Иқтисодиёт ва таълим / 2020 №
5
238
ҚИШЛОҚ ТУРИЗМИНИ РИВОЖЛАНТИРИШ - ИҚТИСОДИЁТНИ ТАРКИБИЙ
ЎЗГАРТИРИШНИНГ МУҲИМ ОМИЛИ
Остонов Ўткир Янгибоевич –
СамИСИ мустақил тадқиқотчи
Аннотация:
Мақола қишлоқ туризмини ривожлантириш ва ушбу сегментнинг туризм бозорида
рақобатбардошлигини оширишга комплекс стратегик ёндашув зарурлигини асослайди. Таҳлил маълумотлари шуни
кўрсатадики, Ўзбекистонда қишлоқ туризмни ривожлантириш учун мавжуд имкониятлар ҳали тўлиқ
ўрганилмаган. Қишлоқ туризми таркибидаги тадбиркорликни самарали ривожлантириш давлат томонидан
қўллаб-қувватлаш ва қишлоқнинг туристик инфратузилмасини мустаҳкамлаш ва диверсификациялаш учун
қўшимча инвестицияларни талаб қилади. Тадқиқотнинг асосий хулосаси шундаки, Ўзбекистоннинг бир қатор
минтақаларида қишлоқ туризмини ривожлантиришда ижобий тажриба тўпланган. Шу нуқтаи назардан келиб
чиқиб муаллиф мамлакатимизда қишлоқ туризмини ривожлантиришни SWOT таҳлилини амалга оширган, унинг
муаммоларини кўрсатиб берган, турмаршрутлар тузиш учун қимматли бўлган
қишлоқ туризми ҳудудлари
харитасини ишлаб чиққан.
Шу билан бирга, қишлоқ жойларидаги ўзбек экзотикаси чет эллик сайёҳларни жалб
қилиши ва мамлакат бюджетига қўшимча даромад манбаи бўлиши мумкинлиги ва унинг афзалликлари хусусида
таклифлар келтирган .
Калит сўзлар:
қишлоқ туризми, ҳудуд, диверсификация, swot, ривожланиш стратегияси
Аннотация:
В статье утверждается необходимость комплексного стратегического подхода к развитию
сельского туризма и повышения конкурентоспособности этого сегмента на туристическом рынке. Анализ
показывает, что существующие возможности для развития сельского туризма в Узбекистане еще не полностью
изучены. Эффективное развитие предпринимательства в сельском туризме требует государственной поддержки и
дополнительных инвестиций для укрепления и диверсификации инфраструктуры сельского туризма. Основным
выводом исследования является то, что в ряде регионов Узбекистана накоплен положительный опыт развития
сельского туризма. С этой точки зрения автор провел SWOT-анализ развития сельского туризма в нашей стране,
показал его проблемы, разработал карту районов сельского туризма, что является ценным для создания
туристических маршрутов. В то же время он предположил, что узбекская экзотика в сельской местности может
привлечь иностранных туристов и стать дополнительным источником дохода для бюджета страны и ее
преимуществ.
Ключевые слова:
сельский туризм, регион, диверсификация, swot, стратегия развития
Annotation:
The article argues the need for an integrated strategic approach to the development of rural tourism and
increase the competitiveness of this segment in the tourism market. The analysis shows that the existing opportunities for the
development of rural tourism in Uzbekistan have not yet been fully explored. The effective development of entrepreneurship in
rural tourism requires government support and additional investments to strengthen and diversify the rural tourism
infrastructure. The main conclusion of the study is that in a number of regions of Uzbekistan, positive experience has been
accumulated in the development of rural tourism. From this point of view, the author conducted a SWOT analysis of the
development of rural tourism in our country, showed his problems, developed a map of rural tourism areas, which is valuable for
creating tourist routes. At the same time, he suggested that Uzbek exoticism in rural areas could attract foreign tourists and
become an additional source of income for the country's budget and its advantages.
Key words:
rural tourism, region, diversification, swot, development strategy.
Қишлоқ хўжалиги иқтисодиётида энг
самарали тезкор секторларни, масалан қишлоқ
туризмини ривожлантириш, муаммоларга ечим
топиш йўлларидан бири бўлиши мумкин. ЖТТ
экспертларининг фикрига кўра қишлоқ туриз-
ми 2025 йилга бориб АҚШ ва Ғарбий Европада
юқори даромадли туризм индустрияси сифати-
да тан олиниши ва жаҳонда туризмни ривож-
лантиришнинг стратегик йўналишларидан
бири айланиши мумкин. Қишлоқ туризмининг
ривожланиш кўлами шундан далолат берадики,
ҳар йили саёҳат қилаётган 1 миллиард сайёҳ-
дан 12 фоиздан 30 фоизгачаси қишлоқ туризми
танланади. Сўнгги йилларда бутун дунё бўйлаб
қишлоқ туризмига бўлган қизиқиш ортиб бор-
моқда. Хусусан, Европанинг Италия, Франция,
Германия, Буюк Британия каби давлатларида
қишлоқ туризми юқори даражада ривожланган.
Ушбу давлатларда, қишлоқ туризми денгизга
саёҳат қилишдан кейинги иккинчи ўринни
эгаллайди. Статистик маълумотлар шуни кўр-
сатмоқдаки, ЕИнинг 35 фоиз шаҳар аҳолиси,
таътил даврини қишлоқ жойларида ўтказишни
афзал билишар экан. Голландияда эса унинг
улуши анча юқори ҳисобланиб, 49 фоизни
ташкил қилади [1].
Италия қишлоқ туризми бўйича янги иш
ўринларини яратиш ҳамда реал даромад олиш
бўйича Европада энг олдинги ўринлардан
бирини эгаллаб, ушбу фаолият туридан ўртача
йилига 350 млн. АҚШ доллари миқдорида фой-
да олади. Кўпгина миллий бирлашмаларнинг
фикрига кўра, сўнгги ўн йил ичида дунёда қиш-
лоқ туризмининг ўсиши 20-40% ни ташкил эт-
ди. Ўзбекистонда қишлоқ туризмининг улуши
бор-йўғи 0,05 фоизни ташкил этади, ваҳоланки
РЕКРЕАЦИЯ ВА ТУРИЗМ
Иқтисодиёт ва таълим / 2020 №
5
239
мамлакатда эса ушбу турдаги туризм фаолия-
тини ривожлантириш учун барча имкониятлар
мавжуд. Ўзбекистонда қишлоқ туризми қишлоқ
жойларда тадбиркорлик ташаббусининг жози-
бадор турига айланиши мумкин. Бу қишлоқ-
нинг иқтисодиётига ҳам, ижтимоий-маданий
соҳасига ҳам ижобий таъсир қилади.
Ўзбекистонда бугунги кунимизда мавжуд
туризм бозорининг барча субектлари қишлоқ
туризмини ривожлантиришдан манфаатдор-
дирлар: масалан сайёҳлар - экологик тоза ҳу-
дудларда очиқ ҳавода сайр қилиш эҳтиёжлари-
ни қондириш орқали дам олишдан; маҳаллий
давлат ҳокимияти органлари-давлат-хусусий
шериклик доирасида инвестицияларни жалб
қилиш натижасида йирик лойиҳаларни амалга
оширишдан; тадбиркорлик субектлари – турис-
тик хизматлар кўрсатиш орқали қўшимча даро-
мад олиш ёки фойда кўришдан. Бизнингча мам-
лакатимизда қишлоқ туризмининг кўп қиррали
таъсири ҳудудларни ривожлантиришга, аҳоли-
нинг турмуш сифатини яхшилашга ёрдам бера-
ди, шахсий ёрдамчи ер участкаларини, эколо-
гик тоза, табиий озиқ-овқат маҳсулотларини
ишлаб чиқаришни, шунингдек, қишлоқ ҳудуд-
лари ва қишлоқ идентификациясини тартибга
солишни рағбатлантиради. Барқарор ривожла-
ниш тамойилларига асосланган қишлоқ туриз-
ми атроф-муҳитнинг таназзулига қарши тура
олади ва соғлом турмуш тарзини юзага чиқа-
риши мумкин. Шу нуқтаи назардан умуман
олганда, қишлоқ туризми қишлоқларнинг иж-
тимоий-иқтисодий муаммоларини ҳал қилишга
қодир, рақобатбардошлик даражаси ва қишлоқ
аҳолисининг фаровонлиги даражасини ошира-
ди. Бу қишлоқ иқтисодиётига хилма-хиллик
олиб келади, қишлоқ аҳолиси ўртасида тадбир-
корликни ривожлантиришга ёрдам беради ва
сифатли туризм хизматларини ишлаб чиқариш
учун шароит яратади. Ўзбекистонда қишлоқ
туризми ижтимоий тадбиркорлик турларидан
бирига айланиши мумкин, мамлакатда уни ри-
вожлантириш учун зарур шарт-шароитлар мав-
жуд.
Европа тажрибаси шуни кўрсатадики,
қишлоқ туризмининг ривожланиши қишлоқ
ҳаётининг бошқа жиҳатлари билан интегра-
циялашган ҳолда стратегик ва устувор йўна-
лишлардан бири ҳисобланади. Ўзбекистон ҳу-
дудларида қишлоқ аҳоли пунктларининг сони
тобора кўпайиб бораётгани қишлоқ потенциа-
ли асосида қишлоқ хўжалигида таркибий ўзга-
ришларни чуқурлаштириш мақсадида унинг
муаммоларини ҳал қилиш учун қишлоқ туриз-
мини ривожлантириш қўллаб қувватланса мақ-
садга мувофиқ бўлади деб ҳисоблаймиз. Бироқ,
Ўзбекистонда қишлоқ туризм соҳаси инвести-
цияларни жалб қилиши, стратегик режалашти-
риш тизимини яратиши, дастур ва уни ривож-
лантириш учун минтақавий, шаҳар дастурлари-
ни ишлаб чиқиши керак бўлади.
Муаллифнинг фикрига кўра, Ўзбекистон-
да қишлоқ туризмини ривожлантириш бўйича
кенг қамровли стратегияни яратишда бозор-
нинг маркетинг таҳлили ўтказилиши керак, бу
эса соҳанинг ҳолати ва унинг ривожланиш
истиқболлари тўғрисида аниқ тасаввур беради.
Шу мақсадда ушбу тадқиқот доирасида
Ўзбекистонда қишлоқ туризмининг SWОТ таҳ-
лили ўтказилди, бу бизга туризмнинг ушбу
турини ривожлантириш стратегиясини ишлаб
чиқишда эътиборга олинмайдиган кучли ва
кучсиз томонларини, имкониятлари ва чекла-
нишларини аниқлаш имконини берди (1-жад-
вал).
SWОТ таҳлилининг маълумотлари Ўзбе-
кистонда қишлоқ туризмини ривожлантириш
учун бой табиий ва рекреация ресурсларига эга
эканлигини кўрсатди. Бироқ, туризмнинг ушбу
турини ривожлантиришга тўсқинлик қилади-
ган ва уларни ҳал этишга тизимли ёндашувни
талаб қиладиган бир қатор мураккаб муам-
молар мавжуд. Бундай муаммолар қаторида
институционал, ахборот муҳитининг заифлиги,
кадрларнинг тайёргарлик даражасини заифли-
ги, инвестиция салоҳиятининг кучсизлиги ва
қишлоқ жойларида туризм индустриясининг
инфратузилмасининг
ривожланмаганлигини
қайд этиш мумкин.
SWОТ таҳлил натижалари бизга Ўзбекис-
тонда келажакда қишлоқ туризмини ривожла-
нишига тўсқинлик қилувчи асосий омилларни
ўрганиш ва уларни тадқиқ қилиш имконияти-
ни берди. Биз бундай омилларни бир тизимга
келтириб қуйидаги расмни шакллантирдик.
Шундай қилиб, камчиликлар бартараф
этилса Ўзбекистонинг туристик бозорининг
ушбу йўналишини ривожлантириш имконият-
ларидан катта. Кластерли ёндашув мавжуд
муаммоларни ҳал қилиш, қишлоқ жойларининг
рақобатбардошлигини ошириш ва сифатли ту-
ризм хизматларига бўлган талабни қондириш
имконини беради. Ушбу бошқарув механизмла-
рининг жорий этилиши қишлоқда туризмнинг
барқарор ривожланиши учун шароит яратишга
қодир Рақобатлашадиган ташқи муҳитнинг
замонавий шароитида ушбу туризм соҳасининг
ривожланиш мақсадлари ички бозорга йўнал-
тирилиши керак. Сайёҳлик соҳаси мутахассис-
лари ушбу турнинг фаол ўсишини башорат қил-
моқдалар, бунинг учун қишлоқ аҳоли пункт-
ларида улкан ресурслар мавжуд.
РЕКРЕАЦИЯ ВА ТУРИЗМ
Иқтисодиёт ва таълим / 2020 №
5
240
1-жадвал
Ўзбекистонда қишлоқ туризмини ривожлантиришнинг SWОТ таҳлили
(муаллиф ишланмаси)
Кучли томонлари
Заиф томонлари
1.Жаҳон аҳамиятига молик туристик ресурсларнинг
мавжудлиги
2.Қишлоқ хўжалиги учун фойдаланишга мўлжалланган
ерларда
туристларни
истиқомат
қилишлари
мақсадида қишлоқ жойларида иншоатлар қуриш
3.Қишлоқ туризмини ривожлантириш мақсадида
Давлат томонидан Грандлар асосида қўллаб-
қувватлаш ташаббусга мойилликнинг мавжудлиги ва
фаоллашуви
4.Тижорат ва жамоат ташкилотларининг қишлоқ
туризмини ривожлантириш борасидаги ҳамкорлиги
5.Деҳқон ва шахсий ёрдамчи хўжаликларининг кўп
қиррали фаолият йўналишларини мавжудлиги.
6. Қишлоқ туризмини кластерини яратиш.
7.Инновацион ишланмаларни туризм соҳасига тез
татбиқ этиш мумкинлиги.
8.Рақамли иқтисодиётни таркиб топтириш орқали
фаол бошқарув ва ижро ишларини йўлга қўйиш
мумкинлиги.
1.Қишлоқ жойларида туризм инфраструктурасини
заиф ривожланганлиги.
2.Хорижий
тадбирколарга
нисбатан
рақобатбардошлик ҳолатининг кучсизлиги
3.Халқаро ва ички туризм бозорларида ахборот
таъминотининг етарли даражада эмаслиги
4.Зарур статистик маълумотлар билан талаб
доирасида таъминланмаганлиги
5.Туризм
соҳасида
хизмат
кўрсатувчи
мутахасисларнинг тайёргарлик даражасини заифлиги.
6.Қишлоқ
ҳудудларини
инвестициялар
билан
таъминланганлигининг талаб дарасида эмаслиги.
7.Қишлоқ туризмини ташкил этишнинг қонунчилик
билан боғлиқ механизмларини ишлаб чиқилмаганлиги.
8.Қишлоқ туризмини ривожлантириш тўғрисида
қонунчиликни яратилмаганлиги.
9.Қишлоқ жойларда қониқарсиз туризм сервисини
мавжудлиги.
Хавфли томонлари
Имкониятли томонлари
1.Ички ва халқаро туризм бозорида рақобатнинг
кучайиши.
2.Туризм соҳасини тартибга солиб турадиган меъёрий-
ҳуқуқий нормативлврнинг такомиллашмаганлиги.
3.Аҳоли тўлов қобилиятининг паст даражада эканлиги.
4.Мамлакатда
ижтимоий-иқтисодий
ва
сиёсий
вазиятнинг беқарорлиги.
5.Экологик вазиятнинг ёмонлашиб бориши.
6.Қишлоқ туризми хизматларига бўлган талабнинг
мавсуумий тебраниб туриши.
7.Кредитларнинг юқори фоизда эканлиги.
8.Кичик ва ўртабизнес субъектларидан солиқ ундириш
тизимининг такомиллашмаганлиги.
1.Қишлоқ
ҳудудларида
ва
жойларида
инфраструктурани
ривожлантириш
борасида
имкониятларнинг вужудга келиши.
2.Маҳаллий ва минтақа аҳолисини даромадларини ошиб
бориш имкониятларини вужудга келиши..
3.Ишсизлик муаммосига ечим топилиши.
4.Кичик ва хусусий тадбирколикни қишлоқ жойларда
ривожланиши.
5.Қишлоқ жойларида ижтимоий соҳа обеъктларининг
фаоллашуви.
6.Халқ маданий урф одатларига нисбатан эътиборнинг
кучайиши.
7.Қишлоқ аҳолисининг соғлом турмуш тарзига
нисбатан мойилликнинг ортиб бориши..
8.Қишлоқ туризм хизматлари рақобатбардошлигини
кучайиши учун имкониятларни вужудга келиши.
Тадқиқотимиз давомида қишлоқ туризми
ҳудудлари харитасини ишлаб чиқдик. Харитага
мувофиқ, бутун мамлакатимиз
ҳудуди 16 қиш-
лоқ туризми ҳудудлари ажратдик. Ҳар бир қиш-
лоқ туризми ҳудудлари қишлоқ туризми зо-
наси деб ҳам қараш мумкин. Улар жумласига
Устюрт, Орол ва Оролбўйи, Амударё, Қизилқум,
Нурота, Зарафшон, Айдаркул, Сирдарё, Чирчиқ,
Оҳангарон, Фарғона, Туркистон, Қашакадарё,
Ҳисор, Сурхондарё экотуристик районлари
киритилган.
Қабул қилинадиган вазифаларнинг аҳа-
мияти қишлоқ туризмини ривожлантириш
муаммосининг устуворлигини белгилайди, уни
минтақавий аҳамиятга молик қатор ижтимоий-
иқтисодий муаммолар қаторига қўяди.
Қишлоқ туризмини ташкил этишда бир
қатор муаммолар аниқланди:
- қишлоқ туризми учун янада аниқ ҳуқу-
қий ва меъёрий базага эҳтиёж;
- қишлоқ туризмини ривожлантириш
учун ягона миллий дастур ва молиявий ёрдам-
нинг йўқлиги;
- бир қатор қишлоқ ҳудудларида инфра-
тузилманинг этарли даражада ривожланмаган-
лиги;
- қишлоқ аҳолисини қишлоқ туризмини
ривожлантириш имкониятлари тўғрисида ха-
бардорлиги йўқлиги;
-қишлоқ туризмини ташкил этишни иста-
ган қишлоқ аҳолиси учун ресурсларнинг кам-
лиги;
- қишлоқ туризмини ташкил этиш учун
малакали кадрларнинг етишмаслиги;
2013 йил 17 апрелда Ўзбекистон Респуб-
ликаси Президентининг “2013-2016 йилларда
қишлоқ жойларда хизмат кўрсатиш ва сервис
соҳасини жадал ривожлантириш юзасидан қў-
шимча чора-тадбирлар тўғрисида”ги қарори[2]
қабул қилинди. Унинг асосий мақсади қишлоқ
жойларда хизмат кўрсатиш ва сервис соҳасини
жадал ва мувозанатлашган тарзда ривожлан-
РЕКРЕАЦИЯ ВА ТУРИЗМ
Иқтисодиёт ва таълим / 2020 №
5
241
тириш, қишлоқ аҳолисининг замонавий юқори
технологик ва бозор хизмат турларидан фой-
даланиш имкониятларини кенгайтириш, бу-
нинг асосида янги иш жойларини яратиш ва
аҳоли даромадлари оширилишини таъминлаш-
дан иборат бўлди. Натижада, қишлоқларда ту-
ризмни ривожлантиришга қаратилган хизмат
кўрсатиш объектлари қурилди ва маҳаллий
аҳолининг иш билан бандлигини янада оши-
риш бўйича янги йўналишлар ишлаб чиқилди.
Ушбу ҳужжатларда агротуризмни ривожланти-
риш учун тавсиялар ишлаб чиқилган.
1-расм. Ўзбекистон Республикасининг қишлоқ туризми ҳудудлари
Манба:
Ўзбекистон Республикаси Самарқанд вилояти табиатни муҳофаза қилиш Давлат кўмитаси
маълумотлари асосида муаллиф ишланмаси.
2018 йил 29 мартда давлатимиз раҳбари-
нинг “Обод қишлоқ дастури тўғрисида”ги фар-
мони[3] қабул қилинди. Фармонга асосан, кела-
жакда мамлакатимизнинг бой ва қадимий та-
рихига асосланиб, аждодларимиз томонидан
маҳаллаларни ободонлаштириш ва бунёдкор-
лик ишларини амалга ошириш белгилаб берил-
ди. Бунинг учун энг бебаҳо қадрият ва анъана
ҳисобланган қадриятларимизни изчил давом
эттирган ҳолда кенг кўламли бунёдкорлик иш-
ларини барча ҳудудларда амалга ошириш орқа-
ли қишлоқ аҳолиси учун муносиб шарт-шароит-
лар яратиш ва уларнинг турмуш маданиятини
янада юксалтириш алоҳида аҳамият касб этади.
Натижада, обод бўладиган қишлоқлар ҳудудида
туризм ташкил қилинади ҳамда қишлоқ туриз-
ми шаклида келажакда аҳолининг турмуш фаро-
вонлигини ошириш ва туристлар билан маҳал-
лий аҳоли ўртасида муносабатларнинг янада
яхшиланишига хизмат қилади. Тадқиқотларга
кўра қишлоқ туризми қишлоқ жойларида банд-
лик ва қишлоқни ривожлантириш соҳасини кен-
гайтиришнинг энг истиқболли йўналишлари-
дан биридир. Аҳоли бандлигини таъминлашдан
ташқари, қишлоқ туризмини ривожлантириш
минтақавий ва миллий аҳамиятга эга бўлган
бир қатор муаммоларни ҳал қилади, улар ора-
сида: кичик шаҳарлар ва шунинг учун қишлоқ
ҳаётини сақлаб қолиш; қишлоқ аҳолисининг
турмуш шароитларини яхшилаш; қишлоқ аҳо-
лиси даромадларининг кўпайиши; қишлоқ жой-
ларида ёшларни бирлаштириш; халқ урф-одат-
лари ва маросимларини ўрганишни рағбатлан-
тириш; анъанавий қадриятлар ва турмуш тар-
зини тиклаш ва тарғиб қилиш; халқ ҳунарманд-
чилигини ривожлантириш; атроф-муҳитни сақ-
лашга ҳисса қўшадиган табиий объектлардан
фойдаланишни тартибга солиш; ҳудуднинг ма-
даний ва тарихий меросини сақлаш.
Манба ва адабиётлар рўйхати:
1. Агаларова Е.Г., Косинова Е.А. Особенности формирования агротуристического рынка в России // Молодой
ученый. - 2012. № 11, 140-143 с.
2. Ўзбекистон Республикаси Президентининг “2013-2016 йилларда қишлоқ жойларида хизмат кўрсатиш ва
сервис соҳасини жадал ривожлантириш юзасидан қўшимча чора-тадбирлар тўғрисида”ги 1957-қарори. Халқ сўзи,
2013 йил 17 апрель.
3. Ўзбекистон Республикаси Президентининг “Обод қишлоқ дастури тўғрисида”ги фармони .Халқ сўзи
газетаси, 2018 йил 29 мартда.
4. Забаева, М. Н. Государственное регулирование туризма в России и за рубежом: модели, принципы и методы /
М. Н. Забаева // Менеджмент в России и за рубежом. 2014. – №2. – С.89-98.
5. Сельский туризм – перспективное направление в развитии поселений: метод. рекомендации. М.: ФГБНУ
«Росинформ-агротех», 2015. 108 с.
РЕКРЕАЦИЯ ВА ТУРИЗМ
