Иқтисодиёт ва таълим / 2021 йил 2-сон
197
Dadajonova MartabaxonMahmudovna
iqtisod fanlar nomzodi dotsent,
“Sanoat ishlab chiqarishni tashkil etsh” kafedrasi
Andijon mashinasozlik instituti
XIZMATLAR SOHASIDA TURISTIK MAHSULOTLAR TAKLIFINI MAVSUMIYLASHTIRISH
ORQALI MARKETING INSTRUMENTLARIDAN SAMARALI FOYDALANISH
Аnnotatsiya.
Mavsumiy tebranishlar inson faoliyatining barcha sohalarida mavjuddir. Mavsumiy tebranishlar inson
hayotining barcha sohalarida mavjud bo'lib, umuman ijtimoiy-iqtisodiy jarayonlarning rivojlanishiga sezilarli ta'sir ko'rsatadi.
Turizmning mavsumiy omillari sezgirligi bir qator ob'ektiv omillarning mavjudligi bilan belgilanadi: marshrutlarning iqlimiy
xususiyatlaridan ba'zi ijtimoiy jarayonlarning tsiklik tabiatigacha. Bundan tashqari, turizmda mavsumiylik omilining
xususiyatlari batafsilroq ko'rib chiqishni talab qiladi. Maqolada mamlakat iqtisodiyotini innovatsion rivojlantirish, mamlakatni
ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirish, raqamli iqtisodiyotga o'tishda muhimligini, raqamli iqtisodiyotga turistik mahsulotlarni etkazib
berish bo'yicha jahon tajribasining ahamiyatini, turistik mahsulotlar taklifini shakllantirish masalalari yoritib berilgan.
Kalit so'zlar:
iqtisodiyot, raqamli iqtisodiyot, turizm mahsulotlarini etkazib berish, mavsumiylik, turizm, raqamli
texnologiyalar.
ЭФФЕКТИВНОЕ ИСПОЛЬЗОВАНИЕ МАРКЕТИНГОВЫХ ИНСТРУМЕНТОВ ЗА СЧЕТ
СЕЗОННОСТИ ПРЕДЛОЖЕНИЯ ТУРИСТИЧЕСКИХ ПРОДУКТОВ В СФЕРЕ УСЛУГ
Аннотация.
Сезонные колебания присутствуют во всех сферах человеческой деятельности и вообще.
Сезонные колебания присутствуют во всех сферах жизнедеятельности человека и оказывают существенное влияние
на развитие социально-экономических процессов в целом. Чувствительность туризма к сезонному фактору
определяется наличием ряда объективных факторов: от климатических характеристик маршрутов до циклического
характера некоторых социальных процессов. Кроме того, характеристики фактора сезонности в туризме требуют
более детального рассмотрения. В статье мы видим важность инновационного развития экономики страны в
социально-экономическом развитии страны, переход к цифровой экономике, мировой опыт поставок туристической
продукции в цифровую экономику, методологические подходы к формированию предложения туристской продукции.
Ключевые слова
:
экономика, цифровая экономика, поставка туристической продукции, сезонность, туризм,
цифровые технологии.
EFFECTIVE USE OF MARKETING TOOLS THROUGH THE SEASONALIZATION OF THE
SUPPLY TOURISM PRODUCTS IN THE SERVICES SECTOR
Annotation.
Seasonal fluctuations are present in all spheres of human activity and in general. Seasonal fluctuations are
present in all spheres of human life and have a significant impact on the development of socio-economic processes in general. The
sensitivity of tourism to the seasonal factor is determined by the presence of a number of objective factors: from the climatic
characteristics of the routes to the cyclical nature of some social processes. In addition, the characteristics of the seasonality
factor in tourism require more detailed consideration. In the article we see the importance of the innovative development of the
country's economy in the socio-economic development of the country, the transition to the digital economy, world experience in
the supply of tourism products to the digital economy, methodological approaches to the formation of the offer of tourism
products.
Key words:
economy, digital economy, supply of tourism products, seasonality, tourism, digital technologies.
Turizm mamlakatning va alohida mintaqa-
larning ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishiga katta
ta'sir ko'rsatadigan soha. Iqtisodiy faoliyatning
ushbu turi iqtisodiyotning turdosh tarmoqlaridan
daromad keltiradigan ko'paytiruvchi samarador-
lik bilan tavsiflanadi.
Bugungi kunda mamlakatimizda O‘zbekis-
ton Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyev
rahnamoligida turizmni rivojlantirishga alohida
e’tibor qaratilmoqda. O'zbekiston Respublikasi
Prezidenti Shavkat Mirziyoyevning Oliy Majlis-
ning 2020-yil 24-yanvardagi ma'ruzasida 2019-
yilda 86 ta davlat fuqarolari uchun vizasiz rejim
va 57 ta davlat fuqarolari uchun vizasiz rejim
joriy etilganligi aytilgan edi [1]. Murojaatnomada
turizmni rivojlantirish bo'yicha keyingi chora-
tadbirlar belgilangandi, xususan:
-turizm sanoatini iqtisodiyotning strategik
tarmog'iga aylantirish;
-bu yil mamlakatimizga sayyohlar oqimi-
ning 7,5 mln. kishigacha o'sishini ta'minlash;
-katta salohiyatga ega bo'lgan ziyoratlar va
tibbiy turizmni jadal rivojlantirish.
Mavsumiy tebranish jarayonlari inson fao-
liyatining barcha sohalarida mavjud bo'lib, umu-
man olganda ijtimoiy-iqtisodiy jarayonlarning ri-
vojlanishiga jiddiy ta'sir ko'rsatmoqda. Turizm-
ning mavsumiylik omiliga ta'sirchanligi bir qator
ob'ektiv omillarning mavjudligi bilan belgilanadi:
yo'nalishlarning iqlimiy xususiyatlaridan ba'zi ij-
timoiy jarayonlarning siklik xarakteriga qadar[2].
Bundan tashqari, turizmga mavsumiylik omili-
ning xususiyatlari batafsilroq ko'rib chiqilishini
talab qiladi. Mamlakatning iqtisodiyotini innovat-
ХИЗМАТЛАР СОҲАСИ
Иқтисодиёт ва таълим / 2021 йил 2-сон
198
sion rivojlantirilishi mamlakat ijtimoiy-iqtisodiy
taraqqiyotida raqamli iqtisodiyotga o‘tish davrini
qanchalik muhimligini, raqamli iqtisodiyot sha-
roitida turistik mahsulotlarining takliflarini jahon
tajribasi, turizm sanoatining rivojlanishidagi tu-
ristik mahsulotlar taklifini mavsumiylashtirishni
shakillanishi uchun uslubiy yondashuvlarni izla-
shimiz lozim. Bunday sharoitda turizm xizmatla-
rining mintaqaviy bozorini o'rganish va uning
shakllanishi va faoliyatining asosiy konseptual
mexanizmlarini ishlab chiqish dolzarb vazifadir.
Turistik bozor iqtisodiyotning jadal rivojla-
nayotgan sohasi bo'lib, uning o'ziga xos xususiya-
ti siklik xarakterga ega. Sikliklik asosiy tenden-
siyalarni takrorlash va rivojlanish intensivligini
anglatadi. Sikliklikning ikki turini ajratish mum-
kin [3]:
iqtisodiy siklik, ya'ni juda uzoq vaqt va bir
necha yillarni o'z ichiga olgan. Bunday sikliklik
uzoq muddatli rejalashtirish va tahlil qilish uchun
zarurdir, chunki u bozor mexanizmining asosiy
qonunlarini aks ettiradi;
kichik yoki mavsumiy sikllar. Uning vaqt
oralig'i bir yilgacha. Bu mavsumiy va iqlim o'zga-
rishiga ko'p yoki kamroq mos keladi.
Shunday qilib, siklik - bu vaqt o'tishi bilan
muntazam ravishda takrorlanib turadigan uning
rivojlanish darajasi, vektori, tezligi va tabiatining
o'zgarishi[4]. Mavsumiylik yoki mavsumiy tebra-
nishlar bilan ular ijtimoiy-iqtisodiy hodisalarning
yillik miqyosdagi dinamikasining barqaror yoki
kamligini anglatadi. Ularning sabablari mahsu-
lotni etkazib berish xususiyatlari, iste'molchilar
talablari, ko'rib chiqilayotgan davrning turli vaqt-
larida iqlim sharoitlarining o'zgarishiga qarab
xarajatlarning o'zgarishi va boshqalar. Boshqacha
qilib aytganda, mavsumiylik talab va taklifning yil
davomida va doimiy takrorlanib turadigan o'zga-
ruvchan dinamikasini anglatadi.
Turizm bugungi kunda sivilizatsiya shaklla-
nishining belgisi, dunyoni anglash vositasi, mada-
niy darajani ko'tarish va sayyohlarning sog'lig'ini
tiklash usuli hisoblanadi. Turizm iqtisodiyotning
bir tarmog'i ekanligiga asoslanib, turistik talab va
turistik taklif kabi asosiy tushunchalarni o'z ichi-
ga olmasdan turib amalga oshirish mumkin emas,
bu esa o'z navbatida turizmni iqtisodiy soha sifa-
tida tushunishda muhimdir.
Bir yil davomida talab va taklifning mavsu-
miy o'zgarishi ko'rinishi mumkin, masalan:
1-rasm. 1 yil davomida turistik mahsulotlarni sotilish hajmi
Keyingi grafikdan 3 yil davomida turistik mahsulotlarni sotilish hajmi mavsumiy tebranishlarni
ko`rsatmoqda:
2-rasm. 3 yil davomida turistik mahsulotlarni sotilish hajmi
0
50
100
150
200
250
300
350
400
Qish
Bahor
Yoz
Kuz
Turmahsulotni sotish hajmi
0
100
200
300
400
Qish Bahor Yoz Kuz Qish Bahor Yoz Kuz Qish Bahor Yoz Kuz
Turmahsulotni sotish hajmi
ХИЗМАТЛАР СОҲАСИ
Иқтисодиёт ва таълим / 2021 йил 2-сон
199
Mavsumiylik juda murakkab hodisa. Ko'-
pincha uning oqibatlari bir-biriga zid keladi. Ko'-
pincha bozorda turistik mahsulotning paydo bo'-
lishi, ayniqsa yozda mavsumiy tebranishlar va
narxlarning yuqori cho'qqisiga olib keladi. Bu ta-
labning mavsumiy o'sishiga mos keladi. Biroq,
hozirgi vaqtda ko'plab sayyohlik kompaniyalari-
da juda ko'p turistik dasturlar va yo'nalishlar
mavjud, bu ularga yil davomida talabni ta'minlay-
di. Bu mavsumiy o'zgarishlarga silliqlashtiruvchi
ta'sir ko'rsatadi. Biroq, baribir, siz ko'pincha
"o'lik" mavsum sifatida erta bahorni kuzata ola-
siz. Shunday qilib, ko'p jihatdan mavsumiylik bo-
zor mexanizmi, talab va taklif muvozanatining
namoyonidir.
Biroq, ba'zi mamlakatlarda buning aksi
mavjud. Turizm menejeri har doim mavsum fak-
torini yodda tutishi kerak. Umuman olganda, tu-
ristik faoliyat mavsumining to'rt turini ajratish
mumkin[5]:
Pik mavsumi
(tepada). Bu sayyohlarning
hordiq chiqarishini tashkil qilish uchun eng qulay
bo'lgan vaqt davrining nomi. Bu sayyohlarning
maksimal zichligi bilan ajralib turadi, chunki u
dam olish va dam olish uchun eng qulay sharoit-
larga ega.
Yuqori mavsum
- sayyohlik faolligining
oshishi davri. Hozirgi vaqtda sayyohlik xizmatlari
uchun eng yuqori narxlar belgilanadi.
Mavsumning pastligi
sayyohlik bozorida
ishbilarmonlik faolligining pasayishi bilan tavsif-
lanadi. Bu vaqt dam olish uchun eng maqbul emas
va shuning uchun turistik mahsulot narxi sezilarli
darajada pasayadi.
“O'lik” fasli
- bu belgilangan joyda dam
olish uchun eng noqulay sharoitlarni kuzatish
mumkin bo'lgan vaqtning nomi. Biz bunday sha-
roitlarga, masalan, noqulay ob-havoga (yomg'irli
mavsum, past harorat, yuqori namlik va boshqa-
lar) murojaat qilishimiz mumkin - bu asosiy omil
deb ataladigan narsa.
Biroq, turizmda mavsumiylik nafaqat iqlim
omillari bilan belgilanadi, bir qator muhim, ular
ikkinchi darajali deb ataladi. Birinchidan, bu iqti-
sodiy, ya'ni tovarlar va xizmatlar iste'moli tarkibi,
taklif orqali to'lov qobiliyatini shakllantirish va
boshqalar.
Ikkinchidan, mavsumiylik ko'p jihatdan ijti-
moiy omillar bilan belgilanadi, masalan, bo'sh
vaqtning mavjudligi (ommaviy ta'til, maktab va
talabalar ta'tillari). Uchinchidan, demografik
omillar deb ataladigan jins va yosh tarkibi va
boshqa xususiyatlar bo'yicha tabaqalashtirilgan
talab katta ahamiyatga ega. Texnologik jihatlar
ham muhimdir - bu sifatli xizmatlarni kompleks
ravishda taqdim etish bilan bog'liq. Psixologik
omillarga moda, did, an'analar kiradi.
Bundan tashqari, talabning mavsumiyligi
turizm turiga va uning rivojlanishi hududiga ham
bog'liq. Turistik mahsulotni sotishda mavsumiy-
lik-ning roli yuqorida aytib o'tilganidek, talabning
mavsumiyligi turizm xizmatlarini sotishda mu-
him rol o'ynaydi. Ushbu hodisa ham ijobiy, ham
salbiy oqibatlarga ega.
Bir tomondan, mavsumiylik ish vaqtining
notekis taqsimlanishiga sabab bo'ladi. Bu shuni
anglatadiki, yuqori turistik mavsumda turizm
sohasiga xizmat ko'rsatadigan xodimlar ortiqcha
ishlamoqda. Shu bilan birga, mavsumdan tashqari
ish vaqtining etarli emasligi bilan ajralib turadi.
Biroq, kurortlarni joylashtirish va ovqatla-
nish korxonalari bilan taqqoslaganda, sayyohlik
agentliklari mavsum faktoriga deyarli ta'sir et-
maydilar. Turoperatorlar va sayyohlik agentlikla-
ri talabning o'zgarishiga tezda moslashadigan
moslashuvchan tashkilotlardir. Boshqa tomon-
dan, turizmda mavsumiylik xodimlarning keng
doirasiga yordam beradi, chunki bir xil xodim
mavsumiy xususiyatlariga qarab turli funksiya-
larni bajarishi kerak.
Mavsumiylikni mohiyatidan chiqarib tash-
lab bo'lmaydi, uni faqat yumshatish mumkin. Ta'-
tildan tashqari mavsumda bunga reklama sayo-
hatlari, chegirmalar, sayyohlarni jalb qilish uchun
maxsus tadbirlar (festivallar, ko'rgazmalar, bay-
ramlar), rag'batlantiruvchi turlar kiradi.
Dunyoda mavsumiylik muammosi turli
yo'llar bilan hal qilinadi. Yana bir yo'nalish – mav-
sumiy tebranishlarga duch kelmaydigan turistik
mahsulotlarning yangi turlarini ishlab chiqish va
ommalashtirish. Taxmin qilish mumkinki, yangi
turistik mahsulotni amalga oshirish va ilgari su-
rish butun jarayoni bilan ta'minlangan va allaqa-
chon shu asosda, siz ushbu loyihani amalga oshi-
rish uchun zarur bo'lgan taxminiy xarajatlarni
hisoblashingiz mumkin. Reklamani amalga oshi-
rish reklama byudjetini moliyalashtirish, ishlab
chiqish va amalga oshirish muammosi bilan
chambarchas bog'liqdir[6]. Reklama byudjetining
rivojlanishi, barcha reklama faoliyati singari, ko'p
jihatdan sub'ektiv, ijodiy yondashuvga ega va
ko'p jihatdan ushbu jarayonga mas'ul mutaxas-
sislarning sezgi, tajribasi, individual xususiyatla-
riga bog'liq.
Reklama uchun mablag'larning umumiy
miqdorini aniqlash bir qator omillarni hisobga
olishni o'z ichiga oladi, ularning asosiylari:
-taklif etilayotgan bozorning hajmi va hajmi
(segment, mintaqa, mamlakat);
ХИЗМАТЛАР СОҲАСИ
Иқтисодиёт ва таълим / 2021 йил 2-сон
200
-turizm korxonasining umumiy marketing
aralashmasida reklama rolini;
-reklama qilinadigan turistik mahsulotning
o'ziga xosligi va uning hayot tsiklining bosqichi;
-hisoblangan savdo va foyda;
-reklama raqobatchilarining xarajatlari;
-o'z moliyaviy imkoniyatlari.
Reklama byudjeti aloqa majmuasi xarajatla-
rining umumiy smetasiga mos ravishda mos keli-
shi kerak. Uning hisob-kitoblari uchun marketing
byudjetini umuman aniqlashda bir xil usullar
qo'llaniladi. Shuni yodda tutish kerakki, ushbu
usullarning hech biri universal va mukammal
emas. Har bir usulga xos bo'lgan kamchiliklarni
hisobga olgan holda, integratsiyalashgan usulga
asoslangan byudjet eng oqilona bo'lishini tan
olish kerak. Bu, masalan, raqobatchilarning xatti-
harakatlarini va kompaniyaning reklama o'tka-
zishga imkon beradigan vositalarini hisobga ol-
gan holda, vazifani bajarishga qaratilgan yonda-
shuvga asoslanishi mumkin. Reklama byudjyetini
taqsimlashda, bozordagi vaziyatning murakkabla-
shishi, talabning pasayishi yoki reklama orqali
o'zgartirish zarurati yuzaga kelgan taqdirda,
mablag'larning bir qismini zaxiraga yuborish tav-
siya etiladi. Milliy sayyohlik mahsulotlarini xorij-
da ommalashtirishning ikkita yo'nalishi mavjud.
1. O`zbekiston turoperatorlari yoki xizmat
ko'rsatuvchi provayderlari bilan chet elga chiquv-
chi turoperatorlari o'rtasidagi hamkorlikni rivoj-
lantirish quyidagi shartlarda amalga oshiriladi:
-qo'shma biznesni ro'yxatdan o'tkazish tar-
tibini soddalashtirish, soliq rejimi va buxgalteriya
hisobi orqali davlat nomidan ishbilarmonlik alo-
qalarini rag'batlantirish.
-xizmat ko'rsatish standartlarini birlashti-
rish, aloqalarni rivojlantirish, O`zbekistonda xu-
susiy biznesning xavfsizligi va iqtisodiy mustaqil-
ligini ta'minlash orqali xalqaro aloqalarni shakl-
lantirish uchun sharoit yaratish.
-Xalqaro ko'rgazmalarda qatnashish orqali
yangi sheriklarni izlash.
-Mavjud agentlik tarmoqlarini moddiy vosi-
talar va o'quv faoliyati orqali rag'batlantirish.
2. Chet ellik sayyohlar orasida O`zbekiston-
ga yo'nalishlarini ommalashtirish kengroq audi-
toriyaga qaratilgan va butun davlat tomonidan
ham, etakchi sayyohlik operatorlari nomidan ham
amalga oshirilishi mumkin. Bu erda asosiy vosita
- bu O`zbekistonning sayyohlik imidjini saqlashga
qaratilgan PR-reklama va reklama tadbirlari.
Mamlakatning turistik qiyofasi - bu muay-
yan mamlakatni dam olish va dam olish uchun
sayohat qilish joyi sifatida ko'rib chiqishda chet
elliklar ongida vujudga keladigan birlashma.
Mamlakatning ijobiy imidji sayohatga borish yoki
uni bekor qilish istagini shakllantiruvchi omildir.
Turistik imidj uning umumiy imidjining ajralmas
qismidir. U quyidagilardan iborat:
-Mamlakatning tashqi aloqalari xususiyati.
-O`zbekiston va dunyo o'rtasidagi munosa-
batlardagi umumiy siyosiy yo'nalish.
-O`zbekiston jamiyatining qonuniy qadri-
yatlari.
-O`zbeklarning turmush tarzi va madaniy
qadriyatlari.
-Mahalliy aholining turmush darajasi.
-Siyosiy barqarorlik.
O`zbekistonning turistik qiyofasi quyidagi-
larga qaratilgan:
-sifatli va to'ldiriladigan ta'tilga ega O`zbe-
kistonning sayyohlik uyushmalarini shakllan-
tirish;
-qaytib kelish istagini kuchaytirish.
Ushbu omillarga qo'shimcha ravishda, tu-
ristik imidjga quyidagilar ham ta'sir qiladi:
-barcha turistik xizmatlarning sifati dara-
jasi;
-chet ellik sayyohlarga xizmat ko'rsatish
sifatiga muvofiqlik darajasi;
-turlar rasmiyatchiligining o'ziga xosligi.
Tasvirning ta'rifi brend tushunchasi bilan
chambarchas bog'liq. Brendlash - bu brendli tu-
ristik xizmatlarni yaratish, turistik xizmatlarga
uzoq muddatli imtiyozlarni shakllantirish faoli-
yati [6]. Brendlash asoslanadi:
-iste'mol bozorining tanlangan segmentiga
ta'sirining kuchayishi;
-materiallarning reklama dalillari va mate-
riallarni reklama qilish;
-xizmatlarning mahalliy sotilishini loyiha-
lashtirish va tashkil etish;
-ma'lum bir tashkilotning xizmatlarini ra-
qobatchilardan ajratib turadigan, uning imidjini
yaratadigan, uning pozitsiyasini va o'ziga xosligi-
ni ta'kidlaydigan muayyan g'oya bilan birlashtiril-
gan.
Ko'rinib turibdi-ki, taqvim yilida sayyohlar
oqimi bir xil bo'lmasligi mumkin, mavsumiy teb-
ranishlarga duch keladi. Noaniqlik va xavf dara-
jasini kamaytirish uchun turizm kompaniyasi
marketing tadqiqotlari orqali taqdim etiladigan
ishonchli, hajmli va o'z vaqtida ma'lumotlarga ega
bo'lishi kerak. Barkamol va professional marke-
ting tadqiqotlari turizm kompaniyasiga o'zlari-
ning bozor imkoniyatlarini ob'ektiv ravishda ba-
holashga va belgilangan maqsadlarga erishish
uchun minimal xavf va aniq ishonch bilan eri-
shish mumkin bo'lgan sohalarni tanlashga imkon
beradi. Turizmda mavsumiylikni o'rganish tabiiy
ХИЗМАТЛАР СОҲАСИ
Иқтисодиёт ва таълим / 2021 йил 2-сон
201
va iqlim sharoitlarining turistik oqimning shakl-
lanishiga ta'sir qilish darajasini aniqlashga, turis-
tik mavsumning davomiyligini aniqlashga, tu-
rizmda mavsumiylikni belgilovchi omillarni aniq-
lashga imkon beradi. Ushbu ma'lumotlardan foy-
dalanib, sayyohlarga xizmat ko'rsatishda mavsu-
miy notekislikni kamaytirish, mintaqa va turistik
kompaniya darajasida mavsumiylikning iqtisodiy
oqibatlarini aniqlash bo'yicha kompleks chora-
tadbirlar ishlab chiqish mumkin. Reklama ishla-
rini rejalashtirishda vaqt faktorini hisobga olish
juda muhim, chunki ularni "yuqori" mavsum
boshlanishidan bir necha oy oldin boshlash yax-
shidir. Bugungi kunga qadar turistik mahsulotni
ishlab chiqish va ilgari surishning bir qancha
usullari mavjud, ulardan eng samaraliini tanlash
kifoya.
Manba va foydalanilgan adabiyotlar ro`yhati:
1. www.UzA.uz. 2020 yil 24 yanvar. O'zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyevning Oliy Majlisga yo'llagan
Murojaatnomasi.
2. Xamzaeva, D. (2019) «Turistik mahsulotlar taklifini mavsumiylashtirishning nazariy tahlili» [online]
daily.uz/uz/ birjaexpert/67873-turistik-mahsulotlar-taklifini mavsumiylashtirishning-nazariy-tahlili
(Accessed 07.12.2019).
3. Яковлев Г. Применение статистических методов при исследовании продукт в туристическом бизнесе //
Практика консалтинга.-2007.-№3. –С. 34
4. Кибиткин А.И., Коник Р.В. Сезонные колебания: необходимость учёта и способы расчёта [электронный
ресурс]. Режим доступа :http: //www. mstu. edu.ru/ publish/conf.
5. Александрова, А. Ю. Международный туризм [Текст]: учебник / А.Ю. Александрова. – 2-е изд., перераб. и доп. –
М.: КНОРУС, 2010. – 464 с.;
6. Черчилль Г.А. Маркетинговые исследования. – СПб.: Питер, 2001.
ХИЗМАТЛАР СОҲАСИ
