Иқтисодиёт ва таълим / 2020 № 1
40
Каримов Норбой Ғаниевич –
иқтисод фанлари доктори, профессор,
Дўстов Фируз Илхомович -
“JIHOZVENT” МЧЖ бош ҳисобчиси
ИННОВАЦИЯЛАР: ИҚТИСОДИЙ МОҲИЯТИ ВА УЛАРНИ
ТИЖОРАТЛАШТИРИШ МУАММОЛАРИ
Аннотация:
мақолада инновациялар ва инновацион жараёнларни тижоратлаштиришнинг ижтимоий-
иқтисодий моҳияти, инновацияларни тижоратлаштириш мақсадлари, босқичлари ва натижалари; замонавий
ахборотлашув иқтисодиётида инновацион бозорнинг ўзига хос хусусиятлари очиб берилди. Инновацион фаолиятни
тижоратлаштириш субъектларининг инновацион бозорда тутган ўрни, роли ва ўзига хос жиҳатлари аниқланди;
Инновацион фаолиятни тижоратлаштириш муаммолари аниқланди ва инновацион фаолиятни тижорат-
лаштиришни бошқариш тизимини шакллантириш зарурияти асосланди.
Таянч сўзлар:
инновация, тижоратлаштириш, инновация, инновацияни тижоратлаштириш босқичлари;
инновация бозори; инновацияларни тижоратлаштириш субектлари; инновацияларни тижоратлаштиришни
бошқариш.
Аннотация:
в статье определена социально-экономическая сущность коммерциализации инноваций и
инновационного процесса; цели, этапы и результаты коммерциализации инновационной деятельности; раскрыта
специфика рынка инноваций в условиях информационной экономики; уточнены место, роль и специфика субъектов
коммерциализации инновационной деятельности на рынке инноваций; выявлены проблемы коммерциализации
инновационной деятельности и обоснована необходимость формирования системы управления коммерциализацией
инновационной деятельности;
Ключевые слова:
инновации, коммерциализация, инновационная деятельность, этапы коммерциализации
инноваций; рынок инноваций; субъекты коммерциализации инноваций; управление коммерциализацией инноваций.
Abstract:
The article defines the socio-economic essence of the commercialization of innovation and innovation; goals,
stages and results of commercialization of innovation activities; specifics of the innovation market in the information economy;
the place, role and specificity of subjects of commercialization of innovative activity in the market of innovations are specified;
problems of commercialization of innovative activity are revealed and the necessity of forming a management system for the
commercialization of innovation activity is grounded;
Key words:
innovations, commercialization, innovative activity, stages of commercialization of innovations; market
innovations; subjects of commercialization of innovations; management of the commercialization of innovation.
Кириш.
Сўнгги йилларда Республика-
мизда инновацияга йўналтирилган иқтисо-
диётни шакллантиришга ва инновацияларни
кенг жорий этиш учун шарт-шароитлар яра-
тишга қаратилган кенг кўламли ишлар амал-
га оширилди. Республикамизда инновацион
ва илмий-техник ривожлантириш соҳасида
ягона давлат сиёсатини амалга оширувчи
орган ташкил этилганлиги, унинг ҳузурида
Инновацион ривожланиш ва новаторлик ғоя-
ларини қўллаб-қувватлаш жамғармаси шакл-
лантирилганлиги мазкур йўналишдаги му-
ҳим босқичлардан бири бўлди.
Лекин шу билан бирга, илмий тадқи-
қотлар билан ишлаб чиқариш тармоқлари
ўртасидаги ўзаро ҳамкорликнинг самарали
механизмларини йўлга қўйишга, инновацион
ғояларни тижоратлаштиришга тўсиқ бўлаёт-
ган бир қатор муаммолар сақланиб қолмоқда,
уларга, авваламбор:
биринчидан,
инновацион лойиҳалар бў-
йича олиб борилаётган тадқиқотларининг
натижаларини тижоратлаштириш кўрсат-
кичларининг пастлиги ҳамда қониқарсиз-
лиги;
иккинчидан,
инновацион жараёнларни
рағбатлантириш, ҳудудлар ва тармоқлар да-
ражасида инновацион ривожланиш ва инно-
вацион фаоллик комплекс дастурларини
амалга ошириш, инновацион фаол тадбир-
корлик субъектларини қўллаб-қувватлаш ме-
ханизмлари мавжуд эмаслиги;
учинчидан,
хусусий сектор вакиллари-
нинг инновацион фаолиятга, жумладан, улар-
нинг манфаатдорлиги пастлиги сабабли
етарли даражада жалб қилинмаслиги;
тўртинчидан,
инновацион ғояларни
молиялаштиришнинг бозор механизмлари-
нинг жорий этилмаганлиги ва молиялашти-
риш инфратузулмасининг шаклланмаган-
лиги;
бешинчидан,
давлат илмий-техник дас-
турлари доирасида грантларни тақсимлаш ва
улардан оқилона фойдаланиш самарадорли-
гини ошириш бўйича таъсирчан чора-тад-
бирларнинг мавжуд эмаслиги;
ИННОВАЦИЯ ВА ИНВЕСТИЦИЯ
Иқтисодиёт ва таълим / 2020 № 1
41
олтинчидан,
илмий тадқиқотлар ва ин-
новацияларни жорий қилиш соҳасида халқа-
ро ҳамкорлик ва инвестициялар жалб этиш
даражасининг қониқарсизлиги каби омиллар
сабаб бўлмоқда.
Шу муносабат билан биз ушбу мақолада
инновацияларни амалга оширишда энг му-
ҳим босқич бўлган уларни тижоратлашти-
риш масаласини тадқиқ этамиз. Инновация-
ларни тижоратлаштиришдан олдин иннова-
цияларнинг моҳиятига улар бўйича олиб бо-
рилган тадқиқотларга тўхталиб ўтамиз.
Бизга маълумки, инновациялар - бу
ноёб ёки ўзига хос натижаларга эга бўлган
илғор фан ва технология ютуқларига мос
келадиган янгиликлардир.
Инновацияларни
тижоратлаштириш
ҳар қандай инновацион жараённинг муҳим
элементидир. Инновацияларни тижоратлаш-
тириш бу уларнинг ишлаб чиқарилишида
ёки бозорда сотилишидан даромад олишдир.
Замонавий бизнес амалиётида фао-
лиятнинг асосий мақсадлари ва натижалари
ўз фаолиятини тижоратлаштириш натижаси-
да олинган фойда ва рақобатдош устунлик-
ларидир.
Шу билан бирга, фойда инновациялар-
ни тижоратлаштириш жараёнининг жуда
аниқ белгиланган мақсади сифатида иннова-
цион фаолиятни амалга ошириш жараёнида
асосий мотивацион интилишларни тўлиқ
тавсифламаслиги аниқ. Шубҳасиз, замонавий
шароитда инновацион маҳсулотлар нафақат
ишлаб чиқилиши, балки, қоида тариқасида,
тижоратлаштирилиши, яъни бозорда соти-
лиши керак. Тижоратлаштириш инновацион
жараённинг энг муҳим ва якуний босқичи-
дир.
Асосий қисм.
Инновацияларни тижо-
ратлаштириш бўйича олимлар фикрига тўх-
таладиган бўлсак, унинг моҳиятига кўра,
"тижоратлаштириш бу илмий-тадқиқот иш-
лари ўз вақтида бозорда маҳсулот ва хиз-
матларга айлантириладиган жараёндир"[1].
Тижорийлаштириш ҳар доим "фойда олиш
мақсадларига" бўйсунади.
Тижоратлаштириш - бу илмий-тадқи-
қот ва ишлаб чиқариш фаолияти натижала-
рининг бозор талаби билан ўзгаришини акс
эттирадиган ва бозорда фойда учун амалга
ошириладиган жараёндир[3].
Инновацияларни
тижоратлаштириш,
қоида тариқасида, уларни амалга оширишдан
даромад, фойда олишни англатади.
Инновацион
тижоратлаштиришнинг
мақсади “бозор талабларини қондириш, шу
жумладан мақбул нархни белгилаш, маҳсу-
лотни етказиб бериш тезлиги, маҳсулот
сифати ва янгилиги. Тижорийлаштириш бир
қатор манбаларни, шу жумладан тизимлар,
ускуналар, зарур кўникмалар ва билимларга
эга юқори малакали ишчи кучларидан фой-
даланишни ўз ичига олади.
Козловская Э.А., Родионова Ю.В. инно-
вацияларни тижоратлаштиришни аниқлаш
концепциясини аниқлаб, унда "инновация-
ларга маблағ ажратиш ва ушбу жараённи
бошқариш, шу жумладан давлат инновацион
фаолиятини ташкил этиш ва мувофиқлаш-
тириш, ажратилган маблағларни мониторинг
қилиш ва баҳолаш, инновацияларнинг тугал-
ланган ва ўзлаштирилган натижаларини
инновацион маҳсулотларни ишлаб чиқариш
ва кўпайтиришга ўтказишдир” дея таъриф
берган[5].
Г.Купер тижоратлаштириш тушунчаси-
ни очиб бериб, уни кенг ва тор маънода кў-
риб чиқади. Кенг маънода тижоратлаштириш
- бу янги ғояларни яратиш, уларни такомил-
лаштириш, янги маҳсулотни ишлаб чиқариш
ва кейинчалик уни бозорларда сотиш жа-
раёни. Тор маънода тижоратлаштириш - бу
"илмий натижани сотиладиган маҳсулотга
айлантириш" жараёнидир дея таърифлайди.
Бизнинг фикримизча, жараёнга ёнда-
шув нуқтаи назаридан инновацияларни ти-
жоратлаштиришни ҳисобга олган ҳолда, уни
инновацион маҳсулотлар бозорга кириб, ин-
новацион ижтимоий эҳтиёжларни қондира-
диган товарлар ва хизматларга айлантира-
диган жараён сифатида тавсифлаш керак.
Инновацияларни тижоратлаштириш жараё-
ни биринчи навбатда уларни кўпайтириш ва
уларни амалга оширишдан даромад ва фойда
олишга қаратилган.
Инновацияларни
тижоратлаштириш
жараёни ўзининг ривожланиш даврларида
бир неча босқичларни босиб ўтган.
Биринчи давр
- бу корхона ичидаги иш-
лаб чиқариш жараёнида фақат ўз истеъмоли
учун билим ва бошқа интеллектуал маҳсу-
лотларни яратиш даври;
Иккинчи давр
- бу биринчи саноат инқи-
лоби даври, унинг натижасида интеллектуал
мулк бозорда муомалада бўлиши маълум иш-
лаб чиқариш воситалари ёки товарлар билан
бевосита боғлиқ ҳолда амалга оширила
бошланиш давридир;
ИННОВАЦИЯ ВА ИНВЕСТИЦИЯ
Иқтисодиёт ва таълим / 2020 № 1
42
Учинчи давр
- бу интеллектуал мулкка
бўлган ҳуқуқни қонуний расмийлаштириш
даври, илмий-тадқиқот ва тажриба-конст-
рукторлик ишлари натижалари учун патент
тизимининг пайдо бўлиши, натижада жамоа-
нинг янги илғор асбоб-ускуналар ва техноло-
гияларга бўлган эҳтиёжлари ва инновацион
маҳсулотларни яратувчиларнинг шахсий
манфаати ўртасидаги зиддият ҳал қилинди.
Бундай ҳуқуқий ҳужжат патент эди. Патент
тизимининг ривожланиши инновацион маҳ-
сулотлар тўғрисидаги маълумотларни потен-
циал истеъмолчиларга имкон қадар тезроқ
етказиш имкониятини сезиларли даражада
кенгайтирди. Бу илмий ва технологик ютуқ-
лар учун патентлар тўғрисидаги маълумот-
ларнинг нашр этилиши кўринишида кенг
тарқалиши натижасида мумкин бўлди. Ушбу
даврда интеллектуал мулкни халқаро ҳимоя
қилиш бўйича фундаментал ҳужжатлар иш-
лаб чиқилган ва қабул қилинган[8].
Тўртинчи давр
- бу замонавий иннова-
цияларни тижоратлаштириш даври. Бугунги
кунда инновацияларни тижоратлаштириш
жараёни инновацион жараённинг деярли
барча босқичларида, шу жумладан иннова-
цияларни қидириш, ўрганиш, танлаш, улар-
нинг эгаларининг қонуний ҳуқуқларини тар-
қатиш ва бирлаштириш, инновацион маҳсу-
лотни жорий этиш ва ишлатишни янада
модернизация қилиш ва қўллаб-қувватлашда
кўриб чиқилиши керак.
Инновацияларни
тижоратлаштириш
жараёни - бу инновациялар истеъмолчила-
рининг эҳтиёжларини қондириш ва уларни
сотишдан даромад олиш мақсадида тадқи-
қотлар ва ишлаб чиқиш натижаларини бо-
зорда инновацион маҳсулотлар ва хизмат-
ларга айлантиришдир.
Бугунги кунда инновацияларни тижо-
ратлаштириш жараёни қуйидаги босқичлар-
ни қамраб олади:
1 босқич - инновацияларни ишлаб чи-
қиш ва амалга ошириш, шу жумладан ғоя-
ларни шакллантириш, баҳолаш, инвестиция-
лар ва молиялаштириш учун янгиликларни
танлаш тартиблари;
2 босқич – молиявий маблағларни жалб
этишни ташкил этиш;
3 босқич - интеллектуал мулк ҳуқуқ-
ларининг ҳуқуқий таъминланиши;
4 босқич - инновацион маҳсулотларни
илгари суриш учун маркетинг механизмла-
рини ташкил этиш;
5 босқич - янгиликларни жорий қилиш
ва қўллаб-қувватлаш, илмий ва консалтинг
ёрдам бериш жараёнларини модификация-
лаш.
Инновацион маҳсулотларни илгари
суриш ва жорий этиш инновацион бозорда
амалга оширилади.
Инновацион бозор - инновацион маҳсу-
лотларни ишлаб чиқариш ва сотиш жараёни-
да вужудга келадиган ижтимоий-иқтисодий
муносабатлар (бозор муносабатлари) маж-
муидир. Инновацион бозорда бозор муноса-
батларининг объекти фундаментал ва ама-
лий тадқиқотлар, уларни ишлаб чиқаришга
мослаштириш ва амалга ошириш босқичла-
рида олинган инновациялар натижасидир[9].
Инновацион бозорда маҳсулот патент,
прототиплар, ишлаб чиқариш тажрибаси,
технологик жараёнлар ва бошқалар шаклида
амалга ошириладиган инновацион маҳсулот-
дир. Инновацион бозорнинг ўзига хос хусу-
сияти шундаки, инновациялар алмашинуви
жараёнида тижоратлаштириш объектини
соф шаклда ажратиб қўйиш деярли қийин.
Инновацияларни амалга ошириш уларнинг
истеъмолчиси (харидор) инновацияларни со-
тиб олувчига ўз фаолияти самарадорлигини
оширишга ва биринчи навбатда даромадни
оширишга ва рақобатбардошликни ошириш-
га имкон берадиган маҳсулот сифатида қара-
ганида юзага келади.
Замонавий шароитда инновацион бо-
зорни яратишнинг асосий шартлари қуйида-
гилардан иборат:
- турли технологияларни инновацион
маҳсулотларга айлантириш;
- интеллектуал мулк, ҳуқуқий ва бошқа
илмий-техник натижаларга эгалик қилиш-
нинг ҳуқуқий асосларини шакллантириш;
- интеллектуал маҳсулотлар ва техно-
логияларни узатиш воситаси сифатида ли-
цензиялаш механизмларини яратиш;
- интеллектуал мулк ҳуқуқларини ҳи-
моя қилиш, билимлар, маълумотлар, турли
интеллектуал маҳсулотларни товарларга ай-
лантириш бўйича халқаро ҳуқуқий тизимни
ривожлантириш;
- билим ва ахбаротларни мустақил маҳ-
сулотга айлантириш.
Инновация бозоридаги тижоратлашти-
риш жараёни иштирокчилари инновациялар-
ни ишлаб чиқувчилар ва харидорлардир.
Инновацияларни ишлаб чиқувчилар -
бу илмий-тадқиқот институтлари ва дизайн
бюролари, инновацион корхоналар, ихтиро-
ИННОВАЦИЯ ВА ИНВЕСТИЦИЯ
Иқтисодиёт ва таълим / 2020 № 1
43
чиларнинг ташкилотлари, ягона ихтирочи-
лар ва бошқалар. Инновация харидорлари
(инвесторлар) - бу ҳар хил давлат ва нодав-
лат инвестиция фондлари, мақсадли дастур-
лар, грант эгалари, венчур фондлари ва "биз-
нес фаришталари", "Йирик ва ўрта иннова-
цион фирмалар ва бошқалар. Инновацион
фаолиятни тижоратлаштириш жараёнини
таъминловчи субектлар таркибига иннова-
цион тизимлар, кластерлар, тижоратлашти-
риш марказлари, консалтинг компаниялари,
инновацион марказлар, бизнес-инкубаторлар
ва бошқалар киради.
Инновацион фаолиятни тижоратлашти-
риш жараёни субъектларини қуйидаги гу-
руҳларга ажратиш мумкин.
Инновацион тижоратлаштириш жараё-
ни субъектларининг биринчи гуруҳи иннова-
цияларни тижоратлаштиришни молиялаш-
тириш муаммоларини ҳал этиш асосида ки-
чик гуруҳларга бўлинган инновацион маҳ-
сулот (технологиялар) ишлаб чиқувчилари
ва эгалари ҳисобланади:
1-А кичик гуруҳ - ўзларининг ноу-
хауларига эга бўлган фаол ривожланаётган
тадқиқот ташкилотлари; бундай илмий-тад-
қиқот институтлари инновацион маҳсулот-
ларни (технологияларни) ишлаб чиқиш ва
амалга ошириш учун барқарор молиялашти-
ришга эга (космик, мудофаа сектори, халқаро
грантлар, хорижий инвеститсиялар);
1-Б кичик гуруҳ - молиявий имконият-
лари чекланган ва асосан ўз фаолиятини
ажратилган грантлар ҳисобидан ёки олим-
ларнинг шахсий ташаббуси ва ташаббуси би-
лан амалга оширадиган илмий-тадқиқот инс-
титутлари; улар бозорда инновацион маҳсу-
лотларни илгари суриш учун катта имко-
ниятларга эга; бундай ташкилотларда кўплаб
инновацион техник ва технологик ечимлар
мавжуд, аммо инновацион маҳсулотлар (тех-
нологиялар), қоида тариқасида, тижоратлаш-
тириш жараёнига мослаштирилмаган;
1-Б кичик гуруҳ - илмий ишланмаларни
тижоратлаштирадиган ва кичик бозор сег-
ментларига ихтисослашган ўрта ва кичик
инновацион корхоналар; бундай корхоналар
ўз фаолиятини зарур айланма маблағларни
доимий жалб қилиш орқали амалга ошира-
дилар;
1-Г кичик гуруҳлари - бу бир қатор са-
бабларга кўра олий ўқув юртларида, иннова-
цион корхоналарда ва бошқа ташкилий
шаклларда илмий-тадқиқот ташкилотлари
доирасида олиб борилган тадқиқот ва ихти-
рочилик фаолияти жараёнини тарк этган
ихтирочилар, ихтирочилар ва олимлар; бун-
дай олимлар ёки уларнинг жамоалари ягона
новаторлар тоифасига киради ва улар, қоида
тариқасида, етарлича молиялаштиришга эга
эмас ва мустақил равишда инновацион фао-
лиятни амалга оширадилар; ушбу иннова-
цион гуруҳ учун инновацион жараённинг
асосий иштирокчилари билан ҳамкорликда
иштирок этмасдан ҳар қандай инновацион
ғоя ва маҳсулотни ишлаб чиқиш жуда қийин.
Инновацион тижоратлаштириш жараё-
нининг иккинчи гуруҳи - инвесторлар ва
инновацион маҳсулот ва технологияларни
харидорлари қуйидаги тўртта кичик гуруҳ-
ларга бўлинган:
2-А кичик гуруҳ - бу инновацион жа-
раённинг дастлабки босқичларида илмий
тадқиқотлар ва ишланмаларни молиялашти-
радиган инвесторлар (харидорлар); Буларга
қуйидагилар киради: фундаментал тадқиқот-
ларнинг миллий пойдеворлари, халқаро
илмий-техник марказлар, турли халқаро таш-
килотлар доирасидаги халқаро лойиҳалар
(Eвропа Иттифоқи ва бошқалар); ушбу гуруҳ
ичида, қоида тариқасида, зарур илмий ва
техник ахборот манбаларини олишга қара-
тилган муҳим молиявий ресурслар ва бош-
қалар жамланган;
2-Б кичик гуруҳ - бу нодавлат фондла-
ри, турли халқаро лойиҳалар, дастурлар ва
грантлар вакили бўлган инвесторлар; кўпин-
ча, бундай инвестициялар илмий-тадқиқот
ташкилотлари халқаро ва миллий дастурлар
доирасида давлат маблағларидан тегишли
маблағ олгандан кейин амалга оширила
бошлайди;
2-Б кичик гуруҳ - асосан хорижий фонд-
лар томонидан шакллантириладиган бизнес
фаришталари ва венчур фондлар каби инвес-
торларни бирлаштиради. Улар кўпинча халқ
хўжалигининг муайян тармоқлари, соҳалари
ва корхоналари учун инновацияларни ривож-
лантириш бўйича тор мақсадли тадбирларни
амалга оширадилар. Кўпинча бундай ташки-
лотлар доирасидаги инвестицион фаолият
илмий-тадқиқот ва ишлаб чиқиш фаолияти
натижаларига ҳуқуқларни қисман ёки тўлиқ
равишда инновацион фаолиятни молиялаш-
тирадиган субъектларга берилишини таъ-
минлайди;
2-Г кичик гуруҳлари - бу, қоида тариқа-
сида, илмий-тадқиқот ва конструкторлик
фаолиятини кейинчалик корпоратив, ташки-
лот ичидаги инновацион фаолиятда қўллаш
ИННОВАЦИЯ ВА ИНВЕСТИЦИЯ
Иқтисодиёт ва таълим / 2020 № 1
44
мақсадида молиялаштирадиган саноат ком-
паниялари; амалда бундай модел одатда уй
ичидаги тижоратлаштириш модели деб ата-
лади; бу ҳолда, йирик компаниялар илмий-
тадқиқот ишлари учун ўз бюджетларига
эга[11].
Инновацияларни
тижоратлаштириш
жараёни субъектларининг учинчи гуруҳи.
Сўнгги йилларда инновацион фаолиятни
тижоратлаштириш жараёни янги ташкилий
шаклларни олди: консалтинг компаниялари,
тижоратлаштириш марказлари, инновацион
марказлар, инновацион кластерлар, иннова-
цион тизимлар, мураббийлар марказлари ва
бошқалар. Инновацияларни тижоратлашти-
риш жараёнининг бундай субъектлари, одат-
да, инвестор бўлмаган ҳолда, инновация ва
инновацияларни тижоратлаштириш жараё-
нини рағбатлантириш, шунингдек инвести-
ция фондлари ва молиявий ресурсларни
жалб қилишнинг энг муҳим омилидир. Бун-
дай инновацион фаолиятни тижоратлашти-
риш жараёнининг субъектлари консалтинг,
юридик, брокерлик воситачилари вазифаси-
ни бажарадилар.
Ушбу ташкилотларнинг асосий вазифа-
лари қуйидагилардан иборат:
- сўнгги инновацион маҳсулотлар ва
технологиялар ҳақида интенсив маълумот
оқимини яратиш;
- манфаатдор ташкилотлар ва корхона-
лар билан биргаликда инновацияларни ти-
жоратлаштириш дастурлари, лойиҳалари ва
режаларини ишлаб чиқишда иштирок этиш;
- тижоратлаштириш марказлари орқа-
ли инновацион маҳсулотлар ва хизматларни
тарғиб қилиш;
- инновацион маҳсулотларни бозорга
чиқарилишини таъминлайдиган ишларнинг
боришини мониторинг қилиш;
- корхона ва ташкилотлар ходимларини
инновацион маҳсулотларни бозорда самара-
ли илгари суриш учун технологияларга ўрга-
тиш;
- салоҳиятли шериклар, инвесторлар,
мижозлар ва бошқалар билан инновацион
маҳсулотлар ва технологияларни ишлаб
чиқувчиларни музокараларини олиб бориш
учун хизматларни тақдим этиш.
Ҳозирги вақтда ушбу вазифаларни тур-
ли хил инновацион фирмалар, венчур капи-
тал корхоналари, инновацион марказлар,
консалтинг фирмалари, бизнес-инкубатор-
лар, технопарклар, инновацион тизимлар ва
кластерлар, ўқув ва инновацион комплекс-
лар, муҳандислик марказлари ва универси-
тетлар жойлашган илмий-тадқиқот инсти-
тутлари ҳал қилмоқда.
Замонавий инновацион бозорда инно-
вацияларни тижоратлаштириш жараёнида
бир қатор зиддиятлар мавжуд бўлиб уларни
ҳал қилишда қатор қийинчиликлар юзага
келмоқда.
Бир томондан, инновацияларнинг асо-
сий мақсади сифатида инновацияларни ти-
жоратлаштиришни танлаш бемаъниликдир,
чунки биз узоқ муддатли ривожланиш кон-
цепцияси ҳақида гапиришимиз керак.
Бошқа томондан, узоқ муддатли инно-
вацион ривожланишга қаратилган изланиш
ва тажриба-конструкторлик ишлари фаол
инновациялар билан боғлиқ бўлиб, ишлаб
чиқариш харажатларининг ошиши натижаси-
да фойдани камайтиришга сезиларли таъсир
кўрсатмоқда.
Тижорийлаштириш қисқа муддатли
истиқболда ривожланишнинг асосий мақса-
ди сифатида, шунингдек қисқа муддатли
истиқболлар марказида бўлмаслиги керак.
Бундай маҳсулотни бозорда тарғиб қилиш-
нинг дастлабки босқичларида инновацион
маҳсулотни тижоратлаштиришни фойда йўқ-
лиги ва вақтинча йўқотиш билан тавсифлаш
мумкин бўлган ҳолатлар кўп учрайди.
Шу муносабат билан, инновацияларни
тижоратлаштириш жараёнида мавжуд фойда
ва келажакдаги фойда ўртасидаги фарқни
ҳисобга олиш кераклигини ёдда тутиш керак.
Маркетинг харажатларини камайтириш
ва жорий даромадларни кўпайтиришга йў-
налтирилган инновациялар стратегияси таш-
килотларнинг инновацияларни жорий этиш-
га қизиқишини оширмайди. Уларнинг тижо-
ратлаштириш жараёнини акс эттирувчи ин-
новацияларни бозорда илгари суриш кўпин-
ча муаммоли ҳисобланади.
Олиб борилган тадқиқотлар замонавий
инновацион бозорда инновацияларни тижо-
ратлаштиришда бир қатор муаммоларни бор-
лигини кўрсатмоқда:
- миллий инновацион бозорнинг етарли
даражада ривожланмаганлиги ва потенциал
имкониятларидан паст даражада фойдала-
ниш (таклиф этилаётган кўплаб инновацион
маҳсулотлар, лойиҳалар, ечимлар инновация-
ларни ишлаб чиқаришга жорий этиш нати-
жасида юқори марраларни таъминлашга ёр-
дам бериши мумкин);
- ҳуқуқий муаммолар, чунки республи-
ка, минтақавий, муниципал ва иқтисодий
ИННОВАЦИЯ ВА ИНВЕСТИЦИЯ
Иқтисодиёт ва таълим / 2020 № 1
45
даражадаги қонунчилик базаси кўпинча
қарама-қарши ҳуқуқий принциплар ва,
авваламбор, ҳар хил турдаги инновациялар
(интеллектуал маҳсулотлар) нинг ҳуқуқий
мақомининг хусусиятлари билан тавсифла-
нади;
-инновацион маҳсулотларнинг (инно-
вацион ечимларнинг) тижоратлаштирилиш
даражаси (даражаси)ни баҳолаш учун илмий
асосланган услубий ва услубий базанинг
йўқлиги (самарасиз, шу жумладан самарали
тежамкор усуллар);
- инновацияларни ва барча инновацион
фаолиятни, умуман, ҳамкорлик, ўзаро ҳам-
корлик ва ҳамкорлик тамойиллари бўйича
самарали тижоратлаштиришни таъминлай-
диган инфратузилма йўқлиги; ҳозирги вақт-
да алоқаларни ўрнатиш, тегишли шартно-
малар тузиш ва ихтироларга патент бериш
учун унинг баъзи элементлари ишлаб чи-
қилган;
- ишлаб чиқарувчиларнинг алоҳида гу-
руҳларидан, айрим олимлардан ва бошқалар-
дан уларни сотиб олишга олиб келадиган
инновацион маҳсулотларнинг (инновацион
ечимлар, интеллектуал мулк) нисбатан паст
нархлари.
Ушбу муҳим муаммоларга қўшимча ра-
вишда қуйидагиларни қўшиш мумкин:
- истиқболли илмий-тадқиқот ва иш-
ланмалар лойиҳаларини танлаш учун аниқ
белгиланган йўналишлар ва кўрсаткичлар-
нинг йўқлиги;
- цивилизациялашган инновацион фао-
лиятни амалга ошириш учун технологиялар,
воситалар, усуллар ва техникаларни қўллаш-
да кам хабардорлик, ҳуқуқий саводсизлик ва
ҳуқуқий нигилизм;
- илмий тадқиқотлар ва тажриба кон-
структорлик фаолиятига давлат бюджетидан
молиялаштиришга кам маблағ ажратилиши
истиқболли илмий ишланмаларни ҳаттоки
синов босқичига ҳам олиб чиқа олмаслигига
сабаб бўлмоқда;
- оммавий ишлаб чиқариш жараёнига
олиб келадиган янги илмий ишланмалар
салмоғининг пастлиги;
- илмий-техникавий тараққиётнинг
кўплаб муҳим соҳаларида маҳаллий илмий-
тадқиқот ва тажриба конструкторлик ташки-
лотларининг устуворликларини йўқотган-
лиги;
- инновацион ғояни шаклланишидан
тортиб уни бозор маҳсулотига айланишигача
тарғиб этадиган инфратузилмавий тизим-
нинг амалда йўқлиги ва бошқалар.
Буларнинг барчаси жорий қилинаётган
инновацияларнинг суръати ва ҳажмининг се-
зиларли даражада пасайишига олиб келади,
бу эса тижоратлаштириш тамойиллари бўйи-
ча инновацион жараёнларни бошқаришни
такомиллаштириш бўйича илмий асосланган
таклиф ва тавсияларни ишлаб чиқишни та-
лаб қилади.
Хулоса.
Замонавий шароитда иннова-
цион жараённи бошқариш муаммосини ҳал
қилишнинг долзарблиги қуйидаги ҳолатлар
билан белгиланади.
Биринчидан,
инновацияларни тижорат-
лаштириш жараёни инновацион маҳсулот-
ларни бозорга олиб чиқишнинг якуний бос-
қичи билан чекланиб қолмай, балки режа-
лаштириш, ташкил этиш, рағбатлантириш ва
инновацион фаолиятни назорат қилишни
талаб қиладиган мураккаб тузилмавий жа-
раёндир.
Иккинчидан,
бугунги кунда инновация-
ларни тижоратлаштириш жараёни ривож-
ланган инновациялар бозори ва уларни ти-
жоратлаштириш жараёни учун цивилизация-
лашган механизмларнинг йўқлиги билан
тавсифланади; бу эса кўпинча ноодатий тар-
ғибот ва бозорда кутилмаган натижалар
билан инновацион маҳсулотларни сотишга
олиб келади.
Учинчидан,
инновацияларни тижорат-
лаштириш жараёни кўпинча инновациялар-
ни ишлаб чиқувчилар ва амалда инновацион
ғояларни қўллаб-қувватлашга ва молиялаш-
тиришдан манфаатдор бўлган тадбиркор
инвесторларнинг учрашувларини тартибсиз
излаш натижасида ўз-ўзидан амалга ошири-
лади.
Демак, инновацияларни тижоратлаш-
тириш, инновацион фаолият ва жараёнларни
тижорат фаолиятини ривожлантириш қону-
ниятлари ва амал қилишининг ўзига хосли-
гини ҳисобга олувчи креатив бошқарув қа-
рорларини қабул қилиш асосида бошқарувни
моделлаштиришнинг ўзига хос тизимини
ташкил этишни талаб этади[12]. Инновацион
жараёнларни бошқаришнинг бундай тизим-
лари режалаштириш, ташкил этиш, илмий
тадқиқотни, тажриба конструкторлик ва ти-
жорат фаолиятни рағбатлантириш, шунинг-
дек тижоратлаштириш жараёнини назорат
қилиш бўйича илмий асосланган тавсияларга
асосланиши керак[13].
ИННОВАЦИЯ ВА ИНВЕСТИЦИЯ
Иқтисодиёт ва таълим / 2020 № 1
46
Инновацион фаолиятни тижоратлашти-
ришни бошқариш жараёни инновацияларни
тижоратлаштиришнинг аниқ лойиҳага йў-
налтирилган фаолият соҳасидаги лойиҳалар-
ни бошқаришнинг ўзига хос шакли бўлиши
керак.
Манба ва адабиётлар рўйхати:
1.Грик Я.Н. Ресурсный подход к построению бизнес-процессов и коммерциализации разработок / Я.Н. Грик, Е.А.
Монастырный // Инновации, 2004. – № 7.
2.Казметский
Дж.
Вызов
технологических
инноваций
на
пороге
новой
эры
общемировой
конкуренции//Трансфер технологии и эффективная реализация инноваций.–М.: АНХ, 1999.
3.Катешова М., Квашнин А. Как продвигать проекты коммерциализации технологий [Электронный ресурс] //
Серия методических материалов «Практическое руководство для центров коммерциализации технологий». – 2006.
4. Коваженков М.А., Бганцева Я.В. Инновационная стратегия управления коммерциализацией
интеллектуальной собственности ВУЗа // Креативная экономика. – 2009. – Том 3. – № 11. – С. 21-28.
5.Козловская Э.А., Родионова Ю.В. Сценарный подход к управлению процессом коммерциализации
инноваций//Научно-технические ведомости СПбГПУ. Экономические науки №4(199), 2014.
6.Ляшин А. Стратегии коммерциализации инноваций — мост между инноватором и бизнесом [Электронный
ресурс] // Экономика и жизнь. – 2011, №36 (9402).
7.Савина М.В., Степанов А.А., Степанов И.А.Моделирование инновационных управленческих решений в
креативном менеджменте/Анализ общественных явлений в 2015 г. Построение прогнозов. Сборник материалов
международной научно-практической конференции 28 декабря 2015 г.Москва.- М.: Научный консультант, 2016.- С.93-
97
8.Степанов А.А., Степанов И.А. Некоторые вопросы теории коммерциализации инноваций /Анализ
общественных явлений в 2017 г. Построение прогнозов: сборник статей по материалам участников международной
научно-практической конференции. Москва 29 декабря 2017 г. - М.: Издательство «Научный консультант», 2017.-
С.69-80
9.Stepanov A..Veselovsky M. and others The Development of Innovative Startups in Russia: The Regional
Aspect//Academy of Strategic Management Journal Volume 16, Number 1, 2017.
10.Cooper G. Strategic marketing planning for radically new products // Journal of Marketing. 2000. № 64. С. 1-16.
11.http://eclib.net/44/6.html
12.Zahra S.A., Nielsen A.С. Sources of capabilities, integration and technology commercialization // Strategic
Management Journal. 2002. Том 23. №5. С. 377-398.
13.Ўзбекистон республикаси президентининг "Илмий ва илмий-техникавий фаолият натижаларини
тижоратлаштириш самарадорлигини ошириш бўйича қўшимча чора-тадбирлар тўғрисида”ги қарори. Тошкент ш.,
2018 йил 14 июль, ПҚ-3855-сон.
РОЛЬ ИНОСТРАННЫХ ИНВЕСТИЦИЙ В УСЛОВИЯХ ИННОВАЦИОННОГО
РАЗВИТИЯ ЭКОНОМИКИ УЗБЕКИСТАНА
Ашурметова Нигора Азатбековна –
Ташкентский государственный
аграрный университет Республика
Узбекистан, к.э.н., доцент
Аннотация.
Ўзбекистон иқтисодиётининг инновацион ривожланишини таҳлил қилишда баъзи муаммолар
аниқланди, уларнинг ечими мамлакат иқтисодиётига инвестицияларни жалб қилиш билан узвий боғлиқдир. Миллий
иқтисодиётнинг турли тармоқлари ва тармоқларида инновацион жараёнларни фаоллаштириш учун
инвестицияларнинг зарурлиги ва аҳамияти асослантирилган, хорижий инвестицияларни ҳуқуқий тартибга солиш
ва ҳуқуқий ҳимоя қилиш, шунингдек, Ўзбекистон Республикасига хорижий инвестицияларни жалб қилишнинг ҳозирги
тенденциялари ўрганилмоқда. Мақолада шунингдек, тўғридан-тўғри хорижий инвестицияларнинг узоқ муддатли
ўсишга таъсирини ўрганиш бўйича емпирик тадқиқотлар таҳлили ва қандайдир даражада хорижий
инвестицияларнинг иқтисодий ўсишга қўшган ҳиссасини ҳисобга оладиган назарий моделлар келтирилган.
Калит сўзлар:
инновация, инвестиция, рақобат, модернизация, иқтисодиёт, самарадорлик.
Аннотация.
При осуществлении анализа инновационного развития экономики Узбекистана выявлены
некоторые проблемы, решение которых неразрывно связано с привлечением инвестиций в экономику страны.
Обоснованы необходимость и значение инвестиций для активизации инновационных процессов в различных отраслях
и сферах национальной экономики, при этом изучены правовое регулирование и правовая защита иностранных
инвестиций, а также современные тенденции привлечения иностранных инвестиций в Республику Узбекистан. В
статье также сделаны некоторые выводы по результатам анализа эмпирических исследований влияния ПИИ на
долгосрочный рост, и теоретических моделей, в той или иной степени учитывающих вклад зарубежных
капиталовложений в темп экономического роста.
Ключевые слова:
инновации, инвестиции, конкуренция, модернизация, экономика, эффективность.
ИННОВАЦИЯ ВА ИНВЕСТИЦИЯ
