Иқтисодиёт ва таълим / 2020 №
5
84
ТИЖОРАТ БАНКЛАРИДА АКТИВ ВА ПАССИВ ОПЕРАЦИЯЛАРНИ
ИННОВАЦИОН БОШҚАРИШ ЙЎЛЛАРИ
Мўминова Маъсуда Бахтияровна -
ТДИУ I-босқич докторант
Аннотация
:
Ушбу мақолада тижорат банклари фаолиятида инновацион бошқариш йўлларини янада
ривожлантириш, банк тизимидаги мавжуд муаммолар ва инновацион хизмат турларинилари жорий этишнинг
афзал жиҳатлари ёритиб ўтилган.
Калит сўзлар:
инновацион бошқариш, актив ва пассив операциялар, инновацион дастур, “New Privat”
хизмати, соф-иқтисодий, ижтимоий-иқтисодий, даромад келтирадиган ва даромад келтирмайдиган активлар.
Аннотация:
В статье освещается дальнейшее развитие инновационных управления в деятельности
коммерческих банков, существующие проблемы в банковской системе и преимущества внедрения инновационных
услуг.
Ключевые слова:
инновационный менеджмент, активные и пассивные операции, инновационное
программное обеспечение, услуга New Privat, чисто экономические, социально-экономические, прибыльные и
неприбыльные активы.
Abstract:
This article highlights the further development of innovative management practices in the activities of
commercial banks, the existing problems in the banking system and the advantages of the introduction of innovative services.
Keywords:
innovative management, active and passive operations, innovative software, New Privat service, purely
economic, socio-economic, profitable and non-profitable assets.
Мамлакат иқтисодий ривожланишининг
асоси бўлиб молия бозорининг иштирокчила-
рининг фаолиятини самарали йўлга қўйилиши
ҳисобланади. Асосий молиявий дастаклардан
бири бўлган банк тизимининг барқарорлиги,
ликвидлилиги ва даромадлилиги хозирги кун-
да ҳар бир тижорат банки учун долзарб аҳмият
касб этади.
Айниқса хозирги иқтисодий ҳолатда
кўпгина давлатларда давом этаётган Covid-19
пандемияси орқали молиявий инқирознинг
кўламини кенгайиши мамлакатларда амалга
оширилаётган ижтимоий-иқтисодий ислоҳот-
ларни мукаммаллаштириш ва банк-молия соҳа-
сининг барқарорлигини оширишни тақозо
этмоқда.
Шу сабабли банкнинг инновацион техно-
логиялари банкнинг барча фаолият соҳаларида
ривожланишига ва банк фаолиятининг сама-
радорлигини оширишга (мижозлар, банк хо-
димлари ва унинг акциядорларининг талабла-
рини қондириш) таъсир кўрсатадиган банкни
қабул қилиш ва уни ташкил этиш усуллари
тўплами сифатида белгиланиши керак .
Инновацион бошқаришни тижорат банк-
лари фаолиятига қўлашдан мақсад барча йўна-
лишларда юқори самарага эришишдир.
Тижорат банклари ликвидлилигини таъ-
минлаш, ресурсларни жалб қилиш учун шу-
нингдек рентабелликни оширшда актив ва
пассив операцияларни инновацион бошқариш
методологиясининг назарий асосларини тўлиқ
таҳлил қилиш лозим. Шундай экан инновация
ўз нима деган саволга жавоб топиш лозим.
Инновациялар асосан Djozef Shumpeter
(1883-1950) томонидан 1920-1940 йиллар ора-
сида муҳокам қилинган. Шумпетернинг наза-
риясига кўра, инновация-бу юқори фойда олиш
имкониятларини берувчи янги иштирокчи-
ларни жалб этадиган тадбиркорлар билан бош-
ланади ва шу билан умумий даромадни ка-
майтирадиган инвестициялар тўлқини пайдо
бўлади.
Бундан ташқари Shumpeter, инновация-
ларни яратадиган тадбиркорлар ва ушбу
янгиликларни молиялаштирадиган банкирлар
ўртасидаги тафовутни белгилаб берди. Банклар
"инновацияларнинг пул тўлдирувчиси" яъни
кредитларни шакллантирувчи сифатида тав-
сифланган[1].
Инновация янги ёки илгари қилинмаган
нарсани англатади. Шундай қилиб, бизнес
кенгайтириш ва янги бозорни эгаллаш учун
банклар инновацияларга мурожаат қилмоқда-
лар. Ушбу инновацион банк атамаси ҳозирги
кунда жуда кўп қўлланилмоқда[2].
Инновация – бу олиб борадиган билмлар
ва ҳаракатлар тўплами, янги маҳсулотлар,
ҳизматлар, жараёнлар ва бозорларни яратиш
ёки мавжудларини кенгайтириш. Шундай
қилиб, инновация ташкилотнинг рақобатдош
кучлардан бири сифатида тан олинади[3].
Инновация жараёни ўзида бизнес жараён-
ларда инновацияларни қўллаган ҳолда йирик
ҳаражатларни қисқартиш, ликвидлиликни ва
хизмат кўрсатиш сифтини оширишни қамраб
олади[4].
Ҳозирги вақтда технологик инновация-
лар иқтисодий секторга, шунингдек, банк сек-
торига таъсир кўрсатадиган энг муҳим воси-
талардан бири ҳисобланади. DeYoung фикрига
кўра, технологик тараққиёт банкларда хизмат-
БАНК ИШИ
Иқтисодиёт ва таълим / 2020 №
5
85
ларни ишлаб чиқиш ва тақдим этишда ишла-
тиладиган моделларни йўқ қилади ва уларнинг
ўрнини янги ва муқобилларига алмаштира-
дилар[5].
Шунингдек иқтисодчи олимлар I.Xobe вa
R.Alas таъкидлаганларидек, инновация банк-
ларнинг даромадлилигининг асосий омиллари-
дан бири ҳисобланади ва 21- асрда у ишлаш ва
рақобатбардошлик нуқтаи назаридан тобора
ҳал қилувчи бўлиб бормоқда [6].
Юқоридаги
иқтсодчи
олимларнинг
илмий-назарий қарашларини ўрганган ҳолда
“
Инновацион бошқариш бу инновацион ғоялар,
технологиялар, хизматлар, маҳсулотлар тўрт-
ликни банк тизимига самарали йўналтириш
асосида мижозлар ва банк даромадини оши-
ришдир” деган
муаллифлик ёндошувини шакл-
лантирдик.
1-расм. Тижорат банклари фаолиятини инновацион бошқариш пирамидаси
Манба:
Муаллиф ишланмаси.
Ушбу пирамида муаллифлик ёндошуви
асосида шакллантирилган бўлиб, бугунги
кунда мамлакатимизда фаолият юритаётган
тижорат банкларини барқарорлигини таъмин-
лашда муҳим аҳамият касб этади.
Бугунги кунда банк тизимида олиб бо-
рилаётган ислоҳотлар натижаси ўлароқ кўпги-
на ижобий ўзгаришларга эришилмоқда. Бироқ
ҳали хануз ўз ечими топмаган муаммолар,
иқтисодий инқирозлар сабаб барқарорлигини
сақлай олмаётган банкларимиз ҳам йўқ эмас.
2-расм. Тижорат банкларнинг даромад келтирувчи ва даромад келтирмайдиган
активлари ҳажмининг ўзгариш динамикаси (фоизда)*
Манба:
Марказий банк маълумотлари асосида муаллиф томонидан тузилган.
Ҳақиқатдан ҳам тижорат банклари фао-
лиятига назар солсак биргина банк ресурслар-
нинг етишмаслиги муаммосининг мавжудлиги,
банкнинг талаб қилиб олунгунча депозитлари
салмоғи юқори эканлигини шунингдек муддат-
ли ва жамғарма депозитларининг улуши паст
эканлигини кўришимиз мумкин. Бунга асосий
сабаб қилиб ўтказилган сўровномалар натижа-
сида мижозларнинг банк тизимига ишончи-
нинг йўқлиги, фоизларнинг камлиги, фоиз
ислом динида тўғри келмаслиги, хар ойда қўл
қўйиш масалалари уларга ёқмаслигини асосий-
БАНК ИШИ
Иқтисодиёт ва таълим / 2020 №
5
86
си ортиқча маблағга эга эмасликларини қайд
этганлар. Биргина ресурс муаммоси орқали
бугунги кунда тижорат банкларимиз ажратаёт-
ган кредитларнинг риск даражасини ўсишига
олиб келмоқда. Чунки биз талаб қилиб олгунча
депозитларни ҳам кредитларга йўналтириши-
мизни ўзи бу риск ҳисобланади. Шунингдек,
банк активлари таркибида даромад келтирувчи
активлар улушини ошириш, муаммоли кредит-
ларни олдини олиш, банк операциялар кўлами-
ни кенгайтириш муҳим аҳамиятга эга.
Юқоридаги расмда 2020-2005 йиллар
оралиғида даромад келтирадиган ва даромад
келтирмайдиган активларнинг ҳажмининг
ўсиш динамикасини кўришимиз мумкин. Даро-
мад келтирадиган активлар ҳажми 3,8 % га ка-
майганини, даромад келтирмайдиган активлар
ҳажми 3,8 % га ўсганини кўришимиз мумкин.
Улар ўртасидаги фарқ бугунги кунда
58,4 %ни ташкил қилмоқда. Бу кўрсаткичлар-
дан банкларимиз ипотека кредити орқали бу-
тун дунёда юз берган жаҳон молиявий иқтисо-
дий инқирози таъсирида банк даромадларида
ҳам ўз аксини кўрсатган эди. Мана йиллар даво-
мида тижорат банклари даромад келтирадиган
активларини салмоғини ошириш йўлларида из-
ланиб бугунги кунга келиб ушбу кўрсаткичлар
ижобий тус олганини кўришимиз мумкин.
Бироқ хозирда глобал муаммолардан бири
Covid-19 пандемияси барча давлатларга ўз таъ-
сирини кўрсатиб иқтисодиётни издан чиқар-
моқда. Бизнинг республикамизда ҳам тижорат
банклари мижозларга кредит таътиллари бер-
дилар, бу эса даромад келтирувчи активларни
фоизини қисқаришини келтириб чиқаради.
Шундай экан тижорат банклари мана шундай
иқтисодий инқирозларга қарши “ҳимоя ёстиқ-
чалари” билан таъминланган бўлишлари ло-
зимдир. Бу эса актив операцияларини бошқа-
ришда даромад келтирадиган ва даромад кел-
тирмайдиган активларга аҳамият бериш керак-
лигидан дарак беради.
3-расм. Актив ва пассивларни бошқариш қўмитасининг инновацион дастури
Манба:
Муаллиф томонидан шакллантирилган.
Бу ўз-ўзидан тижорат банкининг актив ва
пассив операцияларини бошқариш стратегия-
сини ишлаб чиқиши лозимлигидан дарак бера-
ди. Чунки актив операциялар пассив операция-
лар билан узвий боғлиқ бўлиб, кўпгина банк-
ларимизда ресурсларни тақсимлаш жараёнида
уларни қайтариш муддатларига етарли аҳа-
мият берилмайди.
Бу эса банк тизимида тўлақонли дивер-
сификациялаш ва трансформациялаш механиз-
мини мавжуд эмаслигини кўрсатади. Яна муам-
молардан бири банк тизимини тубдан ислоҳ
қилишда банклар фаолиятига давлат органла-
рини аралашувини қисқартиш лозим. Мулкчи-
лик шаклига кўра хусусий тижорат банкларини
салмоғини ошириш мақсадга мувофиқдир.
Тахлиллар шуни кўрсатадики, Ахбор рейтинг
агентлигининг маълумотларига кўра хусусий
банкларда давлат ва акциядорлик тижорат
банкларига қараганда муаммоли кредитлар
улуши кичик эканлигини кўришимиз мумкин.
Чунки хусусий банкларда кредит бериш тамо-
йиллари бирмунча эркин ҳамда мукаммал
шакллантирилган. Шу сабабли капитал ва
активлар рентабеллиги юқоридир. Бироқ капи-
тал ва активлар улуши юқори бўлган давлат
банкларида бу кўрсаткичлар ижобий эмас.
Сабаб улар томонидан имтиёзли кредитларни
БАНК ИШИ
Иқтисодиёт ва таълим / 2020 №
5
87
берилишидир. Банклар мижозларнинг кредит
саводхонлигини оширмасдан, кредит қобиля-
тини бахоламасдан ва мижоз имкониятларини
хисобга олмасдан имтиёзли кредитларни
ажратиши сабаб бўлди. Имтиёзли кредитларни
беришдан аввал маҳаллаларда кредитга эҳтиё-
жи мавжуд бўлган мижозларни психологик
тестлар орқали қобилятини бахолаш ва шу
асосда фаолият турини белгилаб бериш мақ-
садга мувофиқ бўларди. Шунда мижозларнинг
иқтисодий-ижтимоий самарадорлигини оши-
риш имконига эга бўламиз, бу эса ўз навбатида
ишсизликни олдини олиш, аҳолини дарома-
дини ошириш имконини беради. Бу эса мамла-
катимиз иқтисодий ўсиш суръатларида ўзи-
нинг ижобий натижасини кўрсатади.
Шу билан бирга актив ва пассивларни
бошқариш қўмитасининг инновацион дастури-
ни ишлаб чиқиши ва шу асосда маблағларни
йўналтириши мақсадга мувофиқдир. Шу билан
бирга банк ресурслари асосан қисқа муддатли,
нисбатан доимий бўлмаган манбалардан (маса-
лан, талаб қилиб олгунга қадар омонатлардан)
ташкил топган бўлса, у ҳолда маблағларнинг
катта қисми қисқа муддатли кредитлар ва қим-
матли қоғозларга сарфланиши лозим. Аксинча,
узоқ муддатли маблағлардан (масалан, муддат-
ли омонатлардан) ресурслар ҳосил қилувчи
банк уларни узоқ муддатли - ҳам истеъмол, ҳам
тадбиркорлик кредитлар учун риск билан иш-
латиши мумкин.
Бизнинг фикримизча ҳар бир юридик ва
жисмоний шахсга алоҳида ёндошган ҳолда
уларга йўналишларига асосланиб хизматлар
пакетини шакллантириш яъни хорижий мамла-
катларда мавжуд банклар фаолиятини мамла-
катимиз банк тизимига мослаштирган ҳолда
“New Privat” хизматини жорий этиш лозим.
Хизматлар пакетини икки турга бўлган ҳолда
амалга оширилади. Биринчи тури “Соф иқти-
содий” яъни инвестиция лойиҳаларини амалга
оширишга йўналтирилиб, банк мижози молия-
вий маблағ билан инвестор сифатида қатна-
шади банк ходими эса инвестиция лойиҳала-
рини топиб буюртмачига молиявий маблағлар-
ни йўналтирувчи воситачи сифатида иштирок
этади. Бу орқали биз банкларга ислом банклари
фаолиятини қисман олиб кириб яъни тенг ше-
рикчилик асосида инвестицион лойиҳаларни
амалга оширамиз.
Иккинчи тури “Ижтимоий-иқтисодий” бў-
либ, банк мижозларга турли ҳил йўналишларда
хизматлар пакетини тақдим этади. Хизматлар
пакети бугунги кунда иш билан банд бўлган
мижозларимизга кенг имкониятлар яратади.
Ушбу хизмат турларини жорий этиш орқали
банк ходимларини инновацион бошқариш ти-
зимида ишлашга ҳаракат қиладилар шунинг-
дек банк мижозлари билан самарали ҳамкор-
лик қилиш имкони яратилади.
Юқоридаги “New Privat” хизматини жо-
рий этиш орқали банк ресурсларини барқарор-
лигини таъминлаш, мижозларни жалб қилиш,
инвестицион кредитлар салмоғини ошириш,
турли ҳилдаги банк хизматларини кўпайтириш
ва ходимлар мотивациясини таъминлашга
эришамиз.
Хулоса:
мамлакатимиз банк тизимида
тижорат банкларининг молиявий хизматлари-
ни такомиллаштириш, янги молиявий хизмат
турларини ривожлантириш муаммоларини
аниқлаш, ечимини топиш ва истиқболларини
белгилаш ҳамда банк хизматларидан фойдала-
нувчиларга оптимал шароит ва қулайликлар
яратиш ва инновацион ривожлантириш бора-
сида қуйдагиларни таклиф этиш мумкин: банк
учун махсус инновацион фаолият режасини
ишлаб чиқиш; инновацион хизмат турларини
кўпайтиришлари; инновацион фаолликни таъ-
минлашда илмий изланишларини такомиллаш-
тириш; янги инновацион ғояларни банк ама-
лиётига жорий этиш; банк менежменти асосида
мутахассисларига семинар тренинглар ташкил
қилиш орқали малака ва кўникмаларини шакл-
лантириш; банкда инновацион хизматларни
кўрсатиш жараёнларида вужудга келадиган
муаммоларни ҳал қилиш учун махсус гуруҳ-
ларни ташкил этиш; банк маркетинги орқали
мижозларига янги инновацион хизмат турла-
рининг афзалликлари билан таништириб бо-
риш; хорижий давлатлар амалиётида қўлла-
нилган самарали банк хизматларни жорий
этиш ва сифатини ошириш лозим.
Манба ва адабиётлар рўйхати:
1. Schumpeter J.A. (1939) Business Cycles.
2. https://www.toppr.com/guides/general-awareness/financial-reforms-and-banking-innovation/innovative-banking/
3. Christensen, C.M. (1997). The innovator's dilemma: when new technologies cause great firms to fail. Harvard
Business Press.
4. Davenport, T.H. (2013). Process innovation: reengineering work through information technology. Harvard Business
Press.
5. DeYoung R. (2001) The Financial Performance of Pure Play Internet Banks. Econ Perspectives 25: 60-75.
6. Hobe l., Alas R. (2016) A Financial Innovation Management Model For Banks. J Manage p: 138-155.
БАНК ИШИ
