Иқтисодиёт ва таълим / 2020 №
4
34
ЖАҲОН САВДОСИГА РАҚАМЛАШТИРИШ ЖАРАЁНЛАРИНИНГ
ТАЪСИР КЎРСАТИШИНИНГ ТАҲЛИЛИ
Абдувалиев Абдулазиз Абдувалиевич –
ТДИУ ҳузуридаги «Ўзбекистон иқтисодиётини
ривожлантиришнинг илмий асослари ва муаммолари»
ИТМнинг илмий ишлар бўйича директорнинг ўринбосари, и.ф.н., к.и.х.
Аннотация.
Мақолада Жаҳон савдо тизимига рақамлаштириш жараёнларнинг таъсир кўрсатиши ва унинг
асосида рўй бераётган ўзгаришлар таҳлил қилинган. Рақамлаштириш жараёнлари асосида Жаҳон савдо
ташкилоти тизимида рўй бераётган ўзгаришлар ўрганилган ва тегишли хулосалар шакллантирилган.
Таянч иборалар:
Иқтисодиёт, жаҳон савдоси, рақамлаштириш, рақамли иқтисодиёт, Жаҳон савдо
ташкилоти, электрон тижорат, экспорт.
Аннотация.
В статье изучены результаты влияния процессов цифровизации и ее последствия для
всемирной торговли. Исследованы изменения во Всемирной торговой организации на основе цифровизации и
заключены соответствующие выводы.
Ключевые слова:
экономика, всемирная торговля, цифровизация, цифровая экономика, Всемирная торговая
организация, электронная торговля, экспорт.
Annotation.
The article examines the results of the impact of digitalization processes and its implications for world
trade. The changes in the World Trade Organization based on digitalization are investigated and the corresponding
conclusions are drawn.
Key words:
economy, world trade, digitalization, digital economy, World Trade Organization, e-commerce, export.
Янги технологияларни яратиш, жорий
қилиш ва тарқатиш борасида “рақамлашти-
риш” жаҳон иқтисодиёти ривожланишининг
янги босқичига айланди. Жаҳон савдоси
учун рақамлаштириш трансформациялар-
нинг асосий натижаларидан бири бу улар-
нинг янги рақамли технологиялар асосида
(буюмлар интернети, сунъий интеллект,
блокчейн, катта маълумотлар) янги бозор-
ларни, маҳсулотларни ва бизнес-моделларни
яратиши бўлди.
Бу борада Ўзбекистон Республикаси
Президенти Ш.М. Мирзиёев Олий Мажлисга
Мурожаатномада, 2020 йил “Илм, маърифат
ва рақамли иқтисодиётни ривожлантириш
йили” деб номлаб: “Тадбиркорлик муҳитини
янада яхшилаш йўналишлари ва тараққиёт-
га эришиш учун рақамли билимлар ва замо-
навий ахборот технологияларини эгаллаши-
миз зарур ва шарт. Бу бизга юксалишнинг
энг қисқа йўлидан бориш имкониятини бе-
ради. Зеро, бугун дунёда барча соҳаларга
ахборот технологиялари чуқур кириб бор-
моқда”[1] деб алоҳида таъкидлаганлар.
Бугунги кунда жаҳон савдоси ривожла-
ниши мутлоқ янги босқичга кўтарилди ва
унинг алоҳида фаол ривожланаётган сег-
ментларидан бири бу рақамли маҳсулотлар
ва хизматларнинг алмашинуви бўлмоқда.
Мамлакатларнинг халқаро иқтисодий муно-
сабатларда бир-бирига ўзаро боғлиқлигини
юқори даражада деб белгилаш мумкин. Иқ-
тисодиёти ривожланаётган мамлакатлар-
нинг жаҳон савдосидаги улуши 50 %га етган
ва халқаро айрибошлашда энг фаол жара-
ёнлар айнан иқтисодиёти ривожланаётган
мамлакатларнинг ўзаро савдо муносабатла-
рида кузатилмоқда. Бу борада, жаҳон савдо-
сининг рақамли трансформациялашувининг
асосий жиҳатлари қуйидагиларда намоён
бўлади:
-
электрон тижоратнинг кенг кўлам-
ли ривожланиши,
уларда асосий улуш В2В
таъминоти эгаллайди (ингл. – Business-to-
Business), яъни, корхоналар ўртасидаги таъ-
минот. Масалан, 2016 йилда ушбу кўрсаткич
23,9 трлн. долларни ташкил этган, бу кўрсат-
кич корхоналар томонидан жисмоний шахс-
ларга (В2С (ингл. – Business-to-Customer)),
амалга оширилган таъминотдан анча юқори,
унинг кўрсаткичи 3,8 трлн. долларни таш-
кил этган[2];
-
ташқи савдода ахборот-коммуника-
цион хизматларнинг фаол ривожланиши,
жумладан, 2005-2016 йй. уларнинг жаҳон
савдосидаги улуши икки баробарга ортган;
-
электрон тижоратнинг рақамли
платформаларининг ривожланиши
. Бутун
дунё аҳолиси томонидан рақамли техноло-
гиялар жорий қилинишининг самарадор-
лиги айнан савдо платформалари ҳисобига
эришилган. Айнан рақамли платформалар
ҳисобига бизнес глобал “платформали” ком-
панияларни
шакллантиради.
Масалан,
РАҚАМЛИ ИҚТИСОДИЁТ
Иқтисодиёт ва таълим / 2020 №
4
35
Alibaba конгломерати рақамли технология-
лар асосида икки йилда ўзининг мижозлар
сонини 1 млн.га етказди, ўн йилдан ортиқ
даврда ўзининг платформасида, Интернет
тармоғида 9 млн.дан ортиқ савдо билан шу-
ғулланувчиларни интеграциялашга эришган
ва бунинг натижасида 700 млрд.доллар миқ-
доридаги савдо айланмасига эришган[8].
-
чегараларни кечиб ўтиш билан боғ-
лиқ бўлган харажатларнинг пасайиши.
Жумладан, божхона фаолиятида замонавий
АКТларнинг жорий қилиниши, чегарада
амалга ошириладиган божхона расмийятчи-
лигини камайтиришга эришилади. 2017 йил-
да Жаҳон савдо ташкилоти (ЖСТ)нинг жаҳон
савдосини соддалаштиришга қаратилган
келишуви кучга кирди (ингл. – Trade Facilita-
tion Agreement), яъни, унинг асосий мақсади,
экспорт, импорт ва божхона билан боғлиқ
жараёнларни модернизациялашга қаратил-
ган. Мазкур Келишувнинг нормаларини тў-
лиқ амалга оширилиши натижасида жаҳон
савдосидаги харажатларни 14,3 %га камай-
тиришга эришилиши кутилмоқда[5].
ЖСТ маълумотларига кўра, 1996-2014
йй. оралиғида технологик устуворликлар
таъсири ҳисобига жаҳон савдоси қиймати-
нинг 15 %га пасайиши кузатилган[6]. Улар
жумласидан, транспорт қийматининг сунъ-
ий интелектнинг ҳисобига камайишини
келтириш мумкин, масалан, транспортнинг
автоном бошқарилиши ва GPS-навигация,
логистика харажатларини он-лайн режими-
да назорат қилиш орқали камайтириш ва
бошқалар.
Маълумки, жаҳон савдосини тартибга
солишда ЖСТ ҳуқуқий-ташкилий таркибга
эга бўлган кенг қамровли фаолиятга ташки-
лот бўлиб бугунги кунда айнан рақамли
маҳсулотлар ва хизматларнинг жаҳон савдо-
сидаги фаолиятнинг ривожланиши ҳисобига
бир мунча қийнчиликлар юзага келаётган-
лиги эътироф этилган. Айнан ушбу борада
ЖСТ жаҳон савдосида юзага келаётган муоа-
жароларни ўз вақтида хал қила олмаслиги
муаммолари юзага келмоқда, чунки, халқаро
савдо келишувлари анъанавий маҳсулотлар-
нинг халқаро савдосига мўлжалланган ва ке-
лишувлар шакллантирилаётганда рақамли
технологиялар ҳали мавжуд бўлмаган.
Жаҳон савдосида тобора ортиб бораёт-
ган тенгсизлик айрим мамлакатларнинг сав-
до сиёсатида протекционистик харакатлар-
нинг ўсишига олиб келди. Улар жумласидан,
АҚШнинг Транстинчокеан ҳамкорликдан
чиқиши ва НАФТА бўйича ҳудудий Келишув-
ни қайта кўриб чиқиш бўйича амалга оши-
рилаётган харакатлар, Буюк Британиянинг
Европа Иттифоқидан чиқиши, АҚШ ва Хи-
тойнинг келишилган ҳолда тарифларининг
кўтарилиши, бунинг оқибатида савдо соҳа-
сида келишмовчиликлар келиб чиқди.
Шунингдек, белгилаш лозимки, рақам-
ли технологияларнинг жаҳон савдосидаги
протекционистик ҳолатлари фаоллашиб
бормоқда ва аксарият мамлакатлар томони-
дан рақамли савдога нисбатан тўсиқларнинг
ортиб бораётганлигини эътироф этиш мум-
кин. Мамлакатлар ўртасида рақамли иқтисо-
диёт соҳасида ривожланиб бораётган тенг-
сизлик ҳолати бир томондан мамлакатлар
ўртасида шакллантириладиган протекцио-
нистик ҳолатни янада каттароқ ҳавф келти-
риб чиқаради[10]. Бундан хулоса қилиш мум-
кинки, агарда жаҳон иқтисодиётида тобора
рақамли савдо юзасидан янги тўсиқларнинг
кўпайиб бориши кузатиладиган бўлса буни
“рақамли протекционизм” деб аташ ҳам мум-
кин бўлади.
Рақамли технологияларнинг тобора
жорий қилиниши ва кенг ёйилиши ҳисобига,
келгуси ўн йилликда айрим маҳсулотлар-
нинг халқаро савдоси кўпайиши ёки пасайи-
ши ва айрим холларда йўқ бўлишига олиб
келиши мумкин. Масалан, таҳлилларга кўра,
1996-2016 йй. ахборот коммуникацион тех-
нологиялар (АКТ) маҳсулотларининг халқа-
ро савдоси уч баробарга ортган (549 млрд.
доллардан 1,6 трлн. долларгачан), аммо сав-
донинг товарлар таркибида ўзгаришлар ку-
затилган, масалан компьютерларнинг улуши
пасайган бўлса, телекоммуникация маҳсу-
лотларнинг (ярим ўтказгичлар, телекомму-
никация ускуналари) улуши ортган[6]. Де-
макки, сўнгги ўн йилликда жаҳон бўйича
АКТ соҳасида хизматлар ва рақамли техноло-
гиялар асосида кўрсатиладиган хизматлар
экспорти, бошқа хизматлар экспортига нис-
батан тез ривожланди. Масалан, 2005-2016
йй. АКТ хизматларнинг экспорти жами ти-
жорат хизматлардаги экспорт улуши 7,4%
дан 9,7 %гачан ўсган[3]. Эътиборли томони
шундаки, иқтисодиёти ривожланган мамла-
катларда АКТларнинг, жами экспортидаги
улуши 50-55 %ни ташкил этган бўлса, иқти-
содиёти ривожланаётган мамлакатларнинг
экспорт таркибида 30 %ни ташкил этган[4].
РАҚАМЛИ ИҚТИСОДИЁТ
Иқтисодиёт ва таълим / 2020 №
4
36
7,3
3,6
2,9
7,4
5,3
4,9
1,7
2,2
1,0
0,9
0,2
0,3
0,5
0,5
3,5
0,9
2,7
2,5
0
2
4
6
8
10
12
14
16
АҚШ
Германия
Япония
Франция
Буюк
Британия
Италия
Швеция
Исроил
Швейцария
Ряд1
Ряд2
махсулот экспорти
хизматлар экспорти
1-расм. 2017 йилда айрим иқтисодиёти ривожланган мамлакатларда АКТ маҳсулотлари
ва хизматлари экспорт кўрсаткичи (жаҳон бўйича АКТ маҳсулотлари экспортининг
жами ҳажмига нисбатан % ҳисобида)[7]
Шунингдек, таҳлилларга кўра, жаҳон
бўйича АКТ маҳсулотлари экспортининг
жами ҳажмига нисбатан энг юқори улуши
АҚШга (7,4% маҳсулотлар ва 7,3% хизматлар
экспорти), Германияга (5,3% ва 3,6%), Буюк-
британияга (4,9% ва 0,9%) тўғри келган бўл-
са (1-расм), иқтисодиёти ривожланган мам-
лакатларда энг юқори кўрсаткич Хитойда
кузатилган (5,3 % ва 30,7 %), Ҳиндистонда
(10,6 % ва 0,1 %), Польшада (1,2 % ва 0,8 %)
кузатилган (2-расм). Умумий холда, 2018
йилда рақамли технологиялар асосида кўр-
сатилган хизматлар экспорти 2,9 трлн. дол-
ларни ташкил этган, бу эса, жаҳон хизматлар
экспортининг 50%ни ташкил этган[9].
5,3
10,4
0,8
0,1
0,1
0,1
0,1
0,1
30,7
0,6
0,1
1,2
0,4
0,9
0,1
0,8
0
5
10
15
20
25
30
35
40
Хитой
Польша
Венгрия
Россия
Ҳиндистон
Латвия
Руминия
Эстония
Ряд1
Ряд2
хизматлар экспорти
махсулот экспорти
2-расм. 2017 йилда айрим иқтисодиёти ривожланаётган мамлакатларда АКТ
маҳсулотлари экспорт кўрсаткичлари (жаҳон бўйича АКТ маҳсулотлари
экспортининг жами ҳажмига нисбатан % ҳисобида)[7]
Белгилаш лозимки, жаҳон савдосида
бугунги кунда инқироз холатлари ҳам куза-
тилмоқда ва бу холат анъанавий савдо иқти-
содий муносабатларда тўсиқларнинг ортиб
бориши ҳамда дунёдаги энг йирик жаҳон
савдосининг иштирокчилари, Хитой ва АҚШ
ўртасидаги савдо можароларини келтириш
мумкин. Бундай салбий холатлар албатта
РАҚАМЛИ ИҚТИСОДИЁТ
Иқтисодиёт ва таълим / 2020 №
4
37
бошқа мамлакатларнинг жаҳон савдосидаги
иштирокига ҳам салбий таъсир кўрсатади.
Жаҳон иқтисодиётида рўй бераётган
тенденциялардан келиб чиқган ҳолда хулоса
қилиш мумкинки:
- глобал инқирозларнинг фундаметал
асосларидан бири бу иқтисодий ривожла-
нишдаги тенгсизлик ва таффовутлар сабаб
бўлмоқда, бунда, жаҳон иқтисодиёти тар-
моқларининг ривожланиши якуний истеъ-
молчиларнинг (экспорт қилувчилар, давлат
ва уй хўжаликлари) талаблари ва истакла-
рига мос келмаслигига боғлиқ бўлмоқда.
Бундан ташқари, жаҳон иқтисодиётининг
реал сектори тобора молиявий сектордан
ажралиб бормоқда, спекулятив операциялар-
нинг ҳажми эса тобора ортиб бормоқда;
- бугунги кунда ривожланиш тенден-
циялардан келиб чиқилган холда хулоса
қилиш мумкинки, яқин истиқболда жаҳон
иқтисодиётидаги ва жаҳон савдосидаги таф-
фовутлар рақамлаштириш ҳисобига тобора
кучайиб боради, бунинг асосида, “рақамли
тенгсизлик” янада фаол қўлланилган холда
олимлар ва мутахассислар томонидан янада
чуқур тадқиқ қилинишини талаб қилади.
Шулардан келиб чиқилган ҳолда жаҳон сав-
досининг барқарор ривожланиши таъмин-
лаш мақсадида янги парадигмаларини аниқ-
лаш мақсадга мувофиқ бўлади деб ҳисоб-
лаймиз;
- савдо сиёсатининг энг муҳим муаммо-
ларидан бири, бу унинг фирмалар фаолияти-
га таъсир қилиши билан боғлаш мумкин,
яъни, жаҳон савдосидаги таркибий ўзгариш-
лар кўпроқ миллий савдо сиёсатига ва айрим
фирмалар учун яратилган преференциялар-
га таълуқли бўлади;
- рақамли технологияларнинг ривож-
ланиши кичик бизнес вакиллари учун хал-
қаро алоқаларини ривожлантириш учун яна-
да кенг имкониятлар очаётганлигини белги-
лаш мумкин. Зеро, кичик компаниялар қисқа
фурсатларда глобал компаниялар даражаси-
гачан ўсиш имкониятлари жуда юқори бўла-
ди, бундай компанияларга мисол тариқасида
eBay, Facebook, Amazon келтириш мумкин.
Чунки, маълумотларга кўра, дунёдаги техно-
логик стартапларнинг 86 % халқаро фаоли-
ятларни ривожлантириш билан боғлиқ;
- рақамли трансформация жаҳон савдо
иштирокчиларнинг харажатларини кескин
камайтиришга, глобал даражада кенг кўлам-
даги истеъмолчилар ва ишлаб чиқарувчи-
ларни бирлаштиришга эришилди. Трансче-
гаравий электрон савдода иштирок этаётган
саноат соҳасидаги ва хизмат кўрсатувчи
корхоналарнинг сони кўпаймоқда. Аммо
мамлакатлар ўртасида уларнинг рақамли
жаҳон савдосига жалб қилинганлиги бўйича
таффовутлар мавжудлиги кузатилмоқда;
- умумий ҳисобда, бугунги кунда Ўзбе-
кистон ЖСТга аъзо бўлиш арафасида, ушбу
борада, фаол тарзда рақамли технологиялар
ва платформалардан фойдаланган ҳолда иш-
ни ташкил қилиши истиқболда ўз ижобий
натижасини бериши шубҳасиздир.
Манба ва фойдаланилган адабиётлар:
1. Ўзбекистон Республикаси Президенти Шавкат Мирзиёевнинг Олий Мажлисга Мурожаатномаси 2020 йил
24 январь. Халқ сўзи газетаси 25 январь 2020 йил.
2. Global Digital Trade 1: Market Opportunities and Key Foreign Trade Restrictions. – Wash., D.C.: United States
International Trade Commission (USITC), 2017. P.23.
3. Information Economy Report: Digitalization, Trade and Development. – N.Y. & Geneva: UN, UNCTAD, 2017. Pp. 29-
34.
4. Measuring the Digital Economy // International Monetary Fund (IMF) Staff Paper. – Wash., DC: IMF, February 28,
2018. – pp. 27-28.
5. World Trade Report 2015: Speeding up Trade: benefits and challenges of implementing the WTO Trade Facilitation
Agreement. – Geneva: WTO, 2015. P.78.
6. World Trade Report 2018: The future of world trade: How digital technologies are transforming global commerce.
Geneva: WTO, 2018. P. 89.
7. Индикаторы цифровой экономики: 2019. Статистический сборник / "Высшая школа экономики". М.: НИУ
ВШЭ, 2019. С.103-104.
8. Доклад о мировом развитии 2019: изменение характера труда. Вашингтон: МБРР, Всемирный банк, 2019. C.
5-6.
9. “Доклад о цифровой экономике 2019” Создание стоимости и получение выгод: последствия для
развивающихся стран. Организация Объединенных Наций. 2019. С.8.
10. Цифровая экономика и искусственный интеллект – новые вызовы современной мировой экономики: колл.
монография. –М.: Издательский дом ГУУ, 2019. C.74.
РАҚАМЛИ ИҚТИСОДИЁТ
