Иқтисодиёт ва таълим / 2021 йил, 3-сон
14
Умирова Дилноза Сафаровна,
ТДИУ Туризм ва сервис кафедраси
катта ўқитувчиси
ИҚТИСОДИЙ ИНДЕКС КЎРСАТКИЧЛАРИ АСОСИДА ИННОВАЦИЯЛАРНИ
ТАКОМИЛЛАШТИРИШ
Аннотация
.
Ушбу мақолада дунё миқёсидаги инновациялар таркибида мамлакатларнинг глобал инновацион
индекс кўрсаткичлари таҳлил қилинган. Инновация индексида дунё мамлакатлари рейтинги, турли хил даромад
даражаларидаги инновацион кўрсаткичлар таснифи, инновация киритиш ва инновацион маҳсулот Суб-индекслари
рейтинги асосида инновацияларни қўллаш, ривожлантириш шарт-шароитлари ва имкониятлари ёритилган.
Шунингдек, индекс кўрсаткичларини ҳисоблашни такомиллаштириш юзасидан таклифлар, тавсиялар берилган.
Калит сўзлар.
Инновация, кўрсаткич, глобал инновацион индекс, инновацион маҳсулот, рейтинг, даромад.
Умирова Дилноза Сафаровна -
Старший преподаватель кафедры
туризма и сервиса ТГЭУ
СОВЕРШЕНСТВОВАНИЕ ИННОВАЦИЙ НА ОСНОВЕ ПОКАЗАТЕЛЕЙ
ЭКОНОМИЧЕСКОГО ИНДЕКСА
Аннотация:
В статье анализируются индикаторы глобального инновационного индекса стран в структуре
глобальных инноваций. Индекс инноваций охватывает условия и возможности для применения и развития
инноваций на основе рейтинга стран мира, классификации показателей инноваций на разных уровнях дохода
рейтинга, вклад инноваций и субиндексов в инновационный продукты. Также были данный предложения и
рекомендации по совершенствованию расчета индексных показателей.
Ключевые слова.
Инновация, индикатор, глобальный индекс инноваций, инновационный продукт, рейтинг,
доход.
Umirova Dilnoza Safarovna,
Senior Lecturer of the Department
of Tourism and Service TSUE
IMPROVING INNOVATION BASED ON ECONOMIC INDEX
Annotation:
The article analyzes the indicators of the global innovation index of countries in the structure of global
innovations. The innovation index covers the conditions and opportunities for the application and development of innovations
based on the ranking of countries of the world, the classification of innovation indicators at different levels of the ranking's
income, the contribution of innovation and sub-indices to innovative products. There were also proposals and recommendations
for improving the calculation of index indicators.
Keywords.
Innovation, indicator, global innovation index, innovative product, rating, revenue.
Кириш.
Бугунги кунда жаҳон мамлакатла-
ри иқтисодиётида инновацияларни ривожлан-
тиришга муҳим аҳамият қаратилмоқда. Чунки,
инновациялар мамлакатнинг иқтисодий тарақ-
қиётини белгиловчи асосий йўналиш сифатида
ушбу соҳани ривожлантириш учун зарурий ме-
ханизм ва омил бўлиб хизмат қилади. Бироқ, ри-
вожланган мамлакатлар тажрибаси кўрсатмоқ-
даки, “инсон омили” учун амалга оширилган ҳар
бир ҳаракат маълум вақт давомида жамият
тараққиётида ўз аксини топади ва ушбу жараён
ўтган даврдаги ривожланиш омилларидан фарқ
қилади. XXI асрдаги ижтимоий-иқтисодий ри-
вожланиш классик иқтисодий ривожланиш на-
зариясидаги ёндашувларни сезиларли даражада
ўзгартириш лозимлиги ва ривожланишнинг
асосий йўналиши билим, фан-техника ва инно-
вацияларга асосланган тараққиёт эканлигини
кўрсатмоқда.
Мавзуга оид адабиётларнинг таҳлили.
Инновациялар туризм соҳасидаги муҳим аҳа-
мият касб этади. Аввало, инновация ва иннова-
цион фаолият анъанавий тарзда илмий-техник
тараққиёт ёки юқори технологик қисми ва ил-
мий тадқиқотлар ҳамда ишланмалар натижала-
рининг амалиётга жорий этилиши билан боғлиқ
жараён сифатида тушунилади. Бироқ, “иннова-
ция” тушунчасининг маъно ва мазмуни кенг
қамровли ҳисобланади.
Гиулио Cаинелли, Риналдо Эвангелиста ва
Мария Савона[2] (2004 й.) хизмат кўрсатиш
соҳасида инновацияларнинг иқтисодий кўрсат-
кичларга таъсирини ўрганган. Улар инновация-
ларни соҳага киритилиши ва инновацияга сарф-
ланган ресурслар қийматини хизматлар соҳаси-
даги фирмаларнинг иқтисодий кўрсаткичлари
орқали тушунтирганлар.
ИННОВАЦИЯ ВА ИНВЕСТИЦИЯ
Иқтисодиёт ва таълим / 2021 йил, 3-сон
15
Фернандо Энрике Такес, Мануэль Дж.
Лопес, Леонардо Ф Бассо, Нельсон Ареал[3]
(2021 й.) томонидан хизмат кўрсатиш ва ишлаб
чиқариш инновацияларини ўлчаш учун ишлати-
ладиган кўрсаткичлар бўйича тадқиқот олиб бо-
рилган. Ушбу тадқиқот ишида ташкилий инно-
вацияларнинг ҳар бир асосий кўрсаткичлари
кўриб чиқилган ҳамда уларни жойлаштиришга
хос бўлган афзалликлари ва камчиликлари
алоҳида муҳокама қилинган.
Рудра П. Прадхан, Мак Б. Арвин, Махендхи-
ран Наир, Сара Э. Беннеттлар[4] томонидан
(2020 й.) Европа мамлакатларида тадбиркор-
лик, инновация ва иқтисодий ўсиш динамикаси
тадқиқ қилинган. Унда 2001-2016 йиллар ора-
лиғида Европа мамлакатлари учун тадбиркор-
ликни ривожлантириш, инновация ва иқтисо-
дий ўсиш ўртасидаги муносабатлар ўрганилган.
Тадқиқот натижаларига кўра узоқ муддатда ҳам
тадбиркорлик, ҳам инновация иқтисодий ўсиш-
ни рағбатлантиради. Натижалар шуни кўрсата-
дики, Европа мамлакатлари ҳақиқатан ҳам ўсиш
стратегияси ва инновацияларни тарғиб қилувчи
сиёсат ва тадбиркорлик учун рағбатлантирувчи
сиёсат асосида қуриши кераклигига алоҳида
эътибор қаратган.
1-расм. Дунё миқёсидаги инновациялар таркибида глобал инновацион
индексининг тузилиши
Манба:
Global Innovation Index Database, Cornell, INSEAD, and WIPO, 2020 асосида муаллиф ишланмаси.
МУАССАСА:
Сиёсий муҳит
Меъёрий-ҳуқуқий база
Бизнес муҳити
ИНСОН КАПИТАЛИ ВА ТАДҚИҚОТЛАР:
Таълим
Олий таълим
Тадқиқот ва ишланмалар (илмий
тадқиқот)
ИНФРАТУЗИЛМА:
Ахборот-коммуникация технологиялари
Умумий инфратузилма
Экологик барқарорлик
БОЗОРНИНГ РИВОЖЛАНГАНЛИК
ДАРАЖАСИ:
Кредит
Инвестициялар
Савдо, рақобат ва бозор ҳолати
БИЗНЕСНИНГ РИВОЖЛАНГАНЛИК
ДАРАЖАСИ:
Ақлий меҳнат билан ишловчилар
Инновацион алоқалар
Билимни тарғиб этиш
ИЛМ-ФАН ВА ТЕХНОЛОГИЯ
НАТИЖАЛАРИ:
Билимларни яратиш
Билимнинг таъсири
Билимларни тарқатиш
ИЖОДИЙ НАТИЖАЛАР:
Номоддий активлар
Ижодий маҳсулот ва хизматлар
Интернет ижодкорлиги
Инновацион
маҳсулот
суб-индекси
Инновация
киритиш
суб-индекси
Глобал
инновацион
индекси
ИННОВАЦИЯ ВА ИНВЕСТИЦИЯ
Иқтисодиёт ва таълим / 2021 йил, 3-сон
16
Таҳлил ва натижалар.
Бугунги кунда
мамлакатларнинг ривожланиш ҳолатини баҳо-
ловчи халқаро баҳолаш тузилмаларининг кўр-
саткичлари таркибида фақат иқтисодий кўр-
саткичларнинг ўзига таяниб қолмаслиги билан
жамиятнинг ижтимоий ривожланиш кўрсат-
кичлари олдинги ўринларга чиқмоқда. Сабаби,
ижтимоий ривожланиш кўрсаткичлари мамла-
катнинг иқтисодий тараққиёти натижасидаги
ўзгаришларни ўзида акс эттиради ва ушбу кўр-
саткичлар орқали унинг умумий ривожланиш
ҳолатига баҳо бериш мумкин бўлади. Шунга
асосан мамлакатнинг иқтисодий индекс кўр-
саткичлари ишлаб чиқилади.
1-жадвал
Инновация индексида дунё мамлакатлари рейтинги
Манба:
Global Innovation Index Database, Cornell, INSEAD, and WIPO, 2020 асосида муаллиф ишланмаси.
Изоҳлар:
Жаҳон банки даромадлари гуруҳи таснифи (2019 йил июл): LI = кам даромад; LM = паст-ўрта
даромад; UM = юқори-ўртача даромад ва HI = юқори даромад.
Мамлакат / иқтисодиёт
Ҳисоб
(Score)
Ўрин
(Rank)
Даромад
Income
Ўрин
Rank
Минтақа
Region
Ўрин
Rank
Медиана
30.94
(0-100)
Швейцария
66,08
1
HI
1
EUR
1
Швеция
62,47
2
HI
2
EUR
2
АҚШ
60,56
3
HI
3
NAC
1
Буюк Британия
59,78
4
HI
4
EUR
3
Голландия
58,76
5
HI
5
EUR
4
Дания
57,53
6
HI
6
EUR
5
Финляндия
57,02
7
HI
7
EUR
6
Сингапур
56,61
8
HI
8
SEAO
1
Германия
56,55
9
HI
9
EUR
7
Корея Республикаси
56,11
10
HI
10
SEAO
2
Гонконг, Хитой
54,24
11
HI
11
SEAO
3
Франция
53,66
12
HI
12
EUR
8
Исроил
53,55
13
HI
13
NAWA
1
Хитой
53,28
14
UM
1
SEAO
4
Ирландия
53,05
15
HI
14
EUR
9
Япония
52,7
16
HI
15
SEAO
5
Канада
52,26
17
HI
16
NAC
2
Люксембург
50,84
18
HI
17
EUR
10
Австрия
50,13
19
HI
18
EUR
11
Норвегия
49,29
20
HI
19
EUR
12
Исландия
49,23
21
HI
20
EUR
13
Белгия
49,13
22
HI
21
EUR
14
Австралия
48,35
23
HI
22
SEAO
6
Чехия Республикаси
48,34
24
HI
23
EUR
15
Эстония
48,28
25
HI
24
EUR
16
Янги Зеландия
47,01
26
HI
25
SEAO
7
Португалия
46,39
27
HI
26
EUR
17
Италия
45,74
28
HI
27
EUR
18
Кипр
45,67
29
HI
28
NAWA
2
Испания
45,6
30
HI
29
EUR
19
Португалия
43,51
31
HI
30
EUR
20
Словения
42,91
32
HI
31
EUR
21
Малайзия
42,42
33
HI
2
SEAO
8
Бирлашган Араб
Амирликлари
41,79
34
UM
32
NAWA
3
Венгрия
41,53
35
HI
33
EUR
22
Латвия
41,11
36
HI
34
EUR
23
Болгария
39,98
37
UM
3
EUR
24
Полша
39,95
38
HI
35
EUR
25
Словакия
39,7
39
HI
36
EUR
26
Литва
39,18
40
HI
37
EUR
27
Хорватия
37,27
41
HI
38
EUR
28
Ветнам
37,12
42
LM
1
SEAO
9
Греция
36,79
43
HI
39
EUR
29
Таиланд
36,68
44
UM
4
SEAO
10
Украина
36,32
45
LM
2
EUR
30
Руминия
35,95
46
UM
5
EUR
31
Россия
35,63
47
UM
6
EUR
32
Ҳиндистон
35,59
48
LM
3
CSA
1
Черногория
35,39
49
UM
7
EUR
33
Филиппинлар
35,19
50
LM
4
SEAO
11
Қозоғистон
28,56
77
UM
24
CSA
3
Ўзбекистон
24,54
93
LM
12
CSA
4
Қирғизистон
24,51
94
LM
13
CSA
5
Тожикистон
22,23
109
LI
4
CSA
9
ИННОВАЦИЯ ВА ИНВЕСТИЦИЯ
Иқтисодиёт ва таълим / 2021 йил, 3-сон
17
Юқоридаги расмга асосан, дунё миқёсида-
ги инновациялар орасида глобал инновацион
индекс ўзига хос тузилишга эга бўлиб, унинг
таркибида дастлаб инновация киритиш суб-ин-
декси, сўнгра инновацион маҳсулот суб-индекси
туради ҳамда ҳар бир босқичда глобал муаммо
бартараф этилади. Чунки, инновация индекс си-
фатида дунё мамлакатлари рейтинги белгила-
нишида муҳим ўрин тутади. Мазкур рейтинг
“Global innovation index” сифатида номланиб,
глобал тадқиқотлар ва дунёнинг бошқа мамла-
катларидаги инновацияларнинг ривожланиш
даражасини акс эттирувчи рейтингдир. У Фран-
ция халқаро бизнес мактабининг методология-
си бўйича ҳисобланади. Тадқиқот 2007 йилдан
бери INSEAD Халқаро бизнес мактаби, Корнель
университети ва Бутунжаҳон интеллектуал
мулк ташкилотининг қўшма лойиҳаси доираси-
да ўтказилиб, ҳозирги кунда дунёнинг турли
мамлакатларидаги инновацион ривожланиш
кўрсаткичларининг энг тўлиқ тўпламини на-
моён этади.
2-жадвал
2020 йилда жаҳон мамлакатларининг турли хил даромад даражаларида
инновацион кўрсаткичлар таснифи
Ривожланиш
даражаси
кутилганидан
юқори
Юқори даромадли
гуруҳ (Группа с
высоким доходом)
Юқори ўрта даромадли гуруҳ
(Группа с доходом выше
среднего)
Қуйи ўрта даромадли
гуруҳ (Группа с доходом
ниже среднего)
Кам даромадли
гуруҳ (Группа с
низким доходом)
Швейцария
Хитой
Вьетнам
Малави
Швеция
Арманистон
Украина
Руанда
АҚШ
Жанубий Африка
Ҳиндистон
Танзания
Буюк Британия
Грузия
Филиппин
Нигер
Голландия
Шимолий Македония
Молдова
Мадагаскар
Дания
Таиланд
Мўғулистон
Мозамбик
Финляндия
Сербия
Тунис
Непал
Сингапур
Ямайка
Кения
Буркина-Фасо
Германия
Коста-Рика
Марокаш
Тожикистон
Корея Республикаси
Болгария
Қирғизистон
Уганда
Гонконг
Черногория
Сенегал
Того
Франция
Бразилия
Индонезия
Мали
Исроил
Колумбия
Салвадор
Эфиопия
Ирландия
Малайзия
Зимбабве
Гвинея
Япония
Иордания
Ўзбекистон
Бенин
Канада
Мексика
Гондурас
Яман
Ривожланиш
даражасига
мос равишда
Люксембург
Босния ва Герцеговина
Kabo-Verde
Австрия
Эрон (Ислом Республикаси)
Камбоджа
Норвегия
Перу
Кот-дъИвуар
Исландия
Албания
Покистон
Бельгия
Беларус
Гана
Австралия
Маврикий
Миср
Чехия
Руминия
Камерун
Эстония
Ливан
Боливия
Янги Зеландия
Эквадор
Бангладеш
Португалия
Озарбайжон
Замбия
Италия
Туркия
Нигерия
Кипр
Аргентина
Лаос
Испания
Парагвай
Мянма
Мальта
Россия Федерацияси
Камбоджа
Латвия
Шри-Ланка
Венгрия
Гватемала
Словения
Намибия
Хорватия
Боствана
Польша
Доминикана Республикаси
Греция
Жазоир
Бошқа
давлатлар
Чили
Қозоғистон
Словакия
Литва
Уругвай
БАА
Панама
Саудия Арабистони
Қатар
Бруней
Тринидад анд Тобаго
Баҳраин
Қувайт
Оман
Манба:
Global Innovation Index Database, Cornell, INSEAD, and WIPO, 2020 маълумотлари асосида муаллиф ишланмаси
ИННОВАЦИЯ ВА ИНВЕСТИЦИЯ
Иқтисодиёт ва таълим / 2021 йил, 3-сон
18
Минтақалар Бирлашган Миллатлар Таш-
килотининг таснифига асосланади: EUR =
Европа; NAC = Шимолий Америка; LCN = Лотин
Америкаси ва Кариб ҳавзаси; CSA = Марказий ва
Жанубий Осиё; SEAO = Жануби-Шарқий Осиё ва
Океания; NAWA = Шимолий Африка ва Яқин
Шарқ; SSF = Саҳрои Кабр ва Жанубий Африка.
3-жадвал
2020 йилда инновация киритиш суб-индексилари рейтинги
Манба:
Global Innovation Index Database, Cornell, INSEAD, and WIPO, 2020 маълумотлари асосида муаллиф ишланмаси
Ҳисоб
Mintaqa
(0-100)
Region
100
Сингапур
70,2
1
HI
1
SEAO
1
Швейцария
69,42
2
HI
2
EUR
2
Швеция
69,19
3
HI
3
EUR
1
АҚШ
68,84
4
HI
4
NAC
3
Дания
66,77
5
HI
5
EUR
4
Буюк Британия
65,97
6
HI
6
EUR
5
Гонконг, Хитой
65,79
7
HI
7
SEAO
6
Финляндия
65,57
8
HI
8
EUR
1
Канада
64,84
9
HI
9
NAC
7
Корея
Республикаси
64,83
10
HI
10
SEAO
2
Голландия
64,45
11
HI
11
EUR
3
Япония
63,59
12
HI
12
SEAO
8
Австралия
62,86
13
HI
13
SEAO
1
Германия
62,71
14
HI
14
EUR
4
Норвегия
62,67
15
HI
15
EUR
9
Франция
61,43
16
HI
16
EUR
5
Исроил
61,36
17
HI
17
NAWA
2
Австрия
61,15
18
HI
18
EUR
10
Янги Зеландия
60,95
19
HI
19
SEAO
11
Ирландия
59,72
20
HI
20
EUR
12
Белгия
59,62
21
HI
21
EUR
13
Бирлашган Араб
Амирликлари
58,29
22
HI
22
NAWA
14
Исландия
57,27
23
HI
23
EUR
6
Люксембург
57,23
24
HI
24
EUR
15
Эстония
56,11
25
HI
25
EUR
16
Хитой
55,51
26
UM
1
SEAO
7
Испания
54,85
27
HI
26
EUR
17
Чехия Республикаси 54,74
28
HI
27
EUR
18
Словения
54,09
29
HI
28
EUR
2
Кипр
53,17
30
HI
29
NAWA
19
Малта
52,63
31
HI
30
EUR
20
Португалия
52,52
32
HI
31
EUR
21
Италия
52,41
33
HI
32
EUR
8
Малайзия
52,23
34
UM
2
SEAO
3
Латвия
49,6
35
HI
33
EUR
22
Литва
49,38
36
HI
34
EUR
23
Венгрия
49,25
37
HI
35
EUR
24
Полша
49,09
38
HI
36
EUR
25
Бруней-Даруссалом 48,16
39
HI
37
SEAO
26
Греция
48,04
40
HI
38
EUR
27
Чили
46,97
41
HI
39
LCN
28
Россия
46,64
42
UM
3
EUR
9
Словакия
46,54
43
HI
40
EUR
29
Хорватия
46,3
44
HI
41
EUR
10
Болгария
45,98
45
UM
4
EUR
30
Шимолий
Македония
45,9
46
UM
5
EUR
31
Маврикий
45,77
47
UM
6
SSF
32
Таиланд
45,45
48
UM
7
SEAO
1
Жанубий Африка
44,85
49
UM
8
SSF
33
Саудия Арабистони 44,49
50
HI
42
NAWA
11
Қозоғистон
42,78
60
UM
17
CSA
2
Ўзбекистон
38,24
81
LM
8
CSA
13
Қирғизистон
36,62
88
LM
10
CSA
4
Тожикистон
31,04
108
LI
5
CSA
10
Ўрин
(Rank)
Даромад
Income
Ўрин
Rank
Минтақа
Region
Медиана
41.39
Мамлакат
/
иқтисодиёт
ИННОВАЦИЯ ВА ИНВЕСТИЦИЯ
Иқтисодиёт ва таълим / 2021 йил, 3-сон
19
4-жадвал
2020 йилда инновацион маҳсулот суб-индексилари рейтинги
Манба:
Global Innovation Index Database, Cornell, INSEAD, and WIPO, 2020 маълумотлари асосида муаллиф ишланмаси
Изоҳлар:
Жаҳон банки даромадлари гуруҳи таснифи (2019 йил июл): LI = кам даромад; LM = паст-ўрта даромад; UM =
юқори-ўртача даромад ва HI = юқори даромад.
Ҳисоб
(
Score)
Ўрин Даромад
Ўрин
Минтақа O‘rin
(0-100)
(Rank) Income
Rank
Region
Rank
Швейцария
62,75
1
HI
1
EUR
1
Швеция
55,75
2
HI
2
EUR
2
Буюк Британия
53,59
3
HI
3
EUR
3
Голландия
53,08
4
HI
4
EUR
4
Америка Қўшма Штатл
ари
52,28
5
HI
5
NAC
1
Хитой
51,04
6
UM
1
SEAO
1
Германия
50,39
7
HI
6
EUR
5
Финляндия
48,47
8
HI
7
EUR
6
Дания
48,3
9
HI
8
EUR
7
Корея Республикаси
47,4
10
HI
9
SEAO
2
Ирландия
46,38
11
HI
10
EUR
8
Франция
45,89
12
HI
11
EUR
9
Исроил
45,73
13
HI
12
NAWA
1
Люксембург
44,45
14
HI
13
EUR
10
Сингапур
43,02
15
HI
14
SEAO
3
Гонконг, Хитой
42,68
16
HI
15
SEAO
4
Чехия Республикаси
41,95
17
HI
16
EUR
11
Япония
41,8
18
HI
17
SEAO
5
Исландия
41,18
19
HI
18
EUR
12
Эстония
40,45
20
HI
19
EUR
13
Малта
40,14
21
HI
20
EUR
14
Канада
39,68
22
HI
21
NAC
2
Австрия
39,1
23
HI
22
EUR
15
Италия
39,06
24
HI
23
EUR
16
Белгия
38,64
25
HI
24
EUR
17
Кипр
38,17
26
HI
25
NAWA
2
Испания
36,35
27
HI
26
EUR
18
Норвегия
35,91
28
HI
27
EUR
19
Португалия
34,5
29
HI
28
EUR
20
Болгария
33,98
30
UM
2
EUR
21
Австралия
33,85
31
HI
29
SEAO
6
Венгрия
33,8
32
HI
30
EUR
22
Янги Зеландия
33,06
33
HI
31
SEAO
7
Словакия
32,86
34
HI
32
EUR
23
Латвия
32,63
35
HI
33
EUR
24
Малайзия
32,61
36
UM
3
SEAO
8
Украина
32,49
37
LM
1
EUR
25
Ветнам
32,17
38
LM
2
SEAO
9
Словения
31,73
39
HI
34
EUR
26
Полша
30,81
40
HI
35
EUR
27
Филиппин
29,62
41
LM
3
SEAO
10
Литва
28,98
42
HI
36
EUR
28
Хорватия
28,24
43
HI
37
EUR
29
Таиланд
27,91
44
UM
4
SEAO
11
Ҳиндистон
27,66
45
LM
4
CSA
1
Руминия
27,47
46
UM
5
EUR
30
Арманистон
27,15
47
UM
6
NAWA
3
Молдова Республикаси 26,79
48
LM
5
EUR
31
Черногория
26,62
49
UM
7
EUR
32
Эрон
25,86
50
UM
8
CSA
2
Қозоғистон
14,34
94
UM
31
CSA
5
Тожикистон
13,43
99
LI
2
CSA
6
Қирғизистон
12,4
107
LM
20
CSA
8
Ўзбекистон
10,83
118
LM
25
CSA
10
Мамлакат
/
иқтисодиёт
Median
20.74
ИННОВАЦИЯ ВА ИНВЕСТИЦИЯ
Иқтисодиёт ва таълим / 2021 йил, 3-сон
20
Хусусан, инновациялар индекси бўйича
2020 йилда 131 та мамлакатда тадқиқот олиб
борилган. Тадқиқот натижасига кўра, иннова-
ция жараёнларини қўллаш, тадбиқ қилиш ва
амалга оширишни ўзида мужассамлаштирган
ҳолда ушбу индексда дунё мамлакатлари рей-
тинги белгиланди. Инновация индексини турли
кўрсаткичлар бўйича аниқлаш ва кўрсатиш
мумкин. Хусусан, жаҳондаги мамлакатлар бўйи-
ча турли хил даромад даражаларида иннова-
цион кўрсаткичлар аниқланган. Ўзбекистон
Global innovation indexга қайтди. Маълумотлар
етишмаслиги сабабли беш йил давомида рей-
тингга киритилмасдан келинганидан сўнг, 2020
йил 93-ўринга эришди. Рўйхат бўйича 2020 йил-
да Қозоғистон 77, Қирғизистон 94, Тожикистон
109 ўринни эгаллаган. 2019 йилда эса Қозоғис-
тон 79, Қирғизистон 90, Тожикистон 100 ўринни
эгаллаган эди.
2-жадвалга асосан, ривожланиш даражаси
кутилганидан юқори ва ривожланиш даражаси-
га мос равишда жаҳон мамлакатлари юқори
даромадли, юқори ўрта даромадли, қуйи ўрта
даромадли ва кам даромадли гуруҳларга ажра-
тилади. Шу гуруҳлардан Ўзбекистон Республи-
каси ривожланиш даражаси кутилганидан юқо-
ри, қуйи ўрта даромадли гуруҳга мансуб. Сабаби
жаҳон мамлакатларида иқтисодий индекс
кўрсаткичлари асосида инновацияларни ривож-
лантириш ўзига хос аҳамият касб этиб, бу
борада республикамизда ҳам инсон ҳуқуқлари
ҳимоясини кафолатлаш, аҳоли турмуш даража-
сини ошириш, иқтисодий фаолиятда эркинлик-
ни таъминлаш, суд-ҳуқуқ соҳасидаги моддий ва
процессуал нормаларни такомиллаштиришга
қаратилган ислоҳотлар мамлакатимизнинг хал-
қаро рейтинг ва индекслардаги кўрсаткичлари
ошишига сабаб бўлмоқда. Жумладан, сўнгги
тўрт йил давомида мамлакатимиз Мерос жам-
ғармасининг “Иқтисодий эркинлик” индексида
52 поғонага, Жаҳон банкининг “Логистика сама-
радорлиги” индексида 19 поғонага ва “Бизнес
юритиш” индексида 18 поғонага кўтарилди
3-жадвалдан кўриниб турибдики, Innovat-
siya Kiritish Sub-indeksiда Ўзбекистон 81 ўринни
эгаллади. Рўйхат бўйича Қозоғистон 77, Қирғи-
зистон 94, Тожикистон 108 ўринни эгаллаган.
2019 йилда эса Қозоғистон 64, Қирғизистон 78,
Тожикистон 107 ўринни эгаллаган эди.
Минтақалар Бирлашган Миллатлар Таш-
килотининг таснифига асосланади: EUR =
Европа; NAC = Шимолий Америка; LCN = Лотин
Америкаси ва Кариб ҳавзаси; CSA = Марказий ва
Жанубий Осиё; SEAO = Жануби-Шарқий Осиё ва
Океания; NAWA = Шимолий Африка ва Яқин
Шарқ; SSF = Саҳрои Кабр ва Жанубий Африка.
Жадвалга асосан, Innovatsion mahsulot Sub
indexiда Ўзбекистон 118 ўринни эгаллади.
Рўйхат бўйича Қозоғистон 94, Қирғизистон 107,
Тожикистон 99 ўринни эгаллаган. 2019 йилда
эса Қозоғистон 92, Қирғизистон 111, Тожикис-
тон 83 ўринни эгаллаган эди.
Ўзбекистон Иқтисодий ҳамкорлик ва
тараққиёт ташкилотининг “Мамлакатларга хос
хатарларни таснифлаш” тизимидаги 6-гуруҳ
мамлакатлари қаторидан 5-гуруҳ мамлакатлари
қаторига кўтарилди. Шу билан бирга, рейтинг-
лар билан ишлашга етарлича эътибор қаратил-
маётганлиги ва халқаро ташкилотлар томони-
дан ўтказилаётган сўровларда аксарият исло-
ҳотлар ўз аксини топмаётганлиги оқибатида
устувор халқаро рейтинг ва индексларда
Ўзбекистон Республикаси қуйи поғоналарда
қолмоқда. Бу борада ва ушбу масаланинг ечими
сифатида Ўзбекистон Республикаси Президен-
тининг 2020 йил 2 июнда махсус фармони[1]
қабул қилинди. Натижада, маълум муддат та-
наффусдан сўнг Ўзбекистон глобал инновацион
индексга қайтиб, маълумотлар етишмаслиги са-
бабли беш йил давомида рейтингга киритилма-
ганидан сўнг, 2020 йилда 93-ўринга эришди.
Бироқ, Непал энг яхши даражани қўлга киритди
ва у кам даромадли иқтисодиёт орасида би-
ринчи учталикка янги келган ва 3-ўринни қўлга
киритган.
Ўзбекистон бир йил давомида Иқтисодий
эркинлик индексида 26 поғона юқорилаб, 186
давлат орасида 114-ўринни эгаллади. “Мерос”
(Heritage Foundation) жамғармаси томонидан
“The Wall Street Journal” билан ҳамкорликда
тузиладиган мазкур рейтинг 1995 йилдан буён
эълон қилиб келинади[5]. Рейтингни ишлаб
чиқишда таҳлилчилар 12 омил – эгалик ҳуқуқи,
суд самарадорлиги, ҳукумат жипслиги, солиқ
юкламаси, давлат сарф-харажатлари, фискал
сиёсат, тадбиркорлик эркинлиги, меҳнат эркин-
лиги, монетар эркинлик, савдо эркинлиги, ин-
вестициявий эркинлик, молиявий эркинлик
каби унсурларни инобатга олишади. Ушбу кўр-
саткичлар тўрт гуруҳга бўлинган – “Қонун усту-
ворлиги”, “Иқтисодиётда давлатнинг роли”,
“Барқарор самарадорлик” ва “Бозор шаффофли-
ги”. Йиллик индекс ҳисоботида 186 мамлакат-
нинг ҳар бири 100-баллик тизимда алоҳида ба-
ҳоланади. 80 дан 100 баллгача тўплаган мамла-
катнинг иқтисоди “тўлиқ эркин” ҳисобланади,
70-79,9 балли давлатлар “асосан эркин” баҳога
муносиб кўрилади. 60-69,9 балл “муайян эркин”
ликни, 50-59,9 балл “асосан, эрксизлик” ни ва
0-49,9 балл “тўлиқ эрксизлик” ни англатади.
Умуман олганда, республикамизда фао-
лият кўрсатаётган субъектларнинг амалга оши-
раётган инновацион фаолияти амалиётга янги
ИННОВАЦИЯ ВА ИНВЕСТИЦИЯ
Иқтисодиёт ва таълим / 2021 йил, 3-сон
21
ва такомиллашган ишлаб чиқаришни жорий
қилиш, маҳсулот ишлаб чиқариш харажатлари-
ни минималлаштириш, экологик меъёрларга
жавоб берадиган ҳамда ишлаб чиқариладиган
маҳсулотлар яратиш, уларнинг истеъмол ва
сифат хусусиятларини доимий равишда ошириб
боришни тақазо этади. Бу орқали хизмат кўрса-
тиш соҳасини ислоҳ қилишнинг бугунги кунда
амалга оширилаётган босқичида соҳани жаҳон
тажрибасининг замонавий ютуқлари, иннова-
цияларнинг барча самарали шакллари ҳамда
фан-техника ютуқларидан кенг фойдаланган
ҳолда ривожлантириш кўзда тутилган. Бунда
асосий ўзгаришлар йўналиши сифатида соҳа-
нинг таркибий тузилишига ўзгартиришлар ки-
ритиш билан бирга бошқарув тизимини инно-
вацион янгиликларга таянган ҳолда ташкил
этишга ҳам алоҳида урғу берилмоқда. Ушбу ўз-
гаришларнинг умумий йўналишларини ҳамда
амалга ошириш механизмларини назарда тутув-
чи туризмни ривожлантириш концепциясининг
ишлаб чиқилиши соҳанинг жаҳонда кечаётган
замонавий тараққиёт йўналишлари асосида ри-
вожланишини таъминлайди.
Хулоса ва таклифлар.
Умуман олганда
жаҳон мамлакатларининг иқтисодий индекс
кўрсаткичлари турли мезон ва шартлар асосида
ишлаб чиқилган бўлиб, уларнинг таснифи дав-
латлар бўйича ажратилади. Ҳамда иқтисодий
индекс кўрсаткичлари бевосита инновациялар-
ни ривожлантириш билан боғлиқ. Жаҳон мам-
лакатларининг турли хил даромад даражалари-
да инновацион кўрсаткичлар таснифига кўра
юқори даромадли, юқори ўрта даромадли, қуйи
ўрта даромадли ва кам даромадли гуруҳларга
ажратилиши энг муҳим бўлган иқтисодий ин-
декс кўрсаткичлари бўлиб ҳисобланади.
Шундай қилиб, инновациялар ўртасида
глобал инновацион индекси алоҳида ўринни
эгаллайди, унинг таркиби инновацияларни
жалб этиш ва инновацион маҳсулотларни яра-
тишга қаратилган суб-индекс, яъни индекс
элементларидан иборат бўлади. Бу индекс ақ-
лий меҳнат орқали инновацион иқтисодиётни
ривожлантиришдан иборат. Ўзбекистон 2020
йилда глобал инновацион индекс кўрсаткичи
бўйича дунёда 93-ўринни эгаллаб, бу бевосита
интернет ва ахборот технология хизматлари,
илмий билимларнинг тараққиёти, тадбиркор-
лик ва бизнеснинг қулай шароити, замонавий
банк хизматларининг кўрсатилиши, янги инно-
вацион ишланмаларни яратиш ва жаҳон мамла-
катларига экспорт қилиш каби вазифаларда ўз
аксини топади.
Жамият тараққиётининг ҳар бир соҳаси
бугунги тез суръатлар билан ўзгариб бораётган
даврда инновацияларсиз ривожлана олмайди.
Бугунги кунда ривожланган мамлакатлар тарақ-
қиётининг пойдевори - иқтисодиётнинг турли
соҳаларини тўлиқ қамраб олувчи инновацион
тизимнинг шаклланиши ва бу тизимнинг сама-
рали фаолияти билан белгиланмоқда.
Юқоридагилардан келиб чиқиб, иннова-
циялар асосида индекс кўрсаткичларини ҳисоб-
лашни янада такомиллаштириш учун қуйидаги
чора-тадбирларни амалга ошириш лозим деб
ҳисоблаймиз:
- ҳудудларда миллий инновацион индекс-
ларни ҳисоблашнинг онлайн марказларини
ташкил этиш;
- инновацион индексларни ҳисоблаш мар-
казларининг иш фаолиятини доимий монито-
ринг қилиб бориш;
- инновацион маҳсулот яратишда унга
таъсир кўрсатувчи барча омилларни комплекс
ҳисобга олиш ва контент таҳлил қилиб бориш;
- даромадларни табақалаштириш сиёсати-
нинг механизмларини янада риқожлантириш,
уни амалга оширишнинг миллий концепцияси-
ни ишлаб чиқиш ва ягона сиёсатини шакллан-
тириш.
Манба ва фойдаланилган адабиётлар рўйхати:
1.
Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2020 йил 2 июндаги ПФ-6003-сонли “Ўзбекистон Республикасининг халқаро
рейтинг ва индекслардаги ўрнини яхшилаш ҳамда давлат органлари ва ташкилотларида улар билан тизимли ишлашнинг янги
механизмини жорий қилиш тўғрисида”ги Фармони. //
2.
Giulio Cainelli , Rinaldo Evangelista & Maria Savona (2004) The impact of innovation on economic performance in services, The
Service Industries Journal, 24:1, 116-130
3.
Indicators used to measure service innovation and
manufacturing innovation Journal of Innovation & KnowledgeVolume 6, Issue 1, January–March 2021, Pages 11-26
4.
Rudra P.PradhanaMak B.ArvinbMahendhiranNaircSara E.Bennettd
The dynamics among entrepreneurship, innovation, and
economic growth in the Eurozone countries Journal of Policy Modeling. Volume 42, Issue 5, September–October 2020, Pages 1106-1122
5.
“Тараққиёт стратегияси” маркази. https://strategy.uz/index.php?news=891
6.
INSEAD, WIPO, Cornell University: The Global Innovation Index, 2019.
7.
Global Innovation Index Database, Cornell, INSEAD, and WIPO, 2020.
8.
Katsoni V., Velander K. Innovative approaches to tourism and leisure. – Springer, 2018.
9.
Bouchon F., Rawat K. Rural areas of ASEAN and tourism services, a field for innovative solutions //Procedia-Social and Behavioral
Sciences. – 2016. – Т. 224. – С. 44-51.
ИННОВАЦИЯ ВА ИНВЕСТИЦИЯ
