ислом академияси
“Ислом иқтисодитёти ва молияси,
зиёрат туризми” кафедраси, и.ф.д.
Аннотация:
Мақолада БМТнинг «Барқарор ривожланиш» концепциясининг мазмун-моҳияти,
Ўзбекистонда таркибий ўзгартиришларни чуқурлаштириш, миллий иқтисодиётнинг етакчи тармоқларини
модернизация ва диверсификация қилиш ҳисобига унинг рақобатбардошлигини ошириш бўйича иқтисодиётда
энергия ва ресурслар сарфини камайтириш, ишлаб чиқаришга энергия тежайдиган технологияларни кенг
жорий этиш, қайта тикланадиган энергия манбаларидан фойдаланишни кенгайтириш мақсад ва вазифалари
ёритилган. Алоҳида эътибор “Яшил” иқтисодиётни шакллантириш, “яшил” ўсиш ва ривожланишни
рағбатлантиришга қаратилган.
Калит сўзлар:
барқарор ривожланиш, “яшил” иқтисодиёт, “яшил” ўсиш, эко-инновация, янги
ривожланиш модели, кам углеродли иқтисодиёт. барқарор тараққиёт мақсадлари.
Аннотация:
В статье рассматриваются особенности и содержание Концепции устойчивого развития
ООН, углубление структурных реформ, процессы модернизации и диверсификации ведущих отраслей экономики
Узбекистана, повышение конкурентоспособности на основе внедрения энергосберегающих технологий,
снижение энергетических, материальных расходов и ресурсов, расширение использования возобновляемых
источников энергии. Особое внимание уделено вопросам формирования “зеленой экономики”, стимулированию
развития “зеленого” роста.
Ключевые слова
: устойчивое развитие, зеленая экономика, зеленый рост, эко-инновации, новая модель
развития, низкоуглеродная экономика, цели устойчивого развития.
Abstract:
The article discusses the peculiarities and content of the UN Sustainable Development Concept,
deepening structural reforms, modernization and diversification of the leading sectors of Uzbekistan's economy,
increasing competitiveness through the introduction of energy-saving technologies, reducing energy, material
expenditures and resources, expanding the use of renewable energy sources. Special attention is paid to the formation of
a green economy and the promotion of green growth.
Key words:
sustainable development, green economy, green growth, eco-innovation, new development model,
low-carbon economy, sustainable development goals.
Бирлашган
Миллатлар
Ташкилоти
(БМТ) томонидан илгари сурилаётган «Бар-
қарор ривожланиш» концепцияси дунё мам-
лакатларининг асосий мақсадига айланган.
XXI асрда барча давлатларнинг юқори иқти-
содий ўсишга эришиш мақсади барқарор рив-
ожланиш мақсади билан алмашди. Бу, ўз нав-
батида, жаҳон иқтисодиётнинг барча йўна-
лишлари: қишлоқ хўжалиги, саноат, транс-
порт, молия, энергетика, қурулиш соҳалари
барчаси “яшил” тус олиши муҳимлигини
англатади.
Ўзбекистон Республикаси Президенти
Шавкат Мирзиёев БМТ Бош Ассамблеясининг
72-сессиясида сўзлаган нутқида “2017-2021
йилларда Ўзбекистон Республикасини ри-
вожлантиришнинг бешта устувор йўналиши
бўйича Ҳаракатлар стратегиясининг” маз-
мун-моҳияти Бирлашган Миллатлар Ташки-
лотининг Барқарор ривожланиш мақсадлари
билан тўла ҳамоҳанг эканини таъкидлаб ўт-
ди[1]. “Ҳаракатлар стратегияси”да мўлжал-
ланган таркибий ўзгартиришларни чуқур-
лаштириш, миллий иқтисодиётнинг етакчи
тармоқларини модернизация ва диверсифи-
кация қилиш ҳисобига унинг рақобатбардош-
лигини ошириш бўйича иқтисодиётда энер-
гия ва ресурслар сарфини камайтириш, иш-
лаб чиқаришга энергия тежайдиган техноло-
гияларни кенг жорий этиш, қайта тиклана-
диган энергия манбаларидан фойдаланишни
кенгайтириш мақсад ва вазифалар белгилан-
ган [2].
Ўзбекистон Республикаси Президенти
Ш.М. Мирзиёевнинг Олий Мажлисга мурожа-
атномасида 2020 йил ва кейинги йилларда
иқтисодиёт соҳасида амалга ошириш зарур
бўлган дастурий ва мақсадли вазифаларга
атроф-муҳитни муҳофаза қилиш ва экологик
ҳолатни яхшилашга эътиборни кучайтириш,
ишлаб чиқариш жараёнини экологик назорат
қилиш тизимини такомиллаштириш, эколо-
гик аудит ўтказиш тартибини қайта кўриб
чиқиб, хусусий аудиторлик фаолиятини жон-
лантириш муҳим вазифалар сифатида қайд
этилди[3].
Ўзбекистон Республикаси 2015 йилдан
кейинги даврда БМТ томонидан 2030 йилга-
МАКРОИҚТИСОДИЙ СИЁСАТ
Иқтисодиёт ва таълим / 2020 № 1
13
ча мулжалланган 17 та мақсад ва 169 та вази-
фалардан иборат барқарор тараққиёт дасту-
рини қўллаб-қувватлаб, барқарор ривожла-
нишни учта соҳалари (иқтисодий, экологик
ва ижтимоий) бўйича комплекс ишларни
олиб боришини маълум қилди [4 ].
Барқарор тараққиёт 2030 дастури янги
(БТМ)
дан иборат бўлиб,
кейинги 15 йиллик даврдаги умумжаҳон сиё-
сати ва сармоялар йўналишларини белгилаб
берувчи дастурдир.
2017-2021 йилларда Ўзбекистон Рес-
публикасини ривожлантиришнинг бешта ус-
тувор йўналиши бўйича Харакатлар страте-
гиясида белгиланган вазифаларни изчил
амалга ошириш, шунингдек, Париж битими
(Париж, 2015 йил 12 декабрь) мажбуриятла-
ри бажарилишини таъминлаш, иктисодиёт-
нинг базавий тармоклари энергия самара-
дорлигини ошириш, иқлим ўзгариши оқибат-
ларига мослашиш ва уларни юмшатиш,
“яшил” иқтисодиётни кўллаб-кувватлашнинг
молиявий ва номолиявий механизмларини
ишлаб чиқиш мақсадида Ўзбекистон Респуб-
ликасининг “яшил” иқтисодиётга ўтиш стра-
тегияси тасдиқланди [5 ].
Иқтисодиёт ва жамиятни салбий ўзга-
ришларга бардош турадиган ҳамда уларнинг
оқибатларидан тезда тиклана оладиган бар-
қарор ривожланиш концепциясини, барча
турдаги ресурслардан (сув, энергетика ва ва
х.к.) самарали фойдаланиш масалаларини
биринчи ўринга чиқарди.
Янги ривожланиш моделини шаклла-
ниш жараёнида барқарор ривожланиш пара-
дигмасини эволюцияси «яшил» иқтисодиёт
концепциясини яратилишига сабабчи бўлди
ва жамият ҳамда иқтисодиёт табият тизим-
лари билан бирга ҳам оҳанг тарзда бўлиши
қайд этила бошланди[6 ].
Кейинчалик «Глобал яшил янги курс»
концепцияси БМТнинг атроф-муҳит дастури
(2009 йил) таклиф этилди[7 ].
Унинг асосий мазмуни инвестициялар-
ни кам углеродли иқтисодиётни ривожлан-
тиришга йўналтириш ва рағбарлантиришга,
экологик тоза технологияларни жорий этиш-
га ва экологик талабларга жавоб берадиган
транспорт воситаларини яратишга ва қўл-
лашга, энергосамарадорликни таъминлашга
ва иқлим ўзгариши билан боғлиқ маса-
лаларни ҳал этишга қаратилган.
Қарашлар турли хил бўлса-да, барқарор
тараққиёт муаммоси икки асосий йўналишда
мавжуд. Биринчи йўналиш – бу умуман жа-
миятни ривожлантириш мақсадларини бел-
гилаб олиш ва уларга эришишни таъминлай-
диган шарт-шароитларни аниқлашдир. Бар-
қарор тараққиётни таъминлаш мақсадлари
иерархиясига мувофиқ иқтисодий мақсадлар
жамиятни ривожлантириш мақсадларидан
қуйида жойлашади, яъни умуман барқарор
тараққиётни таъминловчи восита сифатида
кўриб чиқилади.
Иккинчи йўналиш – барқарор иқтисо-
дий тараққиётни таъминловчи омилларни
ўрганиш: барқарор тараққиёт параметрлари
ва омиллари аниқланади, унинг мутаносиб-
лиги, шарт-шароитлари, мақбуллиги мезон-
лари аниқланади, ўсиш имкониятлари ўрга-
нилади[8].
Барқарор тараққиёт деганда доимий
миқдорий ўсиш каби том маънодаги барқа-
рорлик эмас, балки экологик ва ижтимоий
хусусиятлар инобатга олинган ҳолда “низо-
сиз” ривожланиш назарда тутилади. “Барқа-
рор” маъносини берувчи “Sustainable” сўзини
“доимий” эмас, балки “мустаҳкам” ёки “барда-
вом” деб тушуниш лозим.
Охирги вақтда хорижда инклюзив бар-
қарор ўсиш концепцияси (inclusive sustаinablе
growth) анча машҳур бўлди. Унинг асосий
қоидалари, шу жумладан иқтисодиёт ўсиши
суръатлари ва кенг доирадаги ижтимоий
муаммолар ҳал этилиши ўртасида кучли боғ-
лиқлик мавжудлиги, шу жумладан жамиятда
яратилган даромадларни адолатли тақсим-
лаш, бунда аҳолининг ночор қатламларига
алоҳида эътибор қаратиш тўғрисидаги хуло-
са дастлаб ХХ аср 80-йилларида олимлар то-
монидан ишлаб чиқилди[9 ].
“Яшил” иқтисодиёт энергия ва ресурсни
тежашга, атмосферага углерод чиқаришни
камайтиришга, соф энергиядан фойдаланув-
чи транспортга, энергиянинг муқобил манба-
ларига, органик қишлоқ хўжалигига, экоде-
велопментга (атроф-муҳитга кам таъсир кўр-
сатган ҳолда қурилишга), илғор логистикага
асосланади. Бу ўз навбатида иқтисодиётга
табиатга зиён етказмай ривожланиш ва
аҳолининг экологик фаровонлигини сақлаш
имконини беради, табиий капитални сақлаш
ва ошириш ҳисобига ишлаб чиқариш самара-
дорлигини оширади, заҳарли моддалар ва
углерод чиқарилишини камайтирдаи, био-
хилмахилликни кенгайтиради, шунингдек
аҳоли даромадлари ва бандлигини оширади.
Ҳам бирламчи, ҳам иккиламчи ресурслардан
эҳтиёткор ва оқилона фойдаланиш “яшил
МАКРОИҚТИСОДИЙ СИЁСАТ
Иқтисодиёт ва таълим / 2020 № 1
14
иқтисодиёт”га хос, бунда анъанавий истеъ-
молга ўрганган жамият масъулият билан
истеъмол қилувчи жамиятга айланади.
“Яшил иқтисодиёт” модели инсон фаолияти
ва табиат ҳамкорлигини нормаллаштиради
[10].
Атроф-муҳитни муҳофаза қилиш, та-
биий ресурслардан оқилона фойдаланиш,
ресурс кўп ишлатадиган иқтисодиётдан та-
раққиётнинг инновацион моделига ўтиш
ҳисобга олинган ҳолда барқарор иқтисодий
ривожланишни таъминлаш кўп жиҳатдан XXI
асрда ҳар қандай давлатни иқтисодий ва
ижтимоий ривожлантиришнинг устувор йў-
налишларини белгилаб беради.
“Яшил иқтисодиёт”дан фарқли равишда
ХХ аср иқтисодиётининг анъанавий модели
бўлган “жигар ранг” иқтисодиёт ишлаб чи-
қаришнинг кўп энергия ишлатувчи ва ресурс
сарфловчи моделларига асосланган.
Экологик муаммолар, табиий капитал-
нинг тугаб битиши, чучук сувнинг, озиқ-
овқатнинг, энергиянинг етишмаслиги, қаш-
шоқликнинг кенг қулоч ёзиши “жигар ранг”
иқтисодиётнинг асосий салбий оқибатлари
ҳисобланади.
Е. Лясковская ва К. Григорьева “яшил
иқтисодиёт”га ўтиш жараёни технологик ри-
вожланишдан воз кечишни англатадими де-
ган саволга жавоб беришга қаратилган бўлиб
“барқарор ривожланиш”, инклюзив ривожла-
ниш”, “яшил” ва “жигар” ранг иқтисодиёт
моделлари кўриб чиқишган [11 ].
Иқтисодиётнинг “жигар” ранг ривожла-
ниш модели ХХ асрга ҳос бўлган ва энерго-
ресурс сиғими юқори бўлган анъанавий иш-
лаб чиқариш назарда тутилган. Унинг асосий
салбий оқибатлари экологик муаммоларни
кескинлашиши, табиий бойликларни самара-
сиз ишлатилиши, сув ресурслар, озиқ-овқат
ва энергия танқислиги билан боғлиқ деб ҳи-
собланмоқда [12 ].
“Яшил иқтисодиёт”ни ривожланишида
хизматлар соҳасининг муҳим йўналишлари-
дан бири “экологик” туризмни ривожланти-
риш катта аҳамиятга эга[13]. Натижада,
миллий иқтисодиётни рақобатбардошлиги-
ни оширишда имкониятларини кенгайти-
ради[14 ].
БМТга аъзо барча 193 давлат томони-
дан бир овоздан қабул қилинган Барқарор
тараққиёт мақсадлари ҳам ривожланган, ҳам
ривожланаётган мамлакатлар аҳолисининг
эҳтиёжларини қондиришга қаратилган. Яку-
ний кун тартиби барқарор тараққиётнинг
барча учта хусусиятини – ижтимоий, иқти-
содий ва экологик тараққиётни, шунингдек
тинчлик ва адолат масалаларини ўз ичига
олади.
Ҳужжатда Мақсадларга эришиш учун
воситаларни,
шу
жумладан
молиявий
ресурсларни мобиллаштириш, янги техноло-
гияларни ишлаб чиқиш ва ҳамкорлар ролини
мустаҳкамлаш заруратига урғу берилади.
Юзага келган экологик вазият уларни
ҳам миллий, ҳам минтақавий даражаларда
комплекс ҳал қилиш механизмини янада та-
комиллаштириш заруратини келтириб чиқа-
ради.
Ўзбекистон Республикасида барқарор
тараққиёт мақсадлари иқтисодиётни ислоҳ
қилишнинг асосий принциплари ҳисоблана-
ди. Бунинг доирасида юзага келаётган бозор
механизмлари инновацияга асосланган ҳолда
табиатни муҳофаза қилишга оид ва ижти-
моий сиёсат билан мақбул тарзда уйғунла-
шади. Табиатни муҳофаза қилиш соҳасида
катта қонунчилик базаси яратилган.
Атрофдаги табиий муҳитни монито-
ринг қилиш тизимини модернизациялашга
устувор аҳамият берилмоқда, бу мавжуд
муаммоларни комплекс ҳал қилиш имконини
беради. Қаттиқ маиший чиқиндиларни дав-
лат-хусусий шериклик асосида утилизация
қилиш ва қайта ишлаш технологияларини
жорий этган ҳолда уларни комплекс бошқа-
риш кластерлари яратилган.
Бу кўп жиҳатдан қуйидагилар билан
боғлиқ. Ўзбекистоннинг ўзига хос иқлим ва
географик хусусиятлари, унинг ноёб экоти-
зимлари ва атроф муҳит, энергия ишлатишга
камайтиришга, иқтисодиёт ва ижтимоий
соҳаларда энергия тежовчи технологияларни
жорий этишга қаратилган инновацион сиёсат
устуворликлари;
энергия самарадорлигини ошириш ва
энергиянинг қайта тикланувчи манбаларини
ривожлантириш, энергия тежовчи ва кам
углерод сарфлайдиган саноатни ривожланти-
риш, экосоҳани тиклашнинг муҳим лойиҳала-
рини амалга ошириш, экологик тоза маҳсу-
лот ишлаб чиқаришни ошириш бўйича мил-
лий сиёсат ишлаб чиқиш ва жорий этиш.
Кўпчилик мамлакатлардаги ҳозирги
“жигар ранг” иқтисодиётнинг модели мукам-
мал эмас ва жамият фаровонлиги умумий
даражасини оширишда ижобий натижаларга
қарамай, бўлажак авлодлар учун анча салбий
оқибатлар келтириб чиқаради.
МАКРОИҚТИСОДИЙ СИЁСАТ
Иқтисодиёт ва таълим / 2020 № 1
15
Ҳозирги вақтда самарали, ресурс тежов-
чи ва экологик ҳавфсиз иқтисодиётни ривож-
лантириш жаҳон ва миллий иқтисодиётлар-
нинг ажралмас қисмига айланмоқда, бу мил-
лий қонун ҳужжатларига янги ишлаб чиқа-
риш ва табиатни муҳофаза қилиш стандарт-
лари жорий этилишини рағбатлантиради,
“яшил иқтисодиёт” асосида барқарор тарақ-
қиёта ўтишга ва сифат жиҳатидан янги рақо-
батбардош муҳитни шакллантиришга кўмак-
лашади.
“Яшил иқтисодиёт” – бу эртанги кун
иқтисодиёти ва айнан у XXI аср иқтисодий
тараққиётининг ҳаракатга келтирувчи кучи
бўлиши керак. Яшил иқтисодиёт назарияси
қуйидаги учта аксиомага асосланади:
- чекланган маконда таъсир соҳасини
узлуксиз кенгайтириб бўлмайди;
- ресурслар чекланган шароитда узлук-
сиз ошиб бораётган эҳтиёжни қондиришни
талаб қилиш мумкин эмас;
- Ер юзасида ҳамма нарса бир-бири
билан боғлиқ.
Иқтисодий ўсишнинг анъанавий моде-
лидан “яшил иқтисодиёт”га ўтиш – бу умум-
жаҳон тренди бўлиб, у нафақат алоҳида
миллий иқтисодиётларнинг, балки умуман
бутун жаҳон иқтисодиётининг барқарорли-
гини белгилаб беради, “яшил иқтисодиёт”ни
илгари суриш эса тараққиётнинг асосий
йўлидир. 2009 йил июнда 34 та мамлакат
Яшил иқтисодиёт декларациясини имзолади
ва “ҳам инқироздан чиқиш учун кўрилаётган
чора-тадбирлар доирасида, ҳам унинг доира-
сидан ташқарида яшил ўсиш стратегиялари-
ни жорий этиш учун саъй-ҳаракатларни мус-
таҳкамлашини, “яшил” ва “ўсиш” тушунчала-
ри бир-бирига чамбарчас боғлиқлигини тан
олишини” маълум қилди.
“Яшил” ўсиш иқтисодий ўсиш ва ривож-
ланишни рағбатлантиришни англатади, бун-
да табиий активлар сақланади ва ресурслар
ва экотизим хизматлари узлуксиз тақдим
этилади. Бизнинг фаровонлигимиз уларга
боғлиқ. Бунинг учун яшил ўсиш барқарор та-
раққиётни таъминлайдиган ва янги иқтисо-
дий имкониятлар пайдо бўлишига олиб ке-
ладиган инвестициялар ва инновацияларни
рағбатлантириши ҳамда улардан кенг фой-
даланиши керак.
Бирлашган
Миллатлар
Ташкилоти
(Атроф-мухит бўйича дастур – United Nations
Environmental Programm – UNEP-ЮНЕП; Осиё
ва Тинч океани учун иқтисодий ва ижтимоий
комиссия – ЭСКАТО ва ҳоказолар), Глобал
“яшил” ўсиш институти (Global Green Growth
Institute – GGGI) каби халқаро ташкилотлар ва
кўплаб бошқа ташкилотлар “Яшил” ўсиш
стратегиясини тарғиб қилишда фаол роль
ўйнайди.
Бошқача айтганда, халқаро ҳамжамият
“яшил иқтисодиёт”га ўтиш йўлларини из-
лашга мажбур. Бундай иқтисодиёт ресурс
тежовчи ва экологик зарарсиз ишлаб чиқа-
риш таянган ҳолда инсонлар фаравонлигини
оширади ва атроф муҳит учун ҳавф-хатарни
камайтиради.
Бироқ “яшил иқтисодиёт” самарадорли-
гини баҳолашда иштирок этувчи ташкилот-
лар ва идоралар хилма-хиллиги бир қатор
тармоқлар ва устуворликларни ўз ичига
олувчи “яшил иқтисодиёт” концепциясини
ҳам, Иқтисодий ҳамкорлик ва тараққиёт
ташкилоти (ИҲТТ) томонидан ишлаб чиқил-
ган “Яшил иқтисодиёт”га ўтиш стратегияси
ҳам кенг талқин қилинишига олиб келади.
ЮНЕП (UNEP) “яшил иқтисодиёт”ни
шундай иқтисодиёт деб таърифлайдики,
унда у узоқ муддатли истиқболда инсонлар
фаровонлигини яхшилайди, ижтимоий тенг-
сизликни камайтиради ва бўлғуси авлодлар
учун экологик ҳавфлар ҳамда тақчилликни
жиддий равишда камайтиради.
“Яшил иқтисодиёт” атроф муҳитни,
биохилмахилликни ва экотизим хизматларни
сақлаш, “яшил” иш ўринлари ташкил этиш
имкониятини ва қашшоқлик муаммоси ҳал
этилишини таъминловчи барқарор тарақ-
қиёт масалаларини қамраб олади.
"Яшил” иқтисодий ўсишнинг асосий тў-
сиқлари, технологик тўсиқларнинг мавжуд-
лиги, инновацион имкониятларнинг пастли-
ги, инновацион маҳсулотларга бўлган талаб-
нинг етишмаслиги, илмий кашфиётларнинг
ва умуман экологик йўналтирилган иннова-
циялардан олинадиган иқтисодий даромад-
ларнинг камлиги бўлиши мумкин.
Юқоридаги тўсиқларни бартараф этиш
учун атроф-муҳит сиёсатини амалга ошириш
воситаларини тўғри ишлаб чиқиш муҳимдир.
Солиқ ва эмиссия рухсатномаларини сотиш
каби бозор воситаларининг аниқ устунлиги
узоқ вақтлардан буён юқори динамик сама-
радорликка эга экологик сиёсат воситаси
сифатида ўзининг етакчи ролини эгаллаб
келади. Уларнинг афзалликлари шундаки,
улар харажатларни камайтиришга доимий
рағбатлантиради.
МАКРОИҚТИСОДИЙ СИЁСАТ
Иқтисодиёт ва таълим / 2020 № 1
16
Иқтисодиётда “яшил” сектор улушини
кўпайтириш учун қуйдаги чора-тадбирларни
кўрсатиш мумкин:
– тезлаштирилган амортизация, мулк
солиғи ёки даромад солиғини камайтириш
каби солиқ имтиёзларини қўллаш, айниқса
кичик корхоналарни экологизациялашни
амалга ошириш учун давлат молия муасса-
салари томонидан имтиёзли кредитлар ажра-
тиш ва яшил технологияларга инвестиция-
лар киритиш;
– банклар ва суғурта компаниялари эко-
логик самарадорлиги юқори бўлган компа-
ниялар учун имтиёзли қулай шартнома
шартларини тақдим этиши;
– “яшил” бизнес амалиётида корхона-
ларга ахборотларни тарқатиш ва дастлабки
иштирокини таъминлаш учун бевосита суб-
сидиялар ажратиш ва бепул техник ёрдам
кўрсатиш.
Самарали экологик сиёсатни ва “яшил”
ўсишни комплекс баҳолашнинг асосий бос-
қичлари сифатида қуйидагиларни ажратиб
кўрсатиш мумкин:
– “яшил” ўсиш экологик самарадорлиги
устувор индикаторларини танлаб олиш;
– улар ёрдамида самарадорлик даража-
сини аниқлаш, бу эса “яшил” ўсиш мақсадла-
рига эришиш йўлида ютуқни кўриш имко-
нини беради;
– мақсадли кўрсаткичларни белгилаб
олиш учун самарадорлик кўрсаткичларини
таққослаш;
– “яшил” ўсишнинг бош мақсадларини
(устувор кўрсаткичларнинг мақсадли қий-
матларини) аниқлаб олиш.
Узоқ муддатли истиқболда “яшил иқти-
содиёт”ни ривожлантириш моделини тузиш-
да “яшил иқтисодиёт”нинг ажратиб кўрса-
тилган йўналишлари бўйича (халқаро талаб-
ларга мувофиқ) статистика кўрсаткичларини
шакллантириш катта аҳамиятга эга.
Узоқ муддатли истиқболда “яшил иқти-
содиёт”ни ривожлантириш моделини мақ-
садларидан келиб чиқиб иқтисодиётнинг қу-
йидаги секторлари жорий этилган тақдирда,
натижаларга эришиш даражаси билан баҳо-
ланади:
– энергетика (энергосамарадорлик, қай-
та тикланувчи энергияга қисман ўтиш);
– чиқиндиларни утилизациялаш (ант-
ропоген таъсирни камайтириш);
– “яшил” технологиялар (био-, нано-,
ахборот-коммуникацион технологиялар);
– экологик соф озиқ-овқат маҳсулотла-
рини ишлаб чиқариш (органик деҳқончи-
лик);
– “яшил” транспорт;
– “яшил” қурилиш;
– тоза сув (сурс ресурсларидан оқилона
фойдаланиш), ўрмон ва уни муҳофаза қилиш.
“Яшил иқтисодиёт”ни ривожлантириш-
нинг экологик-иқтисодий индикаторларини
таҳлил қилиш ва ҳисоб-китоб қилиш катта
аҳамиятга эга. Моделнинг самарадорлиги
“яшил иқтисодиёт”га ўтишни таъминлаш-
нинг иқтисодий механизмлари натижадорли-
гини ҳисобга олган ҳолда уни амалга оши-
ришнинг ижтимоий-иқтисодий ва экологик
оқибатлари билан изоҳланади.
Моделни амалга оширишнинг ижти-
моий-иқтисодий самараси деганда тадбирлар
мажмуини амалга оширишнинг ижтимоий-
иқтисодий хусусиятга эга натижаси тушу-
нилади. У қуйидагилар билан ифодаланади:
– қурилиш, транспорт соҳасида, қишлоқ
хўжалигида экологик тоза озиқ-овқат маҳ-
сулотлари ишлаб чиқаришда табиатни муҳо-
фаза қилишга қаратилган инвестиция фаол-
лигини кучайтириш ҳисобига “яшил” ишлаб
чиқариш (экологик тоза технологиялар)
ҳажмларини ошириш;
– ишлаб чиқариш энергия сиғимини
камайтириш, қайта тикланувчи энергия ман-
баларига ўтиш ва сув ресурсларининг ишлаб
чиқариш билан боғлиқ бўлмаган ҳолда йўқо-
тилишини камайтириш ҳисобига иқтисоди-
ётнинг энергия самарадорлигини ошириш;
– чиқиндиларни утилизация қилиш
бўйича тадбирлар мажмуини амалга ошириш
натижасида салбий антропоген таъсирдан
аҳоли ва иқтисодиёт объектларининг ҳимоя-
ланганлигини ошириш.
“Яшил иқтисодиёт”ни шакллантириш
доирасида глобал экологик ҳавфлар ва замо-
навий мослаштириш механизмларини шакл-
лантириш, эколок ҳавфларни баҳолаш, та-
биий ва антропоген таъсирлар натижасида
атроф-муҳит сифатини башоратлаш тобора
долзарб муаммога айланмоқда.
Ахборот-таҳлилий тизимнинг яратили-
ши мақсадида атроф-муҳит ифлосланиши
туфайли зарарни баҳолаш соҳасида билим
тўплаш ва сақлаш, иқтисодий тараққиётнинг
салбий экстерналийларини баҳолаш соҳаси-
даги билимларни таҳлил қилиш, экологик-
иқтисодий таҳлил жараёнини рақамлашти-
риш, атроф-муҳитнинг турли компонентлари
ифлосланиши туфайли зарарни комплекс
МАКРОИҚТИСОДИЙ СИЁСАТ
Иқтисодиёт ва таълим / 2020 № 1
17
баҳолаш, салбий экологик таҳдид ва хавфлар-
ни мониторинг қилиш, таҳлил қилиш ва
прогнозлаштириш дастурий воситаларини
ишлаб чиқиш катта аҳамиятга эга.
Истиқболда “яшил иқтисодиёт”ни ри-
вожлантириш моделини қўллаш самарадор-
лиги иқтисодиётнинг қуйидаги секторлари-
да жорий этилгани билан баҳоланади: энер-
гетика (энергосамарадорлик, қайта тикла-
нувчи энергияга қисман ўтиш); чиқиндилар-
ни утилизациялаш (антропоген таъсирни
камайтириш); “яшил” технологиялар (биона-
но технологиялар, ахборот-коммуникацион
технологиялар); экологик соф овқатланиш
маҳсулотларини ишлаб чиқариш (органик
деҳқончилик); “яшил” транспорт; “яшил” қу-
рилиш; тоза сув (сув ресурсларидан оқилона
фойдаланиш), ўрмон ва уни муҳофаза қилиш.
Ушбу шароитда, биринчидан, катта
эътибор “экологик инновация”ларга қарати-
лиши лозим, яъни ишлаб чиқариш, маҳсулот
яратишда илғор технологиялардан фойдала-
ниш, ишлаб чиқариш жараёнлари, шартлари
ва бошқарувида ҳамда бизнес юритиш усул-
ларида атроф-муҳитга салбий таъсирни ка-
майтириш ёки ресурслардан оптимал фой-
даланишдир.
Иккинчидан, экологик инновациялар
Ўзбекистон иқтисодиётининг ривожланиши-
да туртки ва ушбу вазиятда атроф-муҳит
мусаффолигини сақлашда муҳим омил бў-
лиши мумкин.
Учинчидан, ривожланишнинг янги мо-
дели иссиқхона газларини камроқ ажратади-
ган технологияларни талаб қилаяпти. Бундай
аҳволни яхшилаш учун экологик инновация-
лар натижасида электр энергиясига бўлган
талабни муқобил ва қайта тикланувчи
энергияларни қўллаш доирасини кенгайти-
риш, атмосферани зарарловчи турли газлар-
нинг миқдори экоинновациялар ва олиб бо-
рилаётган “яшил бизнес” ҳисобига камайти-
риш катта аҳамиятга эга.
Тўртинчидан, атроф-муҳитга алоқадор
муаммоларни ечишнинг миллий дастури
экологик ҳавфсизликни таъминлаш билан
биргаликда экологик тахдидлар юқори бўл-
ган жабҳаларда экотизимнинг комплекс ва
локал қайта тикланишини таъминлаш, мин-
тақада экотизим мониторинги ва экологик
жараёнлар прогнози самарадорлигини оши-
риш, минтақадаги мамлакатларнинг минерал
ва сув-энергетик ресурслардан фойдаланиш
борасидаги манфаатларини таъминловчи ва
тартибга солувчи халқаро-ҳуқуқий базани
шакллантиришдан иборат.
Бешинчидан, табиий ресурслардан фой-
даланиш масалалари ҳамда технологиялар-
ни татбиқ этиш учун қулай шарт-шароитлар
яратиш, “яшил” инвестицияларни жалб қи-
лиш ва иқлимий ўзгаришларга мослашиш
учун тегишли иқтисодий механизмлар яра-
тиш масалалари бўйича қонунчиликни му-
каммаллаштириш талаб этилади.
Олтинчидан, экологик ҳавфсизлигини
таъминлаш нафақат шу мамлакат ёки ҳудуд-
да яшовчи халқларнинг ҳаётига бевосита
алоқадор бўлиб, балки глобал аҳамиятга ҳам
эгадир. Минтақада ишлаб чиқаришни ривож-
лантириш ва модернизациялашда экологик
омилнинг эътиборга олинишини кучайти-
риш, экологик тоза технологиялар, бионано-
технологияларни татбиқ этиш, экоиннова-
цияларни қўллаб-қувватлаш, муайян эколо-
гик муаммоларни ҳал қилиш борасида жамо-
ат бирлашмалари, нодавлат ва нотижорат
ташкилотларининг фаоллигини ривожланти-
риш устувор вазифалар деб ҳисобланади.
Еттинчидан, атроф-муҳитни муҳофаза
қилиш ва экологик ҳавфсизликни таъмин-
лаш билан боғлиқ амалга оширилаётган
чора-тадбирлар билан биргаликда, бир қатор
долзарб масалаларни ҳал этишни назарда
тутиш зарур, шу шумладан:
– табиий ресурслардан фойдаланиш
масалалари ҳамда эко-инновацион техноло-
гияларни татбиқ этиш учун қулай шарт-
шароитлар яратиш, “кўк” инвестицияларни
жалб қилиш ва иқлим ўзгаришларига мосла-
шиш учун тегишли иқтисодий механизмлар
яратиш масалалари бўйича қонунчиликни
мукаммаллаштириш;
– экологик солиқларни такомиллашти-
риш ва экологик талабларни ҳисобга олган
ҳолда давлат томонидан харид қилиш ва
“яшил” инвестицияларни амалга ошириш
воситасида “яшил” (экологик тоза) техноло-
гияларни ривожлантириш учун янги молия-
вий воситаларни жорий этиш;
– атроф-муҳит сифатини тиклаш ёки
сақлашга ёрдам берадиган янги иш ўринла-
рини яратишга қаратилган иқтисодий соҳа-
ларни ва корхоналарни қўллаб-қувватлашни
таъминлаш ва бошқалар[15].
Барқарор ривожланиш концепциясини
амалга ошириш шароитида Ўзбекистоннинг
инновацион, экологик мўлжал олган ривож-
ланиш моделининг шакллари ва механизм-
ларини ривожлантириш қуйидагиларга асос-
МАКРОИҚТИСОДИЙ СИЁСАТ
Иқтисодиёт ва таълим / 2020 № 1
18
ланишини талаб қилади: табиатнинг алоҳида
элементларини муҳофаза қилишдан умуман
экологик тизимларни муҳофаза қилишга
ўтиш; инсон яшайдиган муҳитнинг оптимал
параметрларини кафолатлаш; иқтисодиёт
соҳаларини “яшил иқтисодиёт” тамойиллари
бўйича ривожлантириш механизмлари билан
ўзаро алоқаларни уйғунлаштириш.
Манба ва адабиётлар рўйхати:
1.
Мирзиёев Ш.М. БМТ Бош Ассамблеясининг 72-сессиясида сўзлаган нутқи http://www.press-
2.
Rustamovich, S. Z. Specific Aspects of Implications of Foreign Investments on the Integration of the National
Economy into the Global Economy. International Journal of Research, 6 (3), 2019. 451-458.
3.
Ўзбекистон Республикаси Президенти Ш.М. Мирзиёевнинг Олий Мажлисга мурожаатномаси.//Халқ сўзи.
2020 йил 25 январь. № 19 (7521). 1-2 бетлар.
4.
Узбекистан
поддерживает
цели
устойчивого
развития
ООН
до
2030
года.
http://www.trend.az/casia/uzbekistan/2438516.html
5.
2019-2030 йиллар даврида Ўзбекистон Республикасининг “яшил” иқтисодиётга ўтиш стратегиясини
тасдиклаш тўғрисида. Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2019 йил 4 октябрдаги ПҚ-4477-сон
карори.//Lex.Uz.
6.
Перелет Р. А. Направления стратегии “зеленго роста”. //http://rospromeco.com/expertnoe-mnenie/28-
analytic/expertnoe-mnenie/94-mnenie-7
7.
Глобальный зеленый новый курс. Доклад, ЮНЕП, 2009 www.unep.org/greeneconomy/portals/30/docs/GGND-
8.
Lyaskovskaya Е.A. [Working forces quality problems at realizing modern development concepts]. Vestnik
Bashkirskogo gosudarstvennogo agrarnogo universiteta [Vestnik Bashkir State Agrarian University], 2017, no. 4 (44), pp. 137-
145. (in Russ.)
9.
Pakhomova N.V., Rikhter K.K., Malyshkov G.B. Inclusive sustainable development: priorities, indices, international
experience, potential of coordination with reindustrialization model. Problemy sovremennoy ekonomiki [Problems of modern
economics], 2014, no. 3(51), pp. 15-24. (in Russ.)
10.
Navstrechu zelenoy ekonomike. Puti k ustoychivomu razvitiyu i iskoreneniyu bednosti obobshchayushchiy doklad
dlya predstaviteley vlastnykh struktur [Towards a Green Economy. Ways to Sustainable Development and Poverty Alleviation Is
a General Report for Representatives of Power Structures]. Available at: http://old.ecocongress. info/5_congr/docs/doklad.pdf
(accessed: 30.11. 2017).
11.
Лясковская, Е.А., Григорьева К.А. Формирование «зеленой» экономики и устойчивость развития страны и
регионов. // Вестник ЮУрГУ. Серия «Экономика и менеджмент». - 2018. –Т. 12, № 1. - С. 15-22. БО!: 10.14529/ет180102.
12.
Chapple K. Defining the Green Economy: A Primer on Green Economic Development // Berkeley: The Center for
Community Innovation (CCI) at UC-Berkeley. - 2008. - P. 66.
13.
Худаяров А.А., Пирматов Х.Р. Воздействие туризма на национальную экономику Индонезии //Сборники
конференций НИЦ Социосфера. – Vedecko vydavatelske centrum Sociosfera-CZ sro, 2014. – №. 39. – С. 262-265.
14.
Гулямова Г. П. Формирование конкурентной бизнес среды в Узбекистане //Фундаментальные и
прикладные научные исследования: актуальные вопросы, достижения и инновации. – 2017. – С. 66-69.
15.
Исаджанов А.А. Барқарор иқтисодий ривожланишнинг экологик жиҳатлари. Монография. ТДИУ. Илмий
тадқиқот маркази. 2020. 137-138 б.
Шарипов Қувондиқ Бахтиёрович –
Тошкент давлат иқтисодиёт университети
“Иқтисодиёт назарияси” кафедраси катта ўқитувчиси
МИЛЛИЙ ИҚТИСОДИЁТ РИВОЖЛАНИШИДА ИХТИСОСЛАШУВ
ЖАРАЁНИ АМАЛ ҚИЛИШИНИНГ НАЗАРИЙ АСОСЛАРИ
Аннотация.
Ушбу мақолада миллий иқтисодиёт ривожланишида ихтисослашув жараёни амал қилишининг
назарий асослари, жумладан, меҳнат тақсимоти билан боғлиқлиги, иқтисодиётнинг ривожланишига таъсири,
ишлаб чиқариш ихтисослашувининг турли миқёс ёки даражалари,
саноат ишлаб чиқаришида ихтисослашув
турлари, уларнинг ўзига хос хусусиятли жиҳатлари кўриб чиқилган. Ихтисослашув тушунчасининг мавжуд
таърифларини асосий ёндашувлари бўйича тизимлаштириш орқали муаллифлик таърифи шакллантирилган.
Ишлаб чиқариш ихтисослашувига таъсир кўрсатувчи омиллар таснифланиб, улар аҳамият даражаси жиҳатидан
муайян тартибда тизимлаштирилган. Иқтисодиётда корхонанинг тармоқ жиҳатдан мансублигини аниқлашнинг
маъмурий-ташкилий ва маҳсулот белгиларидан фойдаланиш назарий жиҳатдан асосланган.
Таянч иборалар:
ихтисослашув, меҳнат тақсимоти, ишлаб чиқариш ихтисослашув, саноат ишлаб
чиқаришида ихтисослашув, ихтисослашув турлари, ихтисослашув даражалари, буюм (предмет), деталь ва
технология бўйича ихтисослашув, тармоқ бўйича ихтисослашув.
МАКРОИҚТИСОДИЙ СИЁСАТ
