Иқтисодиёт ва таълим / 2020 № 3
165
пайдо қилади, скаутлик хизматларини ри-
вожланишига шароит яратиши мумкин,
спорт тиббиёти соҳасининг фақат натижа-
ларга йўналтирилишига хизмат қилиш мум-
кин ва ҳоказо. Бундан ташқари, жисмоний
тарбия ва спорт йўналиши бўйича олий таъ-
лим муассасалари сиртқи бўлимларига ўқиш-
га қабул қилиш квоталарини кўпайтириш,
шунингдек, Ўзбекистон Республикаси Жис-
моний тарбия ва спорт вазирлигининг тақ-
димномаси бўйича республиканинг тренер
кадрлар етишмайдиган чекка, тоғли ва чўл
туманларидан абитуриентларни имтиёзли
ўқишга қабул қилиш учун квоталар ажратиш
белгиланди.
Манба ва адабиётлар рўйхати:
1. Ўзбекистон Республикаси Президенти Шавкат Мирзиёевнинг Олий Мажлисга Мурожаатномаси. Халқ сўзи,
2020 й. 25 январь, № 19 (7521) 2 бет.
2. Фармон (2017) Ўзбекистон Республикаси Президенти Ш.Мирзиёевнинг ПФ-4947сонли “Ўзбекистон
Республикасини янада ривожлантириш бўйича ҳаракатлар стратегияси тўғрисида”ги фармони. 7 феврал 2017 йил.
3. Гостев, Г.Р. Физическая культура в субъектах Республики Узбекистан: монография / Г.Р. Гостев, А.В.
Лотоненко, П.П. Струк. –М.: Теория и практика физической культуры, 2004. - 360 с.
4. Заводская, З.Л. Экономика физической культуры: учебник для вузов / З.Л. Заводская, М.Н. Зозуля, В.В.
Золотов. - М.: СпортАкадемПресс, 2001. - 496 с.
5. Кудинова, В.А. Критерии эффективности физкультурно-спортивной работы в субъекте Республики
Узбекистан / В.А. Кудинова // Ученые записки университета имени П.Ф. Лесгафта. - 2008. - № 4 (38). - С. 42-45.
6. Менеджмент и экономика физической культуры и спорта : учебное пособие / М.И. Золотов, В.В. Кузин, М.Е.
Кутепов [и др.] ; под ред. С.Г. Сейранова. -М.: Академия, 2004. - 432 с.
7. Новокрещенов, В.В. Управление сферой физической культуры и спорта: правовые и организационные
основы взаимодействия: монография / В.В. Новокрещенов. - Ижевск : Изд-во Ижевского гос. техн. ун-та, 2006. - 140 с.
8. В.Л. Сосновский. Совершенствование системы финансирования массовой физической культуры в
новосибирской области. Ежеквартальный рецензируемый, реферируемый научный журнал «Вестник ЛГУ». Выпуск 3
(165) 2015.
9. Проблемы развития экономики физической культуры и спорта в условиях формирующегося рынка. Е.В.
Имас, Ю.П. Мичуда. Журнал Наука и спорт: современные тенденции. №1. 2013 г.
10. Шакиржонова К.Т., Абдумаликов У.Р., Шакиржанов Т.А. “Жисмоний тарбия васпортдагиузлуксизтаълимни
ташкил қилиш” Ўқув-услубийқўлланма. Тошкент. УЗДЖТИ нашриёт-матбаа бўлими, 2012 й.119 бет.
11. Жисмоний-тарбия ва спорт вазирлигининг асосий маълумотлари.
http://www.mitc.uz/ru/stat/2-12
ELEKTRON TIJORATDA DOLZARB XAVFSIZLIK MASALALARI
Isokhuzhaeva Munira Yashnarovna –
G.V.Plehanova nomidagi RIU Toshkent filiali
«Iqtisodiyot nazariya» docenti, iqtisod fanlari nomzodi
Аннотация.
Maqolada O’zbekiston Respublikasida elektron tijoratning dinamikasi va rivojlanish darajasiga ta'sir
qiluvchi omillar ko'rib chiqilgan. Elektron tijoratning rivojlanishidagi asosiy omillarni tavsiflovchi ekonometrik tenglamalar
tahlili keltirilgan. Barcha omillar qatorida tarmoqdagi tranzaktsiyalar xavfsizligi elektron tijoratni rivojlantirishga ta'sir
qiluvchi eng muhim omil ekanligi aniqlangan. O'tkazilgan sotsiologik tadqiqotlar buni tasdiqlagan.
Asosiy tushunchalar
:
raqamli iqtisodiyot, elektron tijorat, ekonometrik tenglamalar, Internet, virtual muhit, elektron
tijorat, xavfsizlik, infratuzilma.
Аннотация.
В статье рассмотрены факторы, влияющие на динамику и уровень развития электронной
коммерции в Республике Узбекистан. Проведен анализ эконометрических уравнений, характеризующий основные
факторы развития электронной коммерции. Выявлено, что среди всех факторов безопасность транзакций в сети
является наиболее важным фактором, влияющим на развитие электронной коммерции. Что подтвердили
проведенные социологические исследования.
Ключевые слова:
цифровая экономика, электронная коммерция, эконометрические уравнения, сеть
Интернет, виртуальная среда, электронная торговля, безопасность, инфраструктура.
Abstract.
There considered factors affecting dynamics and level of electronic commerce development in the Republic of
Uzbekistan. There conducted econometric equations analysis characterizing main factors of electronic commerce development.
There revealed that transactions safety in the network is the most influential factor affecting e-commerce development.
Conducted sociological researches proves that.
Key words:
digital economy, e-commerce, econometric equations, Internet, virtual environment, e-commerce, security,
infrastructure.
ИҚТИСОДИЁТДА АХБОРОТ ТЕХНОЛОГИЯЛАРИ
Иқтисодиёт ва таълим / 2020 № 3
166
Kirish.
Kompyuter texnologiyalarining ri-
vojlanishi, aloqa vositasi sifatida Internet tarmo-
g'ining yaratilishi, mobil Internetning jadal rivoj-
lanishi, kundalik foydalanish uchun mobil iloval-
arning keng qo'llanilishi va I-ternetda ochilgan
ijtimoiy tarmoqlar va tijorat platformalarining
o'sib borishi munosabati bilan keng ko'lamli hi-
soblash narxlarining keskin pasayishi kuzatildi.
Elektron iqtisodiyotning rivojlanishiga sezilarli
ta'sir ko'rsatadi, biznes, davlat va jamoat tashki-
lotlari va har kimning shaxsiy hayotiga chuqur
ta'sir qiladi. Rivojlanayotgan raqamli texnologi-
yalar, masalan, Interneti narsalari, sun'iy intel-
lekt va katta ma'lumotlar ulkan yangiliklarga olib
keladi va yangi imkoniyatlar va muammolarni
keltirib chiqaradi. Bunday sharoitda xavfsizlik
masalalari juda muhim rol o'ynaydi[3].
Axborot xavfsizligiga bag'ishlangan max-
sus tadqiqotlar orasida R.I. Isaev, M.M. Karimov,
R. Hamdamov, X.P. Xasanov va boshqalarning
asarlarini alohida ta'kidlash mumkin.
Tadqiqot-
lar kompleks yondoshish, funktsional, dinamik
va qiyosiy tahlillar, iqtisodiy va matematik, shu
jumladan ekonometrik, modellashtirish, ekspert
va prognozlash, sotsiologik so'rov va boshqalar-
ga asoslangan.
Asossiy qism.
Elektron tijorat barcha tar-
moqlar va tadbirkorlik subyektlarining jadal ri-
vojlanishiga yordam beradi, ularni nafaqat milliy,
balki xalqaro savdo munosabatlarida teng hu-
quqli ishtirokchiga aylantiradi [6, c. 156]. Bizning
sotsiologik so'rovimiz asosida elektron tijorat
xizmatlaridan foydalanmaslik sabablari aniqlan-
di. Respondentlarning fikriga ko'ra, asosiy sabab
xavfsizlik omili va ehtimol yuqori narxlar tufayli
ushbu savdo shakliga ishonchning yo'qligi. Bu
haqda respondentlarning 85,5 foizi ta'kidlagan.
Ishonchsizlik, asosan, elektron tijorat mexaniz-
mini bilmaslikdan kelib chiqadi (75,3 %). Res-
pondentlarning deyarli yarmi Internetga ulanish
imkoniga ega emas, uchdan bir qismi elektron
tijorat xizmatlaridan foydalanish zarur deb hi-
soblamaydi. Elektron tijoratni tashkil etishda
ahamiyatli narsa etkazib berish muammosi va
uning narxi bo'lib, bu mahsulotning yakuniy nar-
xining oshishiga olib keladi. Hech qachon Inter-
net orqali tovar sotib olmagan respondentlardan
bunday xatti-harakatlarning sabablari to'g'risida
so'ralgan va bu sabablar quyidagicha taqsimlan-
gan: elektron tijoratga ishonchsizlik, elektron
tijorat mexanizmini bilmaslik, Internetga kirish
imkoniyati yo'qligi, narx omillarining ta'siri.
Onlayn do'konlar va etkazib berish bilan bog'liq
muammolar.
Respondentlarning ko'pchiligi - 43,7% In-
ternetdan umuman foydalanmasliklari sababli
tovarlar yoki xizmatlarga buyurtma bermagan-
lar, 85,5% elektron tijoratga ishonmaslik tufayli
tovarlarni shaxsan sotib olishni afzal ko'rishadi
va 75,3%. Internetda qanday va nimani sotib
olishingiz mumkinligi haqida ma'lumotga ega
emaslsr. Shunday qilib, virtual savdo-sotiqning
afzalliklari to'g'risida xabardorlik yo'q, virtual
bozorda tovarlar va xizmatlarga nisbatan
ishonchsizlik, shuningdek elektron to'lovlarga
nisbatan ishonch yo'qligi. Tadqiqot ishonchlilik
va xavfsizlik elektron tijorat xizmatlaridan foy-
dalanuvchilar uchun eng muhim ko'rsatkich
ekanligini aniqladi. Virtual muhitda operatsiya-
larning ishonchliligini ta'minlashda muhim ma-
sala elektron tijorat sub'ektlarining shaxsiy ma'-
lumotlarining xavfsizligi bo'lib, bu to'lov karta-
lari yordamida firibgarlikni minimallashtirishga
yordam beradi va Internet-banking va mobil
bankingga talabni oshiradi, bu esa hisobni ma-
sofadan boshqarish tizimini rivojlantirishga yor-
dam beradi. Chegaraviy hamkorlik masalalarini
hal qilish kerak[7, c. 123].
Elektron tijoratning rivojlanishiga xalaqit
beradigan muhim omillardan biri bu elektron,
tijoratning barcha sohalarida axborot, reklama,
marketing va tahliliy, savdo, shuningdek iste'-
molchilarni himoya qilish va axborotni himoya
qilish xizmatlarini taqdim etadigan yagona
ishonchli axborot resursining yo'qligidir.
Elektron tijoratni rivojlantirishda eng mu-
him to'siq bu virtual muhitda bezovtalik bilan,
o'g'irlik va firibgarlik tahdidini keltirib chiqara-
digan tarmoqdagi xavfsizlikning past darajasi,
elektron tijorat xizmatlaridan foydalanuvchilar
o'rtasida ishonchsizlik.
So'nggi paytlarda mutaxassislarning diq-
qat-e'tiborlari elektron biznesning turli xil quyi
tizimlarini o'rganishga qaratilmoqda. Biroq, ma-
halliy va xorijiy adabiyotlarda elektron tijorat-
ning rivojlanish darajasini o'lchashning yagona
metodologiyasi mavjud emas. Elektron tijorat
holatini tahlil qilish va baholash muammolari
elektron tijoratning erishilgan rivojlanish daraja-
sini o'lchash usullarini tanlash bilan bog'liq; vir-
tual savdoning rivojlanish darajasini tavsiflovchi
ko'rsatkichlar; ko'rsatkich kartalari tizimlari;
ularni miqdoriy ifodalash va o'zaro muvofiqlash-
tirish usullari; baholash mezonlarini aniqlash [8,
c. 328].
Tadqiqot elektron tijoratni rivojlantirish
ko'rsatkichlari ro'yxatini aniqladi. Ekonometrik
tenglamalar yordamida elektron tijoratning ri-
vojlanish dinamikasini bashorat qilish usullari-
ИҚТИСОДИЁТДА АХБОРОТ ТЕХНОЛОГИЯЛАРИ
Иқтисодиёт ва таълим / 2020 № 3
167
dan biri ishlab chiqilgan. Ekonometrik tenglama-
lar o'zaro bog'liq tenglamalar tizimiga birlashti-
rilgan. O'zaro bog'liq tenglamalar tizimi regres-
siya tenglamalaridan iborat bo'lib, ularning har
birida argumentlar nafaqat izohlovchi (mustaqil
yoki ekzogen) o'zgaruvchilar, balki boshqa teng-
lamalardan tushunarli (qaram yoki endogen)
o'zgaruvchilardan iborat. Shunday qilib, tizimda
bir xil o'zgaruvchilar bir vaqtning o'zida ba'zi
tenglamalarga bog'liq, boshqalarida mustaqil
bo'lgan deb hisoblanadi.
Elektron tijoratni rivojlantirishni o'rganish
natijasida aloqa sohasining manbalari quyidagi-
lardan iboratligi aniqlandi: Internet tarmog'idan
foydalanuvchilar sonini tavsiflovchi ko'rsatkich-
lar; xalqaro axborot tarmoqlariga ulanish tezligi;
operatorlar va provayderlar soni; domenlar soni
elektron tijoratning texnik va texnologik tarkibiy
qismidir. Elektron tijoratni rivojlantirishning iq-
tisodiy tarkibiy qismlari aniqlandi: aloqa xizmat-
laridan aholi daromadlari; AKT sohasiga investit-
siyalar hajmi; tijorat banklari tomonidan chiqa-
rilgan plastik kartochkalar soni; plastik kartalar
bilan to'lovlarni qabul qilish uchun terminallar
soni. Elektron tranzaktsiyalar xavfsizligi.uz do-
meni zonasida mavjud bo'lgan tahdidlar soni bi-
lan aniqlandi. Yalpi ichki mahsulotda savdo ulu-
shi elektron tijorat rivojlanishining mamlakat
yalpi ichki mahsulotiga ta'sirini belgilovchi ko'r-
satkich sifatida qabul qilindi. Shunday qilib, res-
publikada elektron tijorat rivojlanishining miq-
doriy xususiyatlari bo'lgan asosiy ko'rsatkichlar
aniqlandi.
Un torta kuzatuv punktini olish uchun ma'-
lumotlar yarim yil davomida ishlatilgan. Umu-
man olganda, ko'rsatkichlar ijobiy tendentsiyani
- o'sish va elektron tijoratning jadal rivojlanishi-
ga zamin yaratmoqda. Shu bilan birga, .uz domen
zonasida faol tahdidlar ko'rib chiqilayotgan davr-
da 2,5 baravarga ko'paydi. Bu shuni ko'rsatadiki,
elektron tijoratning o'sishi bilan bir qatorda, vir-
tual muhitda tahdidlar darajasi ortib bormoqda.
Elektron tijoratning rivojlanish darajasi va
dinamikasini belgilovchi omillar aniqlandi: tar-
moqning texnik jihozlanishi darajasi, AKT sohasi-
ga kiritilgan sarmoyalar, Internetdan foydala-
nuvchilar soni, shuningdek .uz domen zonasidagi
faol tahdidlar soni.
Chiziqli regressiya modellari (tenglamalar)
qurilgan. Aslida, har bir tenglama bog'liqlikning
chiziqli-logaritmik shaklini anglatadi. Chiziqli lo-
garitmik funktsiyalar modelning endogen o'zga-
ruvchisiga ekzogen o'zgaruvchining ta'sir daraja-
sini baholash uchun ishlatiladi. Logarifm koeffit-
sienti egiluvchanlik koeffitsientidir.
Ularning logarifmlari ketma-ketligi ma'lu-
motlar seriyasidan hisoblab chiqilgan va ular
uchun chiziqli regressiya tenglamalari hisoblan-
gan. O'zaro bog'liq tenglamalar tizimi quyida
keltirilgan.
1. LTGDP = 4.68 + 0.94*LNEC
2. LNEC = -4.8 + 0.1*LNIU + 0.07*LAS +
0.033*LNDOM + 0.055*LINV - 1.3112*LNAT
3. LNIU = 4.34 + 0.91* LAS+0.46*LOPER
4. LAS= -4.044+1.45* LOPER+0.157*LNDOM
5. LNDOM= 4.89+0.19* LINV+0.072*
LNAT+1.072*LKOL
6. LINV=-18.71+2.37*LDOH + 1.29*LNAT
7. LKOL=-11.11-2.74* LNAT + 0.21*LNDOM
8. LDOH=4.81+0.505*LNEC-1.44* LNAT
9. LOPER=-5.945+0.154* LINV+2.29* LNAT
bu erda LGDP yalpi ichki mahsulotdagi
savdo aylanmasi, LNEC - elektron tijorat hajmi,
LNIU - Internetdan foydalanuvchilarning taxmi-
niy soni, LKOL - har 1000 kishiga to'g'ri keladi-
gan Internetdan foydalanuvchilar soni, LAS – xal-
qaro axborot tarmoqlariga kirish tezligi, LNDOM
-uz zonasidagi domenlar soni, LINV - AKT sohasi-
ga kiritilgan investitsiyalar hajmi, LNAT-uz do-
men zonasidagi faol tahdidlar soni; LDOH - aloqa
xizmatlaridan olinadigan daromad.
Birinchi tenglama YaIMdagi savdo ulushi-
ning 0,94 foiz darajaga ko'payishi elektron tijo-
ratning 1 foizga o'sishi bilan bog'liqligini ko'rsa-
tadi. Bu elektron tijorat rivojlanishining mamla-
kat yalpi ichki mahsulotiga qo'shayotgan ulkan
hissasidir. Ikkinchi tenglama elektron tijoratning
rivojlanishidagi asosiy omillarni tavsiflaydi. Ular
orasida Internet tarmog'idan foydalanuvchilar-
ning taxminiy soni, xalqaro tarmoqlarga ulanish
tezligi, .uz zonasidagi domenlar soni, AKT sohasi-
ga investitsiyalar va .uz domen zonasidagi faol
tahdidlar sonida ifodalangan xavfsizlik mavjud.
Barcha omillar orasida xavfsizlik elektron tijorat
hajmiga eng yuqori ta'sir koeffitsientiga ega,
ya'ni faol tahdidlar sonining 1 foizga ko'payishi
elektron tijorat hajmining 1,3112 foizga pasayi-
shiga olib keladi. Shunday qilib, tarmoqdagi tran-
zaktsiyalar xavfsizligi elektron tijoratni rivojlan-
tirishga ta'sir qiluvchi eng muhim omil ekanligini
ko'rsatish mumkin. Quyida omillarning bir-biriga
bog'liqligini aniqlaydigan o'zaro bog'liq tengla-
malar tizimi mavjud.
Elektron tijorat hajmining Internetdan foy-
dalanuvchilar soniga, shuningdek .uz domeni zo-
nasidagi faol tahdidlar soniga bog'liqligi quyidagi
tenglama ko'rinishida keltirilgan:
ИҚТИСОДИЁТДА АХБОРОТ ТЕХНОЛОГИЯЛАРИ
Иқтисодиёт ва таълим / 2020 № 3
168
LNEC = -4.8 + 0.1*LNIU + 0.07*LAS +
0.033*LNDOM + 0.055*LINV - 1.3112*LNAT
Internetdan foydalanuvchilar sonining 1
foizga o'sishi bilan elektron tijorat hajmi 0,1 foiz
darajaga oshadi. Xalqaro kanallarga kirish tezligi
1 foizga oshishi bilan elektron tijorat hajmi 0,07
foiz punktiga oshadi. AKT sohalari va domenlari
sonining 1 foizga o'sishi bilan elektron tijorat
hajmi mos ravishda 0,033 va 0,055 foiz punktiga
oshadi. Shu bilan birga, faol tahdidlarning 1 foiz-
ga o'sishi bilan elektron tijorat hajmi 1,3 foizga
kamayadi. 4.8 koeffitsienti salbiy omillar hisobga
olinmaganligini ko'rsatadi.
Xulosa.
Shunday qilib, tarmoqdagi tran-
zaktsiyalar xavfsizligi elektron tijoratni rivojlan-
tirishga ta'sir qiluvchi eng muhim omil ekanligini
ko'rsatish mumkin. O'tkazilgan sotsiologik tadqi-
qotlar buni tasdiqladi.
Манба ва фойдаланилган адабиётлар рўйхати:
1.
O'zbekiston Respublikasining «Elektron tijorat to'g'risida»gi qonuni, 2004 yil (yangi tahriri 2015 yilda qabul
qilingan)
2.
Prezidentimizning 2013 yil 27 iyundagi qarori bilan 2013-2020 yillarda O'zbekiston Respublikasining milliy
axborot-kommunikatsiya tizimini rivojlantirishning kompleks dasturi.
3.
O'zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyevning BMT Bosh assambleyasining 2017 yil 09 sentyabrdagi
72-sessiyadagi ma'ruzasi. Kirish tartibi: http://www.pres.uz
4.
2017 yil 7 fevraldan 2017-2021 yillarda O'zbekiston Respublikasini rivojlantirishning beshta ustuvor yo'nalishi
bo'yicha harakatlar strategiyasi. Kirish tartibi: http://lex.uz/pages/getpage.
5.
O'zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirzijevning Oliy Majlisga murojaati - 28.12.2018. Kirish tartibi:
http://uza.uz/uz/politics/poslanie-prezidenta-respubliki-uzbekistan- shavkata-mirziyeevas-12-12-2018
6.
Цифровая экономика: управление электронным бизнесом и электронной коммерцией: монография / Л.В.
Лапидус.
—
Москва:
ИНФРА-М,
2020.
—
381
с.
—
(Научная
мысль).
—
www.dx.doi.org/10.12737/monography_5ad4a677581404.52643793.
-
Текст:
электронный.
-
URL:
http://znanium.com/catalog/product/1037916
7.
Основы коммерции: учебное пособие / Г.А. Яковлев. — Москва : ИНФРА-М, 2020. — 224 с. — (Высшее
образование: Бакалавриат). - Текст : электронный. - URL: http://znanium.com/catalog/product/1043398
8.
Электронная коммерция: Учебное пособие / Кобелев О.А.; Под ред. Пирогов С.В., - 4-е изд., перераб. и доп. –М.:
Дашков
и
К,
2017.
-
684
с.:
60x84
1/16
ISBN
978-5-394-01738-4
-
Режим
доступа:
http://znanium.com/catalog/product/340852
9.
Электронное правительство. Электронный документооборот. Термины и определения: учеб. пособие /
С.Ю. Кабашов. –М.: ИНФРА-М, 2017. — 320 с. — (Высшее образование: Бакалавриат). - Режим доступа:
http://znanium.com/catalog/product/809828
10.
Электронный документооборот и обеспечение безопасности стандартными средствами windows :
учебное пособие / Л.М. Евдокимова, В.В. Корябкин, А.Н. Пылькин, О.Г. Швечкова. - М.: КУРС, 2017. - 296 с. - Режим
доступа: http://znanium.com/catalog/product/851088
11.
Электронный бизнес и реклама в Интернете / Васильев Г.А. - М.:ЮНИТИ-ДАНА, 2015. - 183 с.: ISBN 978-5-
238-01346-6 - Режим доступа: http://znanium.com/catalog/product/883932
12.
Маркетинг в коммерции / Синяева И.М., Земляк С.В., Синяев В.В., - 3-е изд. -М.: Дашков и К, 2016. - 548 с.: ISBN
978-5-394-02388-0 - Режим доступа: http://znanium.com/catalog/product/415418
13.
Основы коммерции: Учебное пособие / Г.А. Яковлев. - М.: НИЦ ИНФРА-М, 2016. - 224 с.: 60x90 1/16. - (Высшее
образование:
Бакалавриат)
(Обложка)
ISBN
978-5-16-010331-0
-
Режим
доступа:
http://znanium.com/catalog/product/484736
14.
Электронная коммерция: Учебное пособие / Кобелев О.А.; Под ред. Пирогов С.В., - 4- е изд., перераб. и доп. -
М.: Дашков и К, 2018. - 684 с.: 60x84 1/16 ISBN 978-5-394-01738-4. http://znanium.com/bookread2.php?book=340852
ИҚТИСОДИЁТДА АХБОРОТ ТЕХНОЛОГИЯЛАРИ
