Иқтисодиёт ва таълим / 202
1
йил 2
-
сон
231
Манба ва фойдаланилган адабиётлар рўйхати
:
1.
Вспомогательный счет туризма: рекомендуемая методологическая основа, 2008 год (Люксембург, Мадрид,
Нью
-
Йорк, Париж, 2010, (www. https:/
/unstats.un.org)).
2. Methodological manual for tourism statistics (Version 3.1) (Luxembourg: Publications Office of the European Union,
201, 2014, (www.
https://ec.europa.eu/eurostat)
3.
Титенкова
Н.Э. Статистика туризма / Минск 2001.
4.
Ўзбекистон Республикаси Давлат статистика қўмитасининг
2019 йил 30 сентябрдаги 41
-
сонли қарори
билан тасдиқланган “Туризм ёрдамчи ҳисобини шакллантириш бўйича услубий низом”, (www.
5.
Мамаджанов А. “Ўзбекистонда туризм соҳаси ривожланишини характерловчи кўрсаткичлар тизими”, ТДИУ.
“Статистика соҳасидаги ислоҳотлар: муаммолар ва ечимлар” мавзусидаги Республика илмий
-
амалий анжумани
мақола ва тезислар тўплами. Т: 2020
-
Б.
71-76.
6.
Давлат статистика қўмитасининг 2019 йил 30 сентябрдаги 41
-
сонли Қарори билан тасдиқланган “Туризм
ёрдамчи ҳисобини шакллантириш бўйича Услубий низом”.
Nurfayzieva Mohinur Zayniddinovna-
Toshkent davlat iqtisodiyot universiteti,
Turizm va ser
vis kafedrasi katta o’qituvchisi
COVID 19 PANDEMIYASINING TURIZM
IQTISODIYOTIGA TA’SIRI MUAMMOLARI
TAHLILI VA ULARNI BARTARAF ETISH YO’LLARI
Annotatsiya.
Mazkur maqolada, COVID 19 pandemiyasining turizm sektoriga ko’rsatgan salbiy va ijobiy ta’siri tahli
l
qilingan. Hozirgi kunda turizm bozoridagi bo’layotgan o’zgarishlar, ishsizlik muammolari, global iqtisodiy ko’rsatkichlar ko’rib
chiqilgan. Turizm industriyasini qayta tiklash bo’yicha tavsiya va takliflar berilgan.
Kalit so’zlar
.
COVID 19, pandemiya, is
h o’rinlari, Butunjahon Turizm va Sayohat Kengashi (WTTC),
Butunjahon turizm
tashkiloti (UNWTO), turizm sohasi subyektlari.
АНАЛИЗ И ПУТИ РЕШЕНИЕ
ПРОБЛЕМ ВЛИЯНИЯ ПАНДЕМИИ
COVID
19 НА ЭКОНОМИКУ ТУРИЗМА
Аннотация
.
В этой статье анализируются негативные и позитивные последствия пандемии COVID 19 для
туристического сектора. Обсуждаются текущие изменения на туристическом рынке, проблемы рабочие места в
секторе, мировые экономические показатели. Даны рекомендации и предложения по восстановление туристической
индустрии.
Ключевые слова.
COVID 19, пандемия, рабочие места, Всемирный совет по туризму и путешествиям (WTTC),
Всемирная туристская организация (ЮНВТО), туристические организации.
ANALYSIS AND WAYS TO SOLVING OF THE PROBLEMS OF THE IMPACT
OF THE COVID 19 PANDEMIC ON THE TOURISM ECONOMY
Annotation.
This article analyzes the negative and positive effects of the COVID 19 pandemic on the tourism sector.
Current changes in the tourism market, unemployment problems, global economic indicators are discussed. Recommendations
and suggestions for the revival of the tourism industry are given.
Keywords.
COVID 19, pandemic, jobs, World Tourism and Travel Council (WTTC), World Tourism Organization
(UNWTO), tourism organizations.
Butunjahon Turizm va sayohat kengashi
(WTTC) hisobotida COVID-19 pandemiyasining
global sayyohlik va turizm sohasiga 4,5 trillion
AQSh dollariga yaqin zarar ko'rgani ta'siri aniq-
landi. Shuningdek, pandemiya turizmning butun-
jahon yalpi ichki mahsulotga qo'shgan ulushi
umumiy global iqtisodiyot bilan taqqoslaganda
49,1% ga kamaydi. 2020-
yilda esa bu ko’rsatkich
7 % ni tashkil etgan edi.
Pandemiya turizm sektorida ko'rilgan katta
yo'qotishlarga: turizmning global iqtisodiy tikla-
nishiga tahdid solayotgan turli sayohat cheklov-
lari va ka
rantinlar sharoitida “omon” qolish
uchun chora tadbirlarni kiritish mumkin.
Turizmning yalpi ichki mahsulotga qo'sh-
gan hissasi 2020 yilda 4,7 trillion AQSh dollarini
(global iqtisodiyotning 5,5%) tashkil etdi, bu
o'tgan yilgi ko’rsatkichlarning qariyb yarmi ya’ni
9,2 trillion AQSh dollari (10,4%) hisoblanadi.
2019-yilda global turizm sohasi rivojlanib,
dunyo bo'ylab har to'rtinchi yangi ish o'rinlari,
dunyo bo'ylab 10,6% (334 million) ish o'rinlarini
yaratilgan edi. Bu esa butunjahon global iqtisodi-
yot tarmoqlarining ichida eng yuqori natija hisob-
lanadi.
Biroq, pandemiya sabab turizm sektorida
qariyb 62 million ish joyi yo’qoldi, bu ko’rsatkich
18,5 foizga kamayganligini ko’rsatadi. Bu sektor
-
da dunyo bo'ylab 272 million kishi ishlaydi.
Turizmdagi ish o'rinlarining yo'qolishi turizm va
sayyohlik korxonalarning 80% ida sezilib turdi.
Иқтисодиёт ва таълим / 202
1
йил 2
-
сон
232
Bundan tashqari, dunyo turizm industriya-
si
da ishchi o’rinlarining aksariyati ayollar,
yoshlar kabi eng faol qatlamga tegishli. Saqlanib
qolgan ishchi o’rinlari es
a hozirda davlatlar
tomonidan tashkil etilayotgan strategiya va turli
xil chora tadbirlar natijasida vaqtincha saqlanib
turilmoqda va turizm to'liq tiklanmasdan bu ish
o’rinlari ham yo'qolish xavfi juda baland. Bu
butun dunyo bandlik tizimi va insoniyatning
ijtimoiy hayotiga chu
qur ta’sir etishi mu
mkin.
Xalqaro sayohatlarni qayta tiklash va turist-
lar xavfsizligini ta’minlash orqali turizmni tashkil
etishni rivojlantirish bo’yicha butun dunyo bo'y
-
lab hukumatlar tomonidan qator chora tadbirlar
ishlab ch
iqilmoqda, butun dunyo bo’ylab tajriba
almashish, muammoli vaziyatni muhokama qilish
bo’yicha xalqaro uchrashuvlar tashkil qilinmoq
-
da. Bunda, Butunjahon turizm tashkiloti
(UNWTO), Butunjahon Turizm va Sayohat Kenga-
shi (WTTC) va boshqa xalqaro tashkilotlar faol
harakat qilishmoqda.
Shu bilan birga, xalqaro turizm tashkilotlari
pandemiya xavfi ostida bo'lgan ish o’rinlarini
abadiy qo'llab-quvvatlashni davom ettira olmay-
dilar va aksincha, sohani qayta tiklash yagona
yechim bo’lishi mumkin.
Turistik biznesni rivojlantirish va zarur
bo'lgan yangi ish o'rinlarini yaratish, millionlab
odamlarni ish bilan ta’minlash imkonini beradi.
Turizmdan tushgan tushum 2020-yilda
2019-yilga nisbatan 69,4 foizga kamayganligi
xalqaro turizm sektori uchun dahshatli yo'qotish
ekanligi, ichki turizmdan tushgan tushumlar esa
45% ga kamayganligi iqtisodiyoti rivojlangan
mamlakatlar AQSh va Yevropa mamlakatlari iqti-
sodiyotiga sezilarli darajada zarar keltirdi.
Butun dunyo bo’ylab hukumatlar tomoni
-
dan pandemiya sharoitida ko’
rilayotgan chora
tadbirlar samarali
natija ko’rsatmoqda. Barcha
mamlakatlar o’z turizm sektorini qo’llab quvvat
-
lash uchun muntazam ravishda turli xil chora tad-
birlar ishlab chiqmoqda.
Shuningdek, mamlakatimizda ham bu bora-
da chuqur islohotlar olib borilmoqda. Bunga
O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining “Koro
-
navi
rus pandemiyasining salbiy ta’sirini kamay
-
tirish uchun turizm sohasini qo‘llab
-quvvatlashga
doir kechiktirib bo‘lmaydigan chora
-tadbirlar
to‘g‘risida” 2020
-yil 28-maydagi PF-6002-son
far
moni, O‘zbekisto
n Respublikasi Prezidentining
“Turizm sohasini sanitariya
-epidemiologik xavf-
sizlikning kuchaytirilgan rejimi talablariga qat’iy
rioya qil
gan holda rivojlantirishga doir qo‘shim
-
cha chora-
tadbirlar to‘g‘risida” 06.10.2020 dagi
“O‘zbekiston
Respublikasi Vazirlar Mahkamasi-
ning Koronavirus pandemiyasi tufayli yuzaga kel-
gan iqtisodiy vaziyatda turizm sohasi subyektla-
rini qo‘llab
-quvvatlash va turizm infratuzilmasini
rivojlantirish to‘g‘risida”gi qarori 2020
-yil 19-
iyundagi PQ-4755-son qarori
ijrosini ta’minlash
maqsadida Vazirlar Mahkamasi qarorlari bunga
misol bo’la oladi
[8].
Yuqorida, O’zbekistonda turizm sektorida
faoliyat ko’rsatadigan biznes subyektlarni pande
-
miya sharoitida
qo’llab
-quvvatlash uchun qator
imkoniyat va imtiyozlar belgilab berilgan.
Turizm sohasining alohida subyektlari fao-
liyati bilan bog‘liq xarajatlarni qisman kompen
-
satsiya qilish va xo‘jalik subyektlarining epide
-
miyaga qarshi kurashish profilaktik tadbirlarini
amalga
oshirishga yo‘naltirilgan xarajatlarini
qop
lashning vaqtinchalik tartibi to‘g‘risidagi
nizom ishlab chiqildi.
Shuningdek, turizm va yondosh infratuzil-
ma obyektlari hamda turistik xizmatlarni sanitar-
gigiyeniya jihatdan xavfsiz xizmat ko‘rs
atish
talabla
ri asosida sertifikatlash tartibi to‘g‘risidagi
nizom ham O’zbekiston turizm industriyasini
pan
demiya sharoitida qo’llab quvvatlash uchun
mu
him rol o’ynaydi.
Undan tashqari, Turizm sohasi subyektlari-
ning kreditlari bo‘yicha foiz xarajatlar
i, istisno
tariqasida, Vazirlar Mahkamasining 2020-yil 16-
yanvardagi 28-son qarori bilan tasdiqlangan
Tadbirkorlik faoliyatini qo‘llab
-quvvatlash davlat
jamg‘armasi to‘g‘risidagi nizom asosida quyidagi
hajm va shartlarda kompensatsiya qilinishi belgi-
lab berildi:
joylashtirish vositalarini qurish uchun tijo-
rat banklari tomonidan oldin berilgan kreditlar
bo‘yicha 2020
-yil 1-martdan 1-
iyungacha bo‘lgan
davrda turizm sohasi subyektlarining foiz xara-
jatlari to‘liq hajmda;
joylashtirish vositalarini qurish uchun
turizm sohasi subyektlariga oldin berilgan kre-
ditlar bo‘yicha 2020
-yil 1-iyundan 2022-yil
1-
yanvargacha bo‘lgan davrda foiz xarajatlarining
Markaziy bank asosiy stavkasidan oshgan, biroq
10 foizlik punktdan ortiq bo‘lmagan qismi;
yangi sanitariya-gigiyena talablariga muvo-
fiqlashtirish uchun turizm sohasi subyektlariga
beriladigan kreditlar bo‘yicha foiz xarajatlarining
Markaziy bank asosiy stavkasidan oshgan, biroq
10 foizlik punktdan ortiq bo‘lmagan qismi;
aylanma mablag‘larni to‘ldirish uchun tu
-
rizm sohasi subyektlariga beriladigan 1 milliard
so‘mgacha miqdordagi kreditlar bo‘yicha 2020
-yil
1-iyundan 31-
dekabrga qadar bo‘lgan davrda foiz
xarajatlarining Markaziy bank asosiy stavkasidan
Иқтисодиёт ва таълим / 202
1
йил 2
-
сон
233
oshgan, biroq 10 foizlik punktdan ortiq bo‘lma
-
gan qismi.
Turizm sohasi subyektlarining mazkur
band
da ko‘zda tutilgan foiz xarajatlari bo‘yicha
kompensatsiyalar ularning kreditlari soni va haj-
midan, shuningdek, oldin berilgan va/yoki berila-
yotgan kompensatsiyalar sonidan qat’i nazar
ajratiladi.
O‘zbekiston Respub
likasi Prezidentining
“Koronavirus pandemiyasining salbiy ta’sirini ka
-
maytirish uchun turizm sohasini qo‘llab
-quvvat-
lashga doir kechiktirib bo‘lmaydigan chora
-tad-
birlar to‘g‘risida” 2020
-yil 28-maydagi PF-6002-
va O‘zbekiston Respublikasi Prezi
-
dentining “Turizm sohasini sanitariya
-epidemio-
logik xavfsizlikning kuchaytirilgan rejimi talablari
belgilab berildi.
Turistik zonada zamonaviy avtoturargoh
tashkil etish, unga kirishda to‘lov operatsiyalarin
i
amalga oshi
rish va tekshirib borish uchun mo‘l
-
jallangan dasturiy-
apparatli ta’minot majmuasi
va uning to‘liq joriy qilinishi va ishlashi uchun
zarur bo‘lgan uskunalarni o‘rnatish mahalliy
budjet manbalari hisobiga qoplanadi;
turistik zonaga kirishdan tushgan mab-
lag
‘lar quyidagi tartibda taqsimlanadi:
80 foizi
–
Turistik zona direksiyasi maxsus
hisobraqamiga;
20 foizi
–
mahalliy budjet hisobraqamiga
o‘tkaziladi.
Bunda, turistik zonada zamonaviy avtotu-
rargoh tashkil etish va unga kirishda to‘lov ope
-
ratsiyalarini ama
lga oshirish uchun mo‘ljallangan
dasturiy-
apparatli ta’minot majmuasini o‘rnatish
-
ga oid xarajatlar qoplangandan so‘ng turistik
zona
ga kirishda tushadigan mablag‘larning 100
foizi Turistik zona direksiyasi maxsus hisobiga
yo‘naltiriladi[2].
O
‘zbekistonda
2019-yilda turistik xizmatlar
eksportidan tushgan daromad 1,3 milliard dollar-
ni tashkil qilgan. Bu mamlakat yalpi ichki mah-
sulotining umumiy ulushida 2,3 foizni tashkil qil-
gan. Shuningdek, eksportning umumiy ulushida
7,3 foizni egallagan[7].
Ma’lumot u
chun, pandemiya boshlangan
davr
ga qadar turizm sohasida doimiy o‘sish kuza
-
tilgan. Xususan, turistik xizmatlar eksportidan
tushgan daromad 2017 yilda 547 million dollarni
(YaIMning 0,9 foizi), 2018 yilda esa 1,04 milliard
dollarni (YaIMning 2,1 foizi) tashkil qilgan.
2020-yilda turistik xizmatlar eksportidan
tushgan daromad 261 million dollarni tashkil
etib, mamlakatga 1 million 504 ming turist tashrif
buyurgan.
Yuqoridagi c
hora tadbirlar natijasi o’laroq
shuni aytish mumkinki, pandemiyaga qaramay,
O'zbe
kistonda mehmondo'stlik sohasi o’sishini
ko’rish mumkin. Ya’ni, 2017
-2020 yillarda mam-
lakatimizda turar joy binolari soni sezilarli dara-
jada oshdi. 2019-yil oxirida 1188 ta turar joy
binolarida 26 147 xona va 54 799 krovat
yaratildi. 2020 yil oxiriga kelib, bu ko'rsatkich
1308 turar joy binolarida 29218 xona va 61506
krovatni tashkil etdi. 2021 yilda 22 ta turar joy
inshooti ishga tushirildi[9].
Butunjahon turizm tashkiloti
ma’lumotlari
-
ga qaraganda xalqaro turizm ko’rsatkichi 2021 yil
iyun oyiga qadar qayta tiklansa, bu global va
mamlakat YaIMni sezilarli darajada oshiradi va
yalpi ichki mahsulotga qo'shgan hissasi keskin
ko'tarilib, o'tgan yilga nisbatan 48,5 foizga o'sishi
mumkin. 2022 yilda deyarli 2019-yilgi darajaga
yetishi mumkin, keyinchalik yillik o'sish 25,3% ni
tashkil qiladi.
Shuningdek, 2020-yilda yo'qolgan 62 mil-
lion ish o’rni 2022
-yilga kelib qaytishi mumkinli-
gini taxmin qilmoqda. Turizm sektorini qayta tik-
lanishda quyidagi to'rt tamoyiliga amal qilsa,
joriy yilning iyun oyida xavfsiz xalqaro turizmni
rivojlantirish mumkin.
Ular quyidagi tamoyillar:
• Sayohatchilarning
turistik xizmatlar
xavfsizligiga ishonchini tiklash
• Turistik sektorning salohiyatini saqlab
qolish va qo'llab-quvvatlash chora tadbirlarini
ishlab chiqish, loyihalar tashkil qilish;
• mamlakat ichki turizm industriyasi va
xalqaro hamkorlikni mustahkamlash;
• barqaror turizm strategiyasini
yaratish;
Davlat va turizm industriyasi o’rtasidagi
uzilishlar oqibatida yuzaga keladigan muammo-
lar pandemiya inqirozi tufayli yaqqol ravshan-
lashdi. Ya’ni, turizmni qayta tiklash uchun mam
-
lakatlarda davlat va turizm sektori o'rtasida mu-
vofiqlashtirilgan chora tadbirlar muhim aha-
miyatga ega.
Soha vakillari, butun dunyoda pandemiya
inqirozi paytida turistik industriyani saqlab qo-
lish, qayta tiklash
–
raqamlashtirishga asoslan-
gan, resurslardan samarali foydalanishni qo'llab-
quvvatlovchi, kuchli, barqaror turistik iqtisodi-
yotni barpo etish uchun zarur bo'lgan tarkibiy
o'zgarish
larga bog’liq deb hisoblaydilar.
Turizm pandemiya ta'siri sezilgan birinchi
sohalardan biri edi, chunki virusga qarshi kura-
shish chora tadbirlari butun dunyo bo'ylab say-
yohlik faoliyatining deyarli to'xtashiga olib keldi.
Shuningdek, davom etayotgan sayohat cheklov-
lari global turizm tanazzuli xavfini oshirmoqda.
Иқтисодиёт ва таълим / 202
1
йил 2
-
сон
234
Bu esa turistik iqtisodiyot tarkibidagi boshqa
soha
larga salbiy ta’sir ko’rsatadi.
Har bir mamlakat turistik industriyasining
raqobatbardoshligini oshirish uchun uning kuchli
tomonlari va rivojlanish yo'nalishlari mukammal
siyosat va chora ta
dbirlar tarmog’ini yaratish
zarur.
Manba va adabiyotlar ro’yxati:
1.
O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining “Koronavirus pandemiyasining salbiy ta’sirini kamaytirish uchun turizm
sohasini qo‘llab
-
quvvatlashga doir kechiktirib bo‘lmaydigan chora
-tadbirlar
to‘g‘risida” 2020
-yil 28-maydagi PF-6002-son
2.
O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining “Koronavirus pandemiyasi tufayli yuzaga kelgan iqtisodiy
vaziyatda turizm sohasi subyektlarini qo‘llab
-kuvva
tlash va turizm infratuzilmasini rivojlantirish to‘g‘risida»gi qarori, 2020 yil,
6 oktyabr.
3.
Sh.S.
Sayfutdinov, M.Z. Nurfayzieva, “Turoperatorlik faoliyati”, o’quv qo’llanma, TDIU 2019 yil.
4.
A. N. Norchayev, M. Z. Nurfayzieva “Mintaqaviy turizm”, o’quv qo’llanma, TDIU 2019 yil.
5.
M. Z . Nurfayzieva “
Increase the competitiveness of tourist business entities of Uzbekistan.
Меъморчилик ва қурилиш
муаммолари.
Илмий
-
техник журнал.
2019
. №
3 c. 136-140.
6.
Khodjamuratova Gulbakhor, Khalimova Fayoza, Nurfayzieva Mokhi
nur, Yuldasheva Dildora “
Main Directions of
Investment Project Management in Light Industry Enterprises. International Journal of Psychosocial Rehabilitation. Hampstead
Psychological Associates, Suite B19, 110 Gloucester Road, London, NW1 8JA.United Kingdom ISSN:1475-7192
7.
Pandemiyadan keyingi turizm: O‘zbekiston nimalarga e’tibor qaratishi kerak
8.
lex.uz
9.
uzbektourism.uz
10.
unwto.org
11.
wttc.org
