Иқтисодиёт ва таълим / 2020 № 3
31
РАҚАМЛИ ИҚТИСОДИЁТНИНГ РИВОЖЛАНИШ ДАРАЖАСИНИ БАҲОЛАШ
БЎЙИЧА УСЛУБИЙ ЁНДАШУВЛАР
Отақўзиева Зухра Маратдаевна –
Муҳаммад ал-Хоразмий номидаги
Тошкент ахборот технологиялари
университети, и.ф.н., доцент
Аннотация.
Жаҳон амалиётида рақамли иқтисодиёт ривожланиш даражасини баҳолашда рейтинг
кўрсаткичларини ҳисоблашнинг турли усуллари қўлланилади. Шу сабабли мақолада
рақамли иқтисодиётнинг
ривожланиш даражасини баҳолаш бўйича турлича услубий ёндашувлар кўриб чиқилган. Жумладан, мамлакат
рақамли иқтисодиётини баҳолаш (DECA) услубиёти, DESI индекси,
рақамли иқтисодиёт ривожланишини баҳолаш
даражаси мезонлари, АКТни ривожланиши индекси; электрон ҳукумат ривожланишининг индекси; тармоқланган
жамиятга тайёргарлик индекси; АКТни ривожлантириш индекси (ICT Development Index -
IDI
) кўрсаткичлари
тизимининг таркиби келтириб ўтилган.
Калит сўзлар:
рақамли иқтисодиёт, мамлакатнинг рақамли иқтисодиётга тайёрлигини баҳолаш услуби,
DECA услубиёти, DESI индекси, АКТ сектори, рақамли инфратузилмаси, АКТни ривожланиши индекси, электрон
ҳукумат ривожланишининг индекси; тармоқланган жамиятга тайёргарлик индекси, АКТни ривожлантириш учун
шарт-шароитларнинг мавжудлиги, фуқаролар, бизнес ва давлат органларининг АКТдан фойдалана олишга
тайёрлиги, давлат, тижорат ва жамоат секторларида АКТдан фойдаланиш даражаси.
Аннотация.
В мировой практике при оценке уровня развития цифровой экономики используются различные
методы расчета рейтинговых показателей. Поэтому в статье рассматриваются различные методологические
подходы к оценке уровня развития цифровой экономики. В частности, рассматривается методика оценки цифровой
экономики страны (DECA), индекс DESI, критерии оценки степени развития цифровой экономики, индекс развития
ИКТ; индекс развития электронного правительства; индекс готовности к сетевому обществу; структура системы
показателей индекса развития ИКТ (ICT Development Index - IDI).
Ключевые слова:
цифровая экономика, мeтoдика oцeнки гoтoвнocти cтpaны к ЦЭ, методология DECA,
индекс DESI, сектор ИКТ, цифровая инфраструктура, индекс развития ИКТ,
индекс развития электронного
правительства, индeкcу гoтoвнocти к ceтeвoму oбщecтву, нaличиe уcлoвий для paзвития ИКТ, гoтoвнocть
гpaждaн, дeлoвыx кpугoв и гocудapcтвeнныx opгaнoв к иcпoльзoвaнию ИКТ, уpoвeнь иcпoльзoвaния ИКТ в
oбщecтвeннoм, кoммepчecкoм и гocудapcтвeннoм ceктopax.
Abstract.
In the world practice, various methods of calculating rating indicators are used to assess the level of
development of the digital economy. Therefore, the article considers various methodological approaches to assessing the level
of development of the digital economy. In particular, the methodology for assessing the country's digital economy (DECA), the
DESI index, criteria for assessing the degree of development of the digital economy, the ICT development index, the e -
government development index, the readiness index for a network society, and the structure of the ICT development index (IDI)
indicator system are considered.
Keywords
:
digital economy, methodology for assessing the country's readiness for CE, DECA methodology, DESI index,
ICT sector, digital infrastructure, ICT development index, e-government development index, readiness index for network society,
availability of conditions for the development of ICT, readiness of citizens, businesses and public authorities to use ICT, the level
of use of ICT in the public, commercial and public sectors.
Кириш.
Ҳозирги ахборот асрида, ҳар
қандай давлатнинг барча соҳаларида рақам-
ли технологиялар муҳим ўрин эгаллаган бир
даврда, жамият янада барқарор ривожлани-
ши ва тараққиётга эришиши учун рақамли
билим ва ахборот технологияларига эъти-
борни қаратиши муҳим аҳамиятга эга. Чунки,
дунёнинг кўпгина давлатларида, айниқса ри-
вожланган ва юқори даражада ривожланаёт-
ган мамлакатларида рақамли иқтисодиёт ан-
чагина тез суръатларда ўсиб бормоқда, лекин
унинг тушунчаси ва миқдорий кўрсаткичла-
ри тўғрисидаги маълумотлар зиддиятли ва
чекланган бўлиб қолмоқда. Эндиликда фа-
қатгина рақамли даврнинг келиб чиқишини
аниқ тушунишнинг ўзигина етарли бўлмай-
ди, унинг келажак истиқболларини башорат
қилиш ҳам муҳим ҳисобланади, чунки муайян
тармоқ бўйича кишилар билимига тегишли
маълумотларнинг кўпайиши ҳар 2-3 йилда
(ахборот бозори соҳасида 0,5-1 йил) икки
баробарга ошмоқда.
Илмий адабиётларда рақамли иқтисо-
диётга таъриф беришда турлича ёндашувлар
мавжуд бўлиб, иқтисодиёт назариясида уму-
мий қабул қилинган таъриф ҳанузгача мав-
жуд эмас. “Рақамли иқтисодиёт” тушунчасига
ҳар ким турлича изоҳ беради. Рақамли иқти-
содиётга берилган таърифларнинг хилма-
хиллиги, шунингдек, унинг моҳиятига яхлит
нуқтаи назарнинг мавжуд эмаслиги, мавжуд
назарий-методологик ёндашувларни таҳлил
РАҚАМЛИ ИҚТИСОДИЁТ
Иқтисодиёт ва таълим / 2020 № 3
32
қилиш ва тизимлаштиришни зарурат қилиб
қўяди.
Асосий қисм.
Жаҳон амалиётида рақам-
ли иқтисодиёт ривожланиш даражасини ба-
ҳолашда рейтинг кўрсаткичларини ҳисоб-
лашнинг турли усуллари қўлланилади, улар-
га: тармоқнинг тайёргарлик индекси, рақам-
ли имкониятлар индекси ва мамлакатлар-
нинг электрон ҳукумат бўйича тайёргарлик
индексини киритиш мумкин. Аммо айтиш
жоизки, рақамли иқтисодиёт секторининг
тушунча ва статистик кўрсаткичлари тўлиқ
ҳанузгача шакллантирилмаган бир вақтда
ҳар бир мамлакатда рақамли иқтисодиёт ўзи-
га хос равишда алоҳида шаклланиб бормоқда.
Мамлакатнинг рақамли иқтисодиётга
тайёрлигини баҳолаш услубининг асосий
таркибий қисмларига қуйидагилар киради:
1. Иқтисодий ва ижтимоий таъсир;
2. Рақамли трансформация: давлат сек-
тори, бизнес, фуқаролар;
3. Иқтисодиётнинг рақамли сектори;
4. Иқтисодиёт ривожланишининг ра-
қамли асослари;
5. Иқтисодиёт ривожланишнинг рақам-
ли бўлмаган асослари (омиллари).
Жаҳон банкининг мамлакат рақамли
иқтисодиётини баҳолаш (Digital Economy
Country Assessment (DECA)) услубиёти бир қа-
тор кўрсаткичлар гуруҳи билан баҳоланади:
А. Рақамли иқтисодиётнинг асосла-
рини баҳолаш:
I. Рақамли бўлмаган компонент (омил)-
лар:
1.1.Миллий сиёсат ва стратегик режа-
лаштириш;
1.2. Етакчилик қилиш ва институтлар;
1.3. Қонунчилик, тартибга солиш ва
стандартлар;
1.4.Инсон капитали;
1.5. Ишбилармонлик муҳити;
1.6. Рақамли иқтисодиётда ишонч ва
ҳавфсизлик.
II. Рақамли компонент(омил)лар:
2.1. Рақамли инфратузилма;
2.2. Биргаликда фойдаланиладиган ра-
қамли платформалар;
2.3. Янги / пайдо бўлаётган рақамли
технологиялар.
B. Рақамли иқтисодиёт ҳозирги ҳо-
латининг қиёсий таҳлили:
I. Давлат сектори;
II. Бизнес сектори;
III. Фуқаролар / истеъмолчилар;
IV. Рақамли иқтисодиёт сектори (АКТ,
контент ва ОАВ)
C. Ижтимоий ва иқтисодий самара:
I. Умумий баҳолаш;
II. Иқтисодий самара;
III. Ижтимоий самара.
Мамлакатнинг рақамли иқтисодиётга
тайёрлигини баҳолашнинг концептуал схе-
маси даражалар билан баҳоланади. Алоҳида
олинган йўналишларда рақамли иқтисодиёт-
нинг ривожланиш даражаси 5 баллик шкала
бўйича баҳоланади:
• 5-Жуда юқори даража;
• 4-Яхши даража;
• 3-Қониқарли даража;
• 2-Паст даража;
• 1-Нол даража.
DECA компоненти кўрсаткичларининг
ҳар бири учун солиштирма баҳолар 14 йўна-
лишда бўлиб, DECAнинг 7 компонентларига
мос келади:
-
Иқтисодий ва ижтимоий таъсир;
-
Давлат секторининг рақамли транс-
формацияси;
-
Бизнеснинг рақамли трансформацияси;
-
Рақамли фуқаролар / истеъмолчилар;
-
Иқтисодиётнинг рақамли сектори;
-
Рақамли маълумотлар;
-
Рақамли бўлмаган омиллар.
DECA услубиёти миқёсини янада кен-
гайтириш мумкин:
-
Федерация субъектларига қўллаш;
-
Иқтисодиёт тармоқлари ёки предмет
соҳаларига алоҳида қўллаш;
-
Халқаро қиёслашлар;
-
Статистик маълумотлар;
-
Эксперт гуруҳи сўровномаси.
Европа комиссияси ҳар йили композит
индекси DESI (Digital Economy and Society
Index) (рақамли иқтисодиёт ва жамият ин-
декси)ни ҳисоблаб, Европа иқтисодиёти ва
жамияти рақамлаштирилишининг ҳолатини
баҳолайди, у Европада рақамли иқтисодиёт
ривожланишининг турли кўрсаткичлари йи-
ғиндисидан иборат бўлиб, Европа ҳамжа-
миятига кирувчи мамлакатларни рақамли
рақобатбардошлиги нуқтаи назаридан эво-
люцион кузатиб боради. Индекс шуни кўрса-
тадики, бутун Европа Иттифоқи ҳам, алоҳида
аъзо мамлакатлар ҳам рақамли иқтисодиёт
ва жамият томон илгарилаб бормоқда. Аммо,
турли ЕИга аъзо мамлакатларининг ривож-
ланиш даражалари ва технологияларнинг
емирилиш даражаси тезлиги ўртасида жуда
РАҚАМЛИ ИҚТИСОДИЁТ
Иқтисодиёт ва таълим / 2020 № 3
33
катта бўшлиқ мавжуд. Бу индекс 5 та асосий
кўрсаткичга эга:
-
Алоқа
. Ушбу параметр кенг полосали
инфратузилмани ва унинг сифатини қўлла-
нилишини баҳолайди.
-
Инсон капитали.
Рақамли жамият то-
монидан тақдим этилган имтиёзлардан фой-
даланиш учун зарур бўлган таълим бўйича
кўникмалар даражасини ўлчайдиган кўрсат-
кич.
-
Интернетдан фойдаланиш.
Бу кўр-
саткич кишилар Интернетда фойдаланадиган
турли фаолликларни ҳисобга олади.
-
Рақамли технологиялар интегра-
цияси.
Ушбу кўрсаткич бизнесни рақамлаш-
тириш ва онлайн савдо каналларидан фойда-
ланишни ўлчайди.
-
Рақамли давлат хизматлари.
Бунда
давлат секторида рақамли хизматлардан
фойдаланиш даражаси хисобга олинади,
«электрон ҳукумат» ва электрон соғлиқни
сақлашга эътибор қаратилади.
Европа комиссияси мутахассислари
томонидан у ёки бу мамлакат учун умумий
баҳолашнинг маълум бир тўплами тақдим
этилган. Уланиш имкониятлари ва рақамли
кўникмалар рақамли жамият асоси бўлиб,
уларнинг ҳар бири умумий баллар йиғинди-
сида 25% ҳиссага эга (максимал балл йиғин-
диси рақамли унумдорлик 1 га тенг). Рақам-
ли технологиялар интеграцияси 20% ни
ташкил этади, чунки бизнес-секторда АКТдан
фойдаланиш бу энг муҳим ўсиш омилларидан
ҳисобланади. Ниҳоят, интернет фаолияти
("интернетдан фойдаланиш") ва рақамли
коммунал хизматларнинг ҳар бири 15% ҳис-
сага эга. DESIнинг интерактив воситалари
мослашувчан ва фойдаланувчилар уларни
ҳар бир кўрсаткич учун турли тажриба қи-
либ, умумий рейтингга қандай таъсир
кўрсатишини билиш имконини беради.
DESI биринчи мартта 2015йилда 2 йил
учун ҳисобланган: DESI 2015 (асосан 2014-
йил маълумотларини ўз ичига олган) ва DESI
2014 (2013-йил маълумотларга асосланган).
Бутун Европа Иттифоқи учун DESI 2015 йил
қиймати 0.47 баллни ташкил этди, бу эса
2015 йилда 2014йилга (0.45 балл) нисбатан
рақамли ривожланиш юқори бўлганини
билдиради. Ҳудуд алоқа ва инсон капитали
тоифаларида энг юқори рейтингларни олди,
рақамли давлат хизматларини тарқатишда
ва айниқса, рақамли технологияларни бизнес
фаолиятига интеграциялашда тараққиёт
талаб этилади. Дания (0.68), Нидерландия
(0.673), Швеция (0.672) ва Финляндия (0.669)
мамлакатлари энг яхши даражада ривожлан-
ди [10]. Аммо энг кам даражада ривожланган
мамлакатлардан - Руминия (0.35), Болгария
(0.37), Греция (0.375) ва Италия (0.4)ни кел-
тириш мумкин. Етакчи ва ортда қолаётган
мамлакатлар ўртасидаги фарқ аста-секин ка-
майиб бормоқда. Дания ва Руминия ўртаси-
даги фарқ 0.33ни ташкил этди, лекин бир йил
олдин эса бу кўрсаткич 0.36 эди. Барча 27та
мамлакат ўтган даврга нисбатан кўрсаткич-
ларни ижобий томонга ўзгартирганини кўр-
сатмоқда, лекин уларнинг 24таси ўзининг
ривожланишини жиддий секинлаштирди.
Хорватия, Португалия ва Латвия бундан ис-
тисно.
DESI 2016 Европа ва Европа Иттифоқи
мамлакатлари рақамли жамиятни тараққий
эттирмоқда, деб кўрсатмоқда, аммо мамла-
катлар ривожланиш даражаси сезиларли да-
ражада фарқ қилаётганини ва турли суръат-
лар билан тараққий этаётганларини ҳам ай-
тиб ўтиш керак. Европа комиссияси маълу-
мотларига кўра, 41% корхоналар ҳозирда
рақамли технологиялардан фойдаланмайди
ва фақат 2% унинг афзалликларини тўлиқ
татбиқ этади. Россия Федерациясида рақам-
ли иқтисодиётнинг асосий кўрсаткичлари
қуйидагилар [11]:
1) АКТ сектори;
2) Ахборот технологиялари тармоғи;
3) контент ва ОАВ сектори;
4) АКТ билан боғлиқ товарлар ва хиз-
матлар ташқи савдоси;
5) АКТ инфратузилмаси;
6) Бизнесда АКТдан фойдаланиш;
7) ташкилотларда АКТдан фойдаланиш;
8) электрон савдо;
9) АКТдан ижтимоий соҳада фойдала-
ниш;
10) давлат ва маҳаллий давлат хоки-
мияти органларида АКТдан фойдаланиш;
11) бизнес ва аҳолининг ҳукумат орган-
лари билан онлайн ҳамкорлиги;
12) уй хўжаликлари ва аҳолининг
АКТдан фойдаланиши;
13) Россия Федерацияси субъектларида
рақамли иқтисодиёт ривожланишининг асо-
сий кўрсаткичлари.
Рақамли иқтисодиётнинг анъанавий
мезонлари хусусиятларига унинг замонавий
босқичини тавсифловчи мезонларни қўшиш
мумкин. Энг аввало бу - сўнгги йилларда қайд
этилаётган интернетлашувнинг янги босқи-
чи ҳисобланади, чунки интернетга нафақат
РАҚАМЛИ ИҚТИСОДИЁТ
Иқтисодиёт ва таълим / 2020 № 3
34
шахслар, фирмалар, балки нарсалар ҳам ула-
нади, бу эса «Интернет буюмлар»
(Internet of
Things)ни янги тушунча, интернетнинг янги
концепцияси сифатида намоён этади. Бу тур-
ли моддий объектларни ўлчагич (sensor)лар
ёрдамида тармоқ инфратузилмалари ва уску-
наларга оммавий киритиш, ташқи дунё билан
ўзаро алоқа қиладиган мураккаб автоном ти-
зимлар яратиш орқали амалга оширилишини
билдиради. Бу интернетнинг ривожланиши-
даги янги босқич бўлиб, ахборотни тўплаш,
таҳлил қилиш ва тарқатиш имкониятларини
сезиларли даражада кенгайтиради.
Рақамли иқтисодиёт ривожланишини
даражаларга асосланган баҳолаш мезонлари
ёрдамида ўлчаш мумкин (1-жадвал).
1-жадвал
Рақамли иқтисодиёт ривожланишини баҳолаш даражаси мезонлари [12]
Жисмоний шахс
Микро-даражали
(компания, ташкилот)
Макро-даража (мамлакат)
- шахсий ихтиёрдаги даро-
маднинг ўсиши;
- ахборот товарлари ва но-
моддий хизматлар истеъмо-
лининг ошиши;
- ҳаёт давомида ўқиш орқа-
ли таълим сифатини оши-
риш;
- компютер саводхонлигини
ошириш;
-электрон бандликнинг пай-
до бўлиши ва ривожланиши,
мультимаданиятлилик;
- номоддий активларнинг
фирма активлари таркибида
устунлиги;
-бошқарувни номарказлашуви;
-бизнеснинг электронлашуви;
- инновацион фаолликни
ошириш;
- ақлий мулкнинг устунлиги;
- бизнес ижтимоий жавобгар-
лигининг ошиши;
- ресурсларни тежашга йў-
налтирилганлик;
- халқаро рақобатда бўлиш.
- ишлаб чиқариш ва жамиятни оммавий
компютерлаштириш;
- тармоқ технологияларидан фойдаланишни
кенгайтириш;
- ишлаб чиқариш таркибини хизматлар соҳаси
улуши ортиши томон ўзгариши;
- аҳоли турмуш даражасининг ўсиши;
- ишлаб чиқаришни инсонпарварлашуви ва
ижтимоий йўналишдаги иқтисодиёт;
- давлатнинг электронлашуви;
- аҳоли таълим даражасининг ўсиши;
- жамиятда жами инсон капитали сифатининг
ошиши;
- инновацион иқтисодиёт;
- мамлакат иқтисодиёти очиқлигининг ортиши.
Рақамли иқтисодиётни ривожланти-
риш рейтингида мамлакатларнинг позиция-
лари учта асосий кўрсаткич билан баҳола-
нади:
- АКТни ривожланиши индекси;
- электрон ҳукумат ривожланишининг
индекси;
- тармоқланган жамиятга тайёргарлиги
индекси.
Ахборот-коммуникация технологияла-
рини ривожлантириш индекси (ICT Develop-
ment Index) - АКТ ривожланиши бўйича мам-
лакатнинг дунё бўйича эришган ютуқларини
тавсифловчи комбинациялашган кўрсаткич-
дир[13]. У БМТнинг АКТ соҳасида жаҳон стан-
дартларини белгилайдиган ихтисослашти-
рилган бўлинмаси ҳисобланган халқаро теле-
коммуникация Иттифоқи (International Tele-
communication Union)нинг услубиёти ёрдами-
да ҳисобланади. Индекс 2007 йилда халқаро
телекоммуникация Иттифоқининг АКТни ри-
вожлантириш бўйича ўз баҳолашларида фой-
даланадиган 11 та кўрсаткичи асосида ишлаб
чиқилган. Индекс бу кўрсаткичларни ягона
мезонга бирлаштиради ва у дунё мамлакат-
ларининг АКТни ривожлантиришдаги ютуқ-
ларини таққослашга мўлжалланган бўлиб,
ундан глобал, минтақавий ва миллий дара-
жаларда қиёсий таҳлил воситаси сифатида
фойдаланиш мумкин. Бу кўрсаткичлар интер-
нетдан фойдалана олиш, АКТдан фойдала-
нишлари, шунингдек маълум кўникмаларга
эга эканликлари, яъни, мамлакат аҳолиси-
нинг ушбу технологияларни амалий жиҳат-
дан билишлари, қўллай олишлари билан боғ-
лиқ. Ташкилот мунтазам равишда индексни
эълон қилиб боради, бу эса мамлакатларга
вақт оралиғида ўзгаришларни кузатиб бо-
риш имконини беради. Тадқиқот муаллиф-
лари, бугунги кунда АКТ ривожланиш дара-
жаси ҳар қайси мамлакатнинг иқтисодий ва
ижтимоий фаровонлигининг энг муҳим кўр-
саткичларидан бири эканлигини таъкидлай-
дилар. 2017 йилда 2016 йил якунлари бўйича
дунёнинг 176 мамлакатида АКТни ривожлан-
тириш индекси бўйича тадқиқотлар олиб
борилди ва маълумотлар тақдим этилди (2-
жадвал).
БМТнинг электрон ҳукумат ривожла-
ниш индекси (The UN Global E-Government
Development Index) фуқароларга давлат хиз-
матларини кўрсатиш бўйича миллий ҳукумат
тузилмаларининг
ахборот-коммуникация
технологияларидан фойдаланишга тайёрли-
ги ва имкониятларини баҳолаб берадиган
кенг қамровли кўрсаткичдир[14]. Ҳар икки
йилда ҳисоблаб берилади.
РАҚАМЛИ ИҚТИСОДИЁТ
Иқтисодиёт ва таълим / 2020 № 3
35
2-жадвал
2017 йилда ахборот-коммуникация технологияларини ривожлантириш
индекси бўйича дунёдаги 10та ТОП мамлакат
Peйтинг
Мамлакат
Индeкc
1
8.98
2
8.85
3
8.74
4
8.71
5
8.65
6
8.61
7
8.49
8
8.47
9
8.47
10
8.43
95
Ўзбeкиcтон
4.90
Индекс турли мамлакатларда электрон
ҳукуматнинг ривожланиш даражаси ҳақида-
ги маълумотларни, шунингдек, давлат тузил-
малари томонидан АКТдан фойдаланиш тен-
денцияларини тизимли баҳолашни ўз ичига
олади. Барча мамлакатлар учта асосий таш-
кил этувчи кўрсаткичлар асосида рейтингда
ранжирланган:
1. Интернет хизматлари қамрови ва
сифати;
2. АКТ инфратузилмасини ривожланти-
риш;
3. Инсон капитали.
Тармоқ тайёрлиги индекси (Networked
Readiness Index) дунё мамлакатларида
АКТнинг ривожланиш даражасини тавсиф-
ловчи комплекс кўрсаткичдир[15]. "Global
ахборот технологиялари ҳисоботи" (The
Global Information Technology Report) жаҳон
иқтисодий форуми ва халқаро бизнес макта-
би INSEAD томонидан 2001 йилда ишлаб чи-
қилган бўлиб, 2002 йилдан буён дунёда ахбо-
рот жамиятини ривожлантириш бўйича ҳисо-
ботларни махсус йиллик кетма-кетликда чоп
этиб боради. 2013да Кopнeль университети
қошидаги Cэмюэл Кёpтиc Джoнcoн номли
Олий бошқарув мактаби (Samuel Curtis John-
son Graduate School of Management) лойиҳага
қўшилди. Ҳозирги кунда ушбу тадқиқот мам-
лакат салоҳияти ва унинг ривожланиш имко-
ниятларини намоён этувчи энг муҳим кўрсат-
кичларни ўзида мужассам этади. У турли
мамлакатларда ахборот жамиятининг ривож-
ланиш даражасини акс эттирувчи қиёсий
баҳоларни намоён этишнинг таҳлил воситаси
сифатида қўлланилади. Индекс учта асосий
гуруҳга жамланган 53 кўрсаткичга эга
АКТнинг ривожланиш даражасини ўлчайди:
1. АКТни ривожлантириш учун шарт-
шароитларнинг мавжудлиги - АКТ нуқтаи на-
заридан бизнес ва ҳуқуқий-меъёрий муҳит-
нинг умумий ҳолати, соғлом рақобат, инно-
вацион салоҳият, зарур инфратузилманинг
мавжудлиги, янги лойиҳаларни молиялашти-
риш қобилияти, тартибга солиш жиҳатлари
ва бошқалар.
2. Фуқаролар, бизнес ва давлат органла-
рининг АКТдан фойдалана олишга тайёрли-
ги. Давлатнинг АКТни ривожлантириш бўйи-
ча қарашлари (позицияси), соҳани ривожлан-
тириш бўйича давлат ҳаражатлари, бизнес
учун ахборот технологияларидан фойдаланса
олиш имконияти, интернетга кириб ва ундан
фойдалана олиш имконияти даражаси, мобил
алоқа нархи ва ҳоказо.
3. Давлат, тижорат ва жамоат секторла-
рида АКТдан фойдаланиш даражаси – шахсий
компютерлар, интернет фойдаланувчилари,
мобил алоқа абонентлари сони, давлат таш-
килотларида интернет ресурсларининг мав-
жудлиги, шунингдек, мамлакатда ахборот
технологияларини истеъмол қилиш.
Индекснинг ҳисобланган қисми БМТ,
халқаро телекоммуникация Иттифоқи, Жа-
ҳон банки ва бошқа халқаро ташкилотлар-
нинг статистик маълумотларига, шунингдек,
жаҳон иқтисодий форуми томонидан ўтка-
зиладиган, тадқиқот объектлари бўлган мам-
лакатлардаги ҳамкор институтлар (тадқиқот
ва бизнес ташкилотлари) тармоғи билан бир-
галикда олиб бориладиган, менежерларнинг
йиллик сўровлари натижаларига асосланган.
Якуний ҳисоботда кўрсаткичлар ягона тар-
моққа тайёрлик индексига айланади. Дунё
рейтингида ўрин белгилашда барча мамла-
катлар индекс маълумотлари асосида ўрин
олади, бунда рейтинг жадвалида биринчи
ўрин кўрсаткичнинг энг юқори қийматига,
охирги ўрин эса – энг паст кўрсаткичига
тўғри келади.
РАҚАМЛИ ИҚТИСОДИЁТ
Иқтисодиёт ва таълим / 2020 № 3
36
Халқаро телекоммуникация Иттифоқи
ўзининг йиллик ҳисоботида АКТни ривож-
лантириш индекси (
ICT Development Index -
IDI
) ни ўлчайди. АКТни ривожлантириш ин-
декси АКТни ривожлантириш бўйича мамла-
кат ютуқларини ўлчайдиган комбинация-
лашган кўрсаткичдир. 2007 йилдан бошлаб
11 та кўрсаткич асосида ушбу индекс ҳисоб-
лаб чиқилади ва чоп этилади (3-жадвал).
3-жадвал
Актни ривожлантириш индекси кўрсаткичлари тизими таркиби
(ICT Development Index)
АКТга кириш субиндекcи (ICT Access Sub-index)
100 аҳоли бошига маҳаллий телефон тармоғида тўғри келадиган телефон aппapaтлари сони (Fixed
telephone lines per 100 inhabitants)
100 аҳолига уланган мобил радиотелефон алоқа терминаллари сони (Mobile cellular telephone subscriptions
per 100 inhabitants)
Ягона фойдаланувчига тўғри келадиган халқаро интернет каналларининг сиғими (International Internet
bandwidth (bit/s) per Internet user)
Уй хўжаликларининг умумий сонида шахсий компютер билан таъминланган уй хўжаликларининг улуши
(Proportion of households with a computer)
Уй хўжаликларининг умумий сонида Интернетга эга бўлган уй хўжаликларининг улуши (Proportion of
households with Internet access at home)
АКТдан фойдаланиш субиндекcи (ICT Use Sub-index)
Аҳолининг умумий сонида интернетдан фойдаланувчиларнинг улуши (Proportion of households with
Internet access at home)
100 аҳоли бошига тўғри келувчи рўйхатдаги кенг полосали интернет абонентлари сони (Proportion of
households with Internet access at home)
100 аҳолига мобил кенг полосали интернет абонентлари сони (Mobile broadband subscribers per 100
inhabitants)
АКТдан фойдаланиш амалий кўникмалари суб-индекси
(ICT Skills Sub-index)
Катта ёшдаги аҳолининг саводхонлик даражаси (Adult literacy rate)
Умумий ўрта таълим ўқувчиларининг умумий аҳолидаги улуши (Secondary gross enrolment ratio)
Жами аҳоли таркибида олий таълим муассасалари талабалари улуши (Tertiary gross enrolment ratio)
Индекс бу кўрсаткичларни жаҳон мам-
лакатларининг АКТни ривожлантириш бора-
сидаги ютуқларини таққослашга мўлжаллан-
ган бўлиб, глобал, минтақавий ва миллий
даражаларда қиёсий таҳлил воситаси сифа-
тида фойдаланилиши мумкин бўлган ягона
мезонга бирлаштиради.
Хулоса.
Жаҳон амалиётида рақамли
иқтисодиёт ривожланиш даражасини баҳо-
лашда рейтинг кўрсаткичларини ҳисоблаш-
нинг турли усуллари қўлланилади, уларга:
тармоқнинг тайёргарлик индекси, рақамли
имкониятлар индекси ва мамлакатларнинг
электрон ҳукумат бўйича тайёргарлик индек-
сини киритиш мумкин.
Мамлакатнинг рақамли иқтисодиётга
тайёрлигини баҳолаш услуби бешта асосий
таркибий қисмдан иборат. Жаҳон банкининг
мамлакат рақамли иқтисодиётини баҳолаш
(Digital Economy Country Assessment (DECA))
услубиёти ҳозирда бир қатор кўрсаткичлар
гуруҳи билан баҳоланади. Европа комиссияси
ҳар йили композит индекси DESI (Digital
Economy and Society Index) (рақамли иқтисо-
диёт ва жамият индекси)ни ҳисоблаб, Европа
иқтисодиёти ва жамияти рақамлаштирили-
шининг ҳолатини баҳолайди, у Европада ра-
қамли иқтисодиёт ривожланишининг турли
кўрсаткичлари йиғиндисидан иборатдир.
DESI 2016 Европа ва Европа Иттифоқи мамла-
катлари рақамли жамиятни тараққий эттир-
моқда, деб кўрсатмоқда, аммо мамлакатлар
ривожланиш даражаси сезиларли даражада
фарқ қилаётганини ва турли суръатлар би-
лан тараққий этаётганларини ҳам айтиб
ўтиш керак.
Рақамли иқтисодиётни ривожланти-
риш рейтингида мамлакатларнинг позиция-
лари учта асосий кўрсаткич билан баҳолана-
ди: АКТни ривожланиши индекси; электрон
ҳукумат ривожланишининг индекси; тармоқ-
ланган жамиятга тайёргарлиги индекси.
Халқаро телекоммуникация Иттифоқи
ўзининг йиллик ҳисоботида АКТни ривож-
РАҚАМЛИ ИҚТИСОДИЁТ
Иқтисодиёт ва таълим / 2020 № 3
37
лантириш индекси (
ICT Development Index -
IDI
)ни ўлчайди. АКТни ривожлантириш ин-
декси АКТни ривожлантириш бўйича мамла-
кат ютуқларини ўлчайдиган комбинация-
лашган кўрсаткичдир. 2007 йилдан бошлаб
11 та кўрсаткич асосида ушбу индекс ҳисоб-
лаб чиқилади ва чоп этилади.
Манба ва адабиётлар рўйхати:
1. Ўзбекистон Республикаси президенти Шавкат Мирзиёевнинг Олий Мажлисга мурожаати. Ўзбекистон
Республикаси расмий веб-сайти Послание президента Республики Узбекистан Шавката Мирзиёева Олий Мажлису.
Официальный веб-сайт. [Электрон ресурс ]URL: https://president.uz/ru/lists/view/2228. (мурожаат муддати 10.09. 2019).
2. «Ўзбекистон Республикасининг ижтимоий-иқтисодий ҳолати» 2018 йил январь-декабрь. 192-бет. ЎзР
ДавҚўмстат расмий сайти [Электрон ресурс ]URL: https://stat.uz/uploads/doklad/2018/yanvar-dekabr/ru/doklad-yan-
dekabr-ru.pdf.(мурожаат муддати 10.09. 2019).
3. Digital 2019: Usbekistan. [Электрон ресурс ]URL: https://datareportal.com/reports/digital-2019-uzbekistan.(мурожаат
муддати 10.09. 2019).
4. Ўзбекистон Республикаси Ахборот технологиялари ва коммуникацияларни ривожлантириш вазирлиги
статмаълумотлари. Расмий сайт. [Электрон ресурс]. URL: http://www.mitc.uz/ru/stat/2-12.(Дата обращения 10.00. 2019).
5. Алоқа инфратузилмаси ривожланишининг таҳлили. ЎзР ДавҚўмстат расмий сайти [Электрон ресурс]. URL:
https://stat.uz/uploads/docs/Svyaz17-ru.pdf. (Дата обращения 10.09. 2019).
6. T.Z. Teshabayev, SH.I. Bobokhujaev, Z.M. Otakuziyeva. Specificity of conceptual development of information economy in
Uzbekistan.Curran Associates, Inc. Red Hook, NY USA, 2019, p.48-55.
7. T.Z. Teshabayev, SH.I. Bobokhujaev, Z.M. Otakuziyeva. Problems and Prospects of Creation of Digital Ecosystem in Postal
Service of Uzbekistan.Advances in Social Science, Education and Humanities Research, Paris, Atlantis Press, 2018, p. 112-118.
8. Отақўзиева З.М., Бобохужаев Ш.И. Рақамли иқтисодиётнинг ривожланиш тенденциялари ва Ўзбекистон
корхоналарида АКТларни татбиқ этиш муаммолари //
Журнал “Иқтисодиёт ва таълим” №6, 2019.
9. Отакузиева З.М., Бобоходжаев Ш.И. Развитие цифровой экономики в Узбекистане и проблемы внедрения ИКТ в
предприятиях // Журнал Biznes-Эксперт 11 (143) – сон, 2019.
10. Кacтeльc М. Инфoрмaциoннaя эпoxa: экoнoмикa, oбщecтвo и культурa / [Пeр. c aнгл., пoд нaуч. рeд. O.И.
Шкaрaтaнa]. – М.: ГУВШЭ, 2000.- 608 c.
11. Индикaтoры цифрoвoй экoнoмики: 2017: cтaтиcтичecкий cбoрник / Г. И. Aбдрaxмaнoвa, Л. М. Гoxбeрг, М. A. Кeвeш
и др. Нaц. иccлeдoвaтeльcкий унивeрcитeт «Выcшaя шкoлa экoнoмики». – М.: НИУ ВШЭ, 2017. – 320 c. [Элeктрoнный рecурc].
URL.:https://www.hse.ru/data/2017/08/03/1173504122/ICE2017.pdf.(Дaтa oбрaщeния 31.3.2020г.).
12. Система критериев предложена на основе изучения методик построения рейтинговых показателей.
13. Рeйтинг cтрaн мирa пo урoвню рaзвития инфoрмaциoннo-кoммуникaциoнныx тexнoлoгий/ [Элeктрoнный
рecурc]. URL.:https://gtmarket.ru/ratings/ict-development-index/ict-development-index-info.(Дaтa oбрaщeния 31.3.2020г.).
14. Рeйтинг cтрaн мирa пo урoвню рaзвития элeктрoннoгo прaвитeльcтвa/ [Элeктрoнный рecурc ]URL.:
https://gtmarket.ru/ratings/e-government-survey/info.(Дaтa oбрaщeния 31.3.2020г.).
15. Индeкc ceтeвoй гoтoвнocти/ [Элeктрoнный рecурc]. URL.:https://gtmarket.ru/ratings/networked-readiness-
index/networked-readiness-index-info.(Дaтa oбрaщeния 31.3.2020г.).
ЖАҲОН ИҚТИСОДИЁТИДА РАҚАМЛИ ИҚТИСОДИЁТНИНГ
РИВОЖЛАНИШ ТЕНДЕНЦИЯЛАРИ ТАҲЛИЛИ
Абдувалиев Абдулазиз Абдувалиевич –
ТДИУ ҳузуридаги «Ўзбекистон иқтисодиётини ривожланти-
ришнинг илмий асослари ва муаммолари» ИТМнинг илмий
ишлар бўйича директорнинг ўринбосари, и.ф.н., к.и.х.
Аннотация.
Мақолада иқтисодиёти ривожланган, ривожланаётган ва ўтиш иқтисодиётидаги
мамлакатларда рақамли технология бозорларининг ривожланиш прогнози, инвестициялар амалга ошириладиган
технологиялар, аҳоли томонидан интернетдан фойдаланиш мақсадлари ҳамда уй хўжаликларининг интернетдан
фойдаланиш имкониятлари таҳлиллари амалга оширилган.
Таянч иборалар.
давлат, иқтисодиёт, рақамли иқтисодиёт, рақамли технология, бозор, инвестиция,
компания, платформа.
Аннотация.
В статье анализируется прогноз развития рынков цифровых технологий, инвестиции в
цифровые технологии, цели использования интернета населением а также доступ к интернету для домашних
хозяйств в развитых странах, развивающихся странах и в странах с переходной экономикой.
Ключевые слова.
государство,
экономика, цифровая экономика, цифровые технологии, рынок, инвестиции,
компании, платформа.
Annotation.
The article analyzes the forecast of the development of digital technologies markets, investments in digital
technologies, the goals of using the Internet by the population, as well as access to the Internet for households in developed
countries, developing countries and countries with economies in transition.
Key words.
government, economy, digital economy, digital technology, market, investment, company, platform.
РАҚАМЛИ ИҚТИСОДИЁТ
