Социально-экономическое значение механизма женского предпринимательства

Иқтисодиёт ва таълим / 2021 йил, 4-сон

225

АЁЛЛАР ТАДБИРКОРЛИГИ МЕХАНИЗМИНИНГ ИЖТИМОИЙ-ИҚТИСОДИЙ МОҲИЯТИ

Хусанова Зулфия Рахматуллаевна –

Андижон Давлат Университети,

“Иқтисодиёт” кафедраси катта ўқитувчиси

Аннотация.

Ушбу мақолада тадбиркорлик тўғрисидаги хорижий ва маҳаллий олимларнинг илмий қарашлари

умумий ҳолда таҳлил этилган ва бу тушунчага муаллифнинг ишланмаси берилган. Аёлларнинг мамлакат
иқтисодиётининг ривожланишидаги тутган ўрни талқин этилган ҳамда аёллар бошқараётган тадбиркорлик
фаолиятининг миллий иқтисодиётга таъсири, аёллар тадбиркорлигини бошқарувини ривожлантириш омиллари
таҳлил қилинган. Кичик бизнес ва хусусий тадбиркорликни ривожлантиришда корхона фаолиятини ташкил этиш ва
уни бошқариш жараёнида тадбиркор аёлларни тадбиркор эркакларга нисбатан ўзига хос хусусиятлари таҳлил
қилинган.

Калит сўзлари:

кичик ва ўрта бизнес, аёллар тадбиркорлиги, бизнесмен, тадбиркор, мослашувчанлик

қобилияти, бошқарув, омиллар, бизнес юритиш.

СОЦИАЛЬНО-ЭКОНОМИЧЕСКОЕ ЗНАЧЕНИЕ МЕХАНИЗМА ЖЕНСКОГО

ПРЕДПРИНИМАТЕЛЬСТВА

Хусанова Зульфия Рахматуллаевна –

Андижанский государственный университет,

город Андижан, старший преподаватель кафедры «Экономика»

Аннотация.

В статье проанализированы научные взгляды на предпринимательство в целом зарубежных и

отечественных ученых и дана авторская разработка этого понятия. Осуществляется интерпретация роли женщин
в развитии экономики страны, анализируется влияние женского предпринимательства на национальную экономику,

факторы развития управления женским предпринимательством. В процессе организации и управления
деятельностью предприятия по развитию малого бизнеса и частного предпринимательства анализируются
особенности женщин-предпринимателей по сравнению с мужчинами-предпринимателями.

Ключевые слова

:

малый и средний бизнес, женское предпринимательство, бизнесмен, предприниматель,

гибкость, управление, факторы, ведение бизнеса.

SOCIO-ECONOMIC SIGNIFICANCE OF THE MECHANISM OF WOMEN'S ENTREPRENEURSHIP

Khusanova Zulfiya Rakhmatullaevna –

Andijan State University, Andijan city,

Senior Lecturer of the Department of Economics

Annotation.

The article analyzes the scientific views on entrepreneurship in general of foreign and domestic scientists

and gives the author's development of this concept. The interpretation of the role of women in the development of the country's

economy is carried out, the influence of women's entrepreneurship on the national economy, factors of the development of
management of women's entrepreneurship are analyzed. In the process of organizing and managing the activities of an
enterprise for the development of small business and private entrepreneurship, the authors analyze the characteristics of women
entrepreneurs in comparison with men entrepreneurs.

Key words:

small and medium business, women's entrepreneurship, businessman, entrepreneur, flexibility, management,

factors, doing business.

Кириш.

Замонавий иқтисодий муносабат-

лар тизимида аёллар тадбиркорлиги фаолияти-

нинг ривожланиши жаҳон хўжалигида глобал

миқёсдаги “сокин инқилоб”нинг вужудга кели-

ши билан бир қаторда кичик ва ўрта бизнес со-

ҳасидаги динамиклик даражаси юқорилиги би-

лан ажралиб туради. Тараққий этган мамлакат-

ларда постиндустриал жамиятнинг шакллани-

ши жараёнида хизмат кўрсатиш соҳасининг

кескин ривожланиш тенденциялари намоён

бўлди. Бунда кичик ва ўрта бизнеснинг улуши

ортиб борган ҳолда, мамлакат иқтисодиётида

инсон ресурсларидан максимал даражада сама-

рали фойдаланиш зарурияти вужудга келди.

Натижада аёллар тадбиркорлиги фаолиятининг

ривожланиши учун шарт-шароитлар яратила

бошланди.

Аёллар тадбиркорлиги фаолиятининг мо-

ҳиятини тўлиқ англаб етиш, мамлакат иқтисо-

диётида мазкур соҳани ривожлантиришга қара-

тилган ислоҳотларнинг самараси ва ушбу соҳа-

даги мавжуд муаммоларни аниқлаш ҳамда улар-

нинг оптимал даражадаги ечимларини топиш

учун тадбиркорлик фаолиятини ташкил этиш,

уни бошқаришнинг назарий жиҳатларини би-

лиш ва ўрганиш талаб этилади.

КИЧИК БИЗНЕС ВА ХУСУСИЙ ТАДБИРКОРЛИК

Иқтисодиёт ва таълим / 2021 йил, 4-сон

226

Иқтисодий адабиётда тадбиркорлик тўғ-

рисидаги илмий қарашларни умумий ҳолда таҳ-

лил этадиган бўлсак, бизнес ва тадбиркорлик

тушунчалари бир-бири билан узвий боғланган,

бир хилдаги ижтимоий-иқтисодий асосларга ва

тамойилларга эга бўлган иқтисодий категория

ҳисобланади.

Адабиётлар таҳлили.

XVIII асрда Р.Кан-

тильон томонидан иқтисодий адабиётга “тад-

биркорлик” тушунчаси киритилади. Унинг фик-

рига кўра, тадбиркор бозор имкониятларини

тўлиқ англай оладиган шахс бўлиб, у юқори

фойда олиш мақсадида ушбу имкониятлардан

тадбиркорлик билан фойдаланади. Бу эса ўз
навбатида тадбиркорлик бозордаги мавжуд та-

лаб ва таклиф ўртасидаги мувозанатдан келиб

чиққан ҳолда иш тутиш зарурлигига ишора

қилади [1].

Классик иқтисодий мактаб вакилларидан

А. Смит фикрига кўра, “тадбиркор - бу қандай-

дир тижорат ғоясини амалга ошириш ва фойда

олиш мақсадидаги иқтисодий таваккалчидир,

унинг ўзи ишлаб чиқаришни режалаштиради,

ташкил қилади ва натижаларни ўзи тасарруф

этади”[2, с 174-176]. Мазкур ҳолат ўз навбатида

классик мактаб иқтисодчи олимлари томонидан

илгари сурилган рақобатнинг эркинлиги ҳолати

бозор иқтисодиётининг муҳим шарти эканлиги-

дан далолат беради.

Тадбиркорлик фаолиятини ташкил этиш

ва уни бошқариш жараёнларига тегишли бўлган

назарий қарашларни ривожланишининг турли

босқичларида иқтисодий адабиётда “тадбир-

кор”, “бизнесмен”, “бизнесвумен” каби каби иқ-

тисодий категориялар талқин этила бошланди.

Хусусан, С. Брю ва К. Макконелл томонидан

амалга оширилган тадқиқотлар натижаларига

кўра, ишлаб чиқариш омилларини бирлашти-

рувчи, иқтисодий муносабатларда катализатор

вазифасини бажарувчи, бизнес юритишда тўғри
қарорларни қабул қилувчи, ишлаб чиқариш

жараёнига янги технологияларни жорий этувчи

ва шу билан бир қаторда янги маҳсулот ва

хизмат турларини ишлаб чиқаришга интилувчи,

риск қилишга мойиллиги бўлган шахс тадбир-

кор сифатида қаралган [3, с 38 ].

Амалга оширган тадқиқотларимиз нати-

жаси шуни кўрсатмоқдаки, айрим иқтисодий

адабиётларда “бизнес” ва “тадбикорлик” тушун-

чалари ўзаро фарқланади. Масалан, бизнес – бу

даромад келтирувчи фаолият шакли ҳисоблан-

са[4, с 36 ], тадбиркорлик махсулот ишлаб чиқа-
риш ва хизмат кўрсатиш фаолиятини ташкил

этиш, уни бошқариш жараёнида ўзига хос устун-

ликлардан фойдаланган ҳолда юқори даромад

олиш ҳисобланади[5, с 136 ].

Махаллий иқтисодчи олим С.С. Ғуломов

тадбиркорлик тушунчасига қуйидагича таъриф

беради: “тадбиркор шундай инсонки, у тўла ёки

қисман ўз моддий маблағига ёки молиявий

ресурсларига эга бўлган ғайратли инсон бўлиб,

у ушбу ресурсларни ўз ишини (бизнесини) таш-

кил қилиш учун ишга солади. Улар томонидан

бунёд этилган фирма давлатимиздаги тараққий

этаётган кичик бизнеснинг бир қисмига айла-

нади”[ 6, с 86 ]. Олим томонидан амалга оширил-

ган тадқиқотлар натижаси шуни кўрсатмоқда-

ки, тадбиркорлик фаолияти кичик бизнес кор-

хоналарини бошқаруви жараёнида юзага кела-

диган инсоний фазилат ҳисобланади.

Махаллий иқтисодчи олимлар А.Ўлмасов

ва М.Шарифхўжаевлар фикрича, “Тадбиркорлик
фақат пул топиш эмас, балки яратувчанлик фао-

лияти орқали даромад олиш омилидир” [7, 192].

Бунда тадбиркорлик фаолиятининг сифатига

алоҳида эътибор қаратилган бўлиб, инсондаги

мазкур хусусият тегишли даражада шаклланти-

рилмаса, иқтисодий ўсишга эришилмаслиги

асосланади. Ш.Шодмонов эса тадбиркорликни

шакли ва соҳасидан қатъий назар фойда олиш

ва ундан самарали фойдаланиш мақсадига қа-

ратилган иқтисодий фаолият деб баҳолайди [8,

с 137]. Яна бир иқтисодчи олим Қ.Муфтайдинов

томонидан тадбиркорлик тушунчасига нисба-

тан берилган таърифга кўра, “Тадбиркорлик

иқтисодий фаолиятни ҳаракатлантирувчи кучи

сифатида иқтисодий маховик бўлиб, бозор иқ-

тисодиёти шароитида тадбиркорлик фаолияти-

ни ва истеъмол талабларини эътиборга олган

ҳолда кенгайтирилган такрор ишлаб чиқариш-

нинг узлуксизлигини таъминлайди” [9, с 18].

Юқорида келтирилган махаллий иқтисод-

чи олимлар томонидан тадбиркорлик фаолия-

тини моҳиятини тушунтиришга қаратилган қа-

рашларнинг умумий хусусияти шундан иборат-

ки, бунда даромад топишнинг муҳим омили си-

фатида тадбиркорликнинг қўйилишидир. Маз-

кур вазиятда тадбиркорлик инсоний фазилат
эмас, балки иқтисодий субъект сифатида баҳо-

ланган. Ваҳоланки, тадбиркорлик фаолияти ки-

чик бизнес субъектлари вакиллари ёки улар-

нинг бошқарувчилари учун хос бўлган хусусият

ҳисобланади. Бошқача қилиб айтганда, тадбир-

корлик фаолияти бу инсоний қобилиятдир. Бу

фикримизга асос сифатида айтишимиз мумкин-

ки, иқтисодчи олим Е.О. Макарова томонидан

олиб борилган тадқиқотлари натижаларида ин-

сон қобилиятларининг даромад келтирувчи

манбаси сифатида меҳнат ва тадбиркорлик фао-

лияти келтириб ўтилган[10, с 51-77].

Тадқиқотларимиз натижаларига таянган

ҳолда тадбиркорлик фаолиятига қуйидагича

таъриф бериш мақсадга мувофиқ ҳисобланади:

“тадбиркорлик фаолияти иқтисодий категория

сифатида хўжалик юритишнинг бошқарув усули

бўлиб, тадбиркор шахснинг ташкилотчилик ху-

КИЧИК БИЗНЕС ВА ХУСУСИЙ ТАДБИРКОРЛИК

Иқтисодиёт ва таълим / 2021 йил, 4-сон

227

сусиятлари билан боғлиқ ҳисобланади ва кор-

хона фаолиятига янгиликларни жорий этишга

асосланган ҳолда бозор шароитида ишлаб чиқа-

риш омилларининг ўзаро мақбул алоқадорли-

гини таъминлаган ҳолда юқори даромадга эга

бўлиш ва бойлик орттиришга қаратилган

ташаббусли фаолият туридир” [11].

Россиялик иқтисодчи олим А. В.Алимпие-

ва[12, с 19-30] томонидан бизнес соҳасида аёл-

ларни стратегик хусусиятлари ҳамда тадбир-

корликни оилавий фаолиятига таъсирини

ўрганган, А.В.Орлова[13, 17-21] ассосан аёллар

тадбиркорлигини ривожланишида маълумот-

лар манмасинига ва эмпирик таҳлил этиш мето-
дикасига эътибор қаратган. Р. И.Семенов ва

З.И.Райманова [14,с 661-664] ларнинг тадқиқот

ишлари аёллар тадбиркорлигини ривожлани-

шига тўхтатувчи ва тўсқинлик қилувчи тўсиқ-

ларни таҳлил қилган.

Бошқа бир олим Ю.С.Семёнова [15, с 33-35]

катта ва ўрта ёшдаги олий маълумотли аёллар

тадбиркорлик фаолиятида юқори натижаларга

эришишга муваққат бўлишади деб хулоса қил-

ган. Ўз бизнесини ташкил этиш ва ривожлан-

тириш учун улар зарур молиявий ресурсларни

ва алоқаларидан фойдаланган ҳолда юқори ма-

лакавий қобилиятларига, бошқарувчилик таж-

рибасига эга бўлганликлари учун, аёллар мус-

тақил ижодий изланишга ва ташаббускорлиги

намоён бўлади деб таъкидлаб ўтган.

Асосий қисм.

Аёлларнинг мамлакат иқти-

содиётининг ривожланишидаги тутган ўрни –

бу уларнинг микро даражадаги, яъни тадбир-

корлик фаолияти асосида корхона даражасида-

ги ишлаб чиқаришни ташкил этиш ва уни

бошқариш жараёнида ўз аксини топади. Аёллар

тадбиркорлиги фаолиятини ривожланишининг

жаҳон амалиёти таҳлили шуни кўрсатадики,

аёлларнинг кичик ва ўрта бизнес соҳасидаги

хўжалик юритиш фаолиятини ташкил этиш ва

бошқариш жараёнида уларнинг иш юритиши,

қарорлар қабул қилишдаги ўзига хослик, ўзига

яраша маҳорат ва кўникмалари ажралиб туради.

Аёлларнинг тадбиркорлик фаолиятини бошқа-

руви жараёнида эркакларга нисбатан иннова-

цион ёндашувнинг мавжудлиги иқтисодий ада-

биётда менежмент фанининг ривожланишида

бошқарув амалиётини ташкил этиш бўйича

янги илмий ва амалий қарашларнинг шаклла-
ниши учун замин яратади.

Иқтисодий адабиётда аёллар бошқараёт-

ган тадбиркорлик соҳасининг мамлакат иқтисо-

диётига таъсирини тадқиқ этишга бағишланган

қатор тадқиқотлар амалга оширилган (1-расмга

қаранг). Олинган натижаларга кўра, аёллар тад-

биркорлиги фаолиятининг миллий иқтисодиёт

тармоқларини қайта қуриш жараёнидаги тутган

ўрни ортиб, ривожланиш тенденциясига эга бў-

либ бормоқда. Ушбу соҳа мамлакатнинг иқтисо-

дий ривожланиш кўрсаткичларини жадаллашу-

вини рағбатлантирувчи иқтисодиётни янги

шаклланиб келаётган динамик кучи сифатида

намоён бўлади. Шу билан бир қаторда миллий

иқтисодиётда инсон ресурсларидан фойдала-

ниш самарадорлигини ошириб, ишсизлик дара-

жасини камайтиради ва аҳоли турмуш фаровон-

лиги даражасининг барқарор равишда ривожла-

ниши учун замин яратади. Натижада мамлакат-

да узоқ муддатли даврда ижтимоий-иқтисодий

барқарорликни таъминлашга эришилади.

1-расм. Аёллар бошқараётган тадбиркорлик фаолиятининг миллий

иқтисодиётга таъсири [16]

Бозор муносабатларининг ривожланиши,

иқтисодий муносабатлар тизимида рақамли

иқтисодиётнинг шаклланиши босқичида инно-

вацион кичик бизнесни ривожлантириш дол-

зарб аҳамият касб этади. Хусусан, XXI асрнинг

бошларидан бугунги кунга қадар жаҳонда аёл-

лар тадбиркорлигини ривожлантириш бораси-

да амалга оширилган ислоҳотлар натижасида

аксарият мамлакатларда амалга оширилаётган

макроиқтисодий сиёсатда иқтисодий субъект-

Миллий иқтисодиёт тармоқларини қайта қуришда иқтисодий ўсишни рағбатлантирувчи кучи сифатида

намоён бўлади

Иқтисодий ривожланиш трендларига эришишда янги динамик ўсиш нуқталарига эришишни

таъминловчи куч ҳисобланади

Миллий иқтисодиёт самарадорлигини оширишга ёрдам беради

Ишсизлик даражасини камайтириб, миллий иқтисодиётда фойдаланилмаётган инсон ресурсларидан

фойдаланиш самарадорлигини оширади

Аҳоли турмуш фаровонлигини ошириб, узоқ муддатли даврда мамлакатдаги ижтимоий-иқтисодий

барқарорликни таъминлайди

КИЧИК БИЗНЕС ВА ХУСУСИЙ ТАДБИРКОРЛИК

Иқтисодиёт ва таълим / 2021 йил, 4-сон

228

ларнинг, айниқса аёл тадбиркорлар вакиллари-

нинг инновацион фаолиятларини кенгайтириш-

га қаратилган мақсадли давлат дастурлари

ишлаб чиқилиб, амалиётга татбиқ этила бош-

ланди. Пировард натижада аёллар тадбиркорли-

ги фаолияти замонавий иқтисодиётни барқарор

ривожлантирувчи омил сифатида қарала бош-

ланди. Амалга оширилган тадқиқотлар натижа-

ларига таянган ҳолда айтиш мумкинки, аёллар

тадбиркорлиги

мамлакат

иқтисодиётида

2-расмда келтирилган омиллар билан узвий

боғлиқликда ривожланиб боради [17].

2-расм. Аёллар тадбиркорлигини бошқарувини ривожлантириш омиллари [18]

Жамиятнинг ижтимоий таркиби – жамият

таркибида олий маълумотга эга бўлган фуқаро-

ларнинг, жумладан олий маълумотли аёллар-

нинг кўпайиши, истеъмолчиларнинг сифатли,

янги турдаги маҳсулотларга бўлган талаблари-

нинг ортишида ўз аксини топади. Бунда жамият

аъзоларининг инновацион жараёнларга бўлган

қизиқиши, интилиши ва мойиллиги юқори да-

ражада бўлади.

Мослашувчанлик қобилияти – бу аёл тад-

биркорларнинг инновацион жараёнларга тезда

мослашиши ва уларни амалиётга татбиқ этиши

даврининг қисқа муддатларда бўлишини

англатади. Бу эса ўз навбатида жамиятнинг

ижтимоий таркиби билан узвий боғлиқ омил

ҳисобланади.

Илмий-техник ихтисослашув – яъни, аёл

тадбиркорларнинг инновацион жараёнларнинг
у ёки бу турига чуқур ихтисослашувини англа-

тади. Бунда олий ўқув юртлари қошида ташкил

этилган технопарклар, илмий тадқиқот инсти-

тутлари ва мамлакатда илмий тадқиқот-тажри-

ба ва конструкторлик ишланмаларининг қайси

соҳада юқори даражада ишлаб чиқилиши, инно-

вацион товар ва хизматларга бўлган талаб ва

кадрларнинг мутахассисликларидан келиб чиқ-

қан ҳолда, аёл тадбиркорларнинг инновацион

бизнес юритишидаги илмий-техник ихтисосла-

шуви йўналишлари аниқлаб берилади. Ушбу

омил юқоридаги икки омилнинг маҳсули сифа-

тида қаралади.

Иқтисодий муносабатларнинг ҳаракатла-

ниш инерцияси – бунда мамлакатдаги иқтисо-

дий муносабатлар тизимида инновацияларга

бўлган ишонч ва талабнинг юқори даражада

бўлиши оқибатида аёллар тадбиркорлигининг

кичик инновацион бизнес сифатида намоён

бўлган ҳолда, иқтисодиётни ривожлантирувчи

омилга айланиши назарда тутилади.

Юқорида келтирилган маълумотлар таҳ-

лили кўрсатишича, аёллар тадбиркорлигини

ривожлантирувчи ҳар тўрттала омил ўзаро чам-

барчас боғланган бўлиб, улар мамлакатда инно-

вацион иқтисодий муносабатларни, жумладан,

кичик инновацион тадбиркорликни ривожлан-

тириш учун қулай шарт-шароитларни яратишга

хизмат қилади. Пировард натижада мамлакат

иқтисодиётининг инновацион имкониятлари

кучайиб юқори даражадаги қўшилган қийматга

эга бўлган, инновацион маҳсулотларни ишлаб

чиқаришга ўтилади. Бу эса ўз навбатида, узоқ

муддатли барқарор иқтисодий ўсишга эришиш-

нинг муҳим шарти ҳисобналанади [19].

О.А. Арипов томонидан амалга оширилган

тадқиқотларда Ўзбекистон иқтисодиётида ки-

чик бизнес ва хусусий тадбиркорлик фаолияти-

ни ривожлантиришида тадбиркор-эркаклар

(бизнесмен) билан тадбиркор-аёллар (бизнесву-

мен) ўртасидаги 1-жадвалда келтирилган фарқ-

ли жиҳатлар ажратиб кўрсатилган.

Таҳлиллар шуни кўрсатмоқдаки, мамла-

катимиз иқтисодиётида кичик бизнес ва хусу-

сий тадбиркорликни ривожлантиришда тадбир-

кор аёллар томонидан тадбиркор эркакларга

нисбатан корхона фаолиятини ташкил этиш ва

уни бошқариш жараёнида ўзига хос хусусиятлар

шаклланган. Ушбу ҳолат хўжалик фаолиятини

юритиш жараёнидаги мослашувчанликнинг

юқори даражаси ва бизнес юритишдаги иннова-

цион ёндашувларни амалиётга татбиқ этишдаги

интилишнинг юқорилиги билан тавсифлана-

ди.

Кичик инновацион бизнесни

ривожлантирувчи омиллари

Жамиятнинг ижтимоий таркиби

Мослашувчанлик қобилияти

Илмий-техник ихтисослашув

Иқтисодий муносабатларни

харакатланиш инерцияси

Пировард натижа

Мамлакат иқтисодиётининг

инновацион имкониятларининг

кучайиши
Узоқ муддатли барқарор

иқтисодий ўсишга эришиш

КИЧИК БИЗНЕС ВА ХУСУСИЙ ТАДБИРКОРЛИК

Иқтисодиёт ва таълим / 2021 йил, 4-сон

229

1-жадвал

Ўзбекистон иқтисодиётида кичик бизнес ва хусусий тадбиркорликни ривожланишида

тадбиркор эркаклар ва тадбиркор аёллар ўртасидаги фарқ [20]

Айнан кичик бизнес ва хусусий тадбир-

корликни қўшиб ҳисоблайдиган бўлсак, аёллар-

нинг бандликдаги салоҳияти янада ошади.

Айниқса 18–40 ёшгача бўлган аёлларнинг кичик

бизнес ва хусусий тадбиркорлик секторидаги

фаоллиги сезиларлидир. Масалан, жами фао-

лият юритаётган тадбиркорларнинг 40 фоизи-

ни аёллар ташкил этади. Жумладан, қишлоқ

жойларида яшайдиган аёллар қўпроқ қишлоқ
хўжалиги соҳасида фаолият юритаётган бўлса-

лар, шаҳар жойларида яшаётган аёлларимиз че-

варлик, тикувчилик, қандолатчилик, косметоло-

гия, таълим бериш (репетиторлик), соғликни

сақлаш ва маиший хизмат кўрсатишнинг турли

соҳаларини кенгроқ қамраб олганлар. Ҳозирги

кунда бу каби соҳалар қишлоқ жойларида ҳам

маълум даражада ривожланмоқда [21, с 8 ].

Фикримизча, аёллар тадбиркорлиги – бу

иқтисодий категория сифатида замонавий бо-

зор иқтисодиёти шароитида янгича шаклда хў-

жалик фаолияти юритаётган, мустақил ҳисоб-

ланган, ўта мослашувчан кичик тадбиркорлик

субъектлари ҳисобланиб, уларнинг корхона

фаолиятини бошқаувини ташкил этишдаги

илм-фан ютуқларини амалиётга жорий қилишга

интилишининг юқорилиги ва бу борадаги ахбо-

ротлар билан тўлиқ танишиш имкониятига эга

бўлган, инновацияларни ўзлаштирувчи ва ихти-

ро қилувчи иқтисодий субъектлари ҳисоблана-

ди. Амалга оширилган тадқиқотлар натижала-

рига таянган ҳолда аёллар тадбиркорлиги ту-

шунчасига иқтисодий категория сифатида кенг

маънода тариф бериладиган бўлса, бу дунё

миқёсида расмий ёки норасмий секторлардаги

аёлларнинг ўз-ўзини иш билан бандлигини таъ-
минлаш ва ўз бизнесларини ташкил этиш орқа-

ли аёлларнинг мамлакат иқтисодий ривожлани-

ши жараёнидаги фаол иштиоркини англатади.

Бунда иқтисодий муносабатлар тизимида ки-

чик, ўрта ва йирик бизнес субъектларини бош-

қарув жараёнларини ташкил этиш жараёнида

кумулятив самарадорликка эришиш ҳолатлари-

ни кузатиш мумкин бўлади.

Таҳлиллар шуни кўрсатмоқдаки, жаҳон

мамлакатларида аёллар тадбиркорлиги асосан

кичик бизнес соҳасида ривожланмоқда. Турли

мамлакатларда кичик бизнес соҳасини аниқ-

лашда корхонада банд бўлган ҳодимлар сони-

дан келиб чиққан ҳолда турлича баҳоланади.
Ҳодимлар сонининг кўп ёки камлиги корхона-

нинг бошқарув тузилмасини қай даражада таш-

кил этиш имконияти мавжудлигидан далолат

беради. Масалан, АҚШда савдо соҳасида ҳодим-

лар сони 100 кишигача бўлган иқтисодий субъ-

ектлар кичик бизнес вакиллари ҳисобланади,

жумладан, ишлаб чиқариш ва нефтни қайта иш-

лаб саноатида бўлса ҳодимларининг сони 1 500

тагача, электроника маҳсулотларини ишлаб чи-

қариш соҳасида эса ҳодимлар сони 1 000 тагача

бўлган иқтисодий субъектлар кичик бизнес

вакиллари ҳисобланади [22, с 330-348].

ИҲТТ мамлакатлари услубиёти бўйича ки-

чик бизнес вакиллари ҳодимлари сони 20 тагача

бўлган иш берувчилари ўта кичик турдаги кич-

ик бизнес вакиллар ҳисобланса, кичик бизнес

вакиллари учун ушбу меъёр 90 тагча бўлган иш

ўрни деб белгиланган. Ушбу мамлакатлар гуру-

ҳида иш ўринлари сони бўйича 100-499 та ора-

лиқда жойлашган иш берувчилар ўрта бизнес

вакиллари ҳисобланса, 500 ва ундан ортиқ иш

ўрнига эга бўлган иш берувчилар катта бизнес

субъектлари қаторига кирад [23, с 330-348].

БМТнинг Иқтисодий комиссияси томони-

дан Лотин Америкаси қитъасида жойлашган

мамлакатларда кичик бизнес вакиллари учун,
уларнинг фаолият турлари ва йўналишидан

қатъий назар иш ўринлари сони бўйича меъёр

5-50 та эканлиги аниқланган [24].

Европа Иттифоқи мамлакатларида эса

ҳолат бироз ўзгача кўринишга эга. Минтақада

Тавсифлар

Тадбиркор эркаклар

Тадбиркор аёллар

Бизнесни бошлашдаги

ёши

25-35 ёш

30-40 ёш

Маблағ олишдаги

манбалар

Омонатдан фойдаланиш, банк

кредитлари олиш, инвесторларни жалб

этиш, яқин танишлардан қарз олиш

Омонатдан фойдаланиш ва яқин

танишлардан қарз олиш

Қўллаб-қувватлаш

гуруҳи

Дўстлар, бизнес ҳамкорлар, турмуш

ўртоғи

Яқин дўстлар, турмуш ўртоғи, оила,

аёллар уюшмалари

Мотивация

Бизнес қилиш истаги, мустақилликка

эришиш, вазиятларни бошқариш

Қўйилган мақсад сари интилиш,

мустақилликка эришиш

Қўпроқ мақбул бўлган

тармоқ

Саноат, қурилиш, савдо, хизмат кўрсатиш

Хизмат кўрсатиш, савдо, енгил саноат

(тўқимачилик), касаначилик

Шахсий сифатлар

Ўз фикрини маъқуллайди, мақсадга

интилади, ҳаддан ортиқ ўзига ишонади,

ностандарт фикрлайди, кучли, мустақил

Бошқалар фикрини ўрганади,

мослашувчан, чидамли, мақсад сари

интилади, кучли, ностандарт фикрлайди

КИЧИК БИЗНЕС ВА ХУСУСИЙ ТАДБИРКОРЛИК

Иқтисодиёт ва таълим / 2021 йил, 4-сон

230

ишчилари сони 1-9 тагача бўлган, корхонанинг

йиллик айланмаси ва баланси 2 млн. еврогача

бўлган иқтисодий субъектлар микро бизнес

вакиллари ҳисобланса, иш ўрни 10-49 тагача

бўлган йиллик капитал айланмаси ва баланси

ҳажми 10 млн. еврогача бўлган иш берувчилар

кичик бизнес субъекти ҳисобланади [25, с 330-

348].

Аёллар тадбиркорлигини ташкил этиш ва

уни бошқариш жараёнида ҳам корхонада банд

бўлган ҳодимлар сонидан келиб чиққан ҳолда,

унда содир бўлаётган барча жараёнлар, жумла-

дан, ишлаб чиқариш, хизмат кўрсатиш, товар ва

хизматлар сифатини назорат қилиш, тайёр
маҳсулот ва хизматларни истеъмолчига етказиб

бериш, уларни сақлаш, янги турдаги маҳсулот-

ларни ишлаб чиқариш мақсадида турли тадқи-

қотлар ўтказиш каби қатор вазифалар тизимли

тарзда ташкиллаштирилиши талаб этилади [26,

с 215 ].

Аёллар тадбиркорлиги фаолиятини бош-

қаришда корхонанинг барча ҳодимларининг

функциялари ва вазифалари қай даражада ти-

зимлаштирилганлигга қараб, фирмада бошқа-

рув механизми самарадорлигига баҳо бериш

мумкин бўлади. Бунда қуйидаги ҳолатларга

эътиборни қаратиш мақсадга мувофиқ [27, с.

669]:

- истеъмолчига йўналтирилганлик дара-

жаси. Бунда ишлаб чиқарилган маҳсулот ва

хизматларни бозорга етказилиши ва уларнинг

истеъмолчилар талабларига қай даражада жа-

воб бериши ҳолатига баҳо берилади;

- корхона раҳбарининг етакчилик (лидер-

лик) хусусияти. Раҳбарнинг етакчилик қобилия-

ти ахборотларни таҳлил қилиш, вазиятни тўғри

баҳолай олиши ва аниқ мақсадга йўналтирил-

ган тўғри қарорларни қабул қила олишида ўз

аксини топади;

- кадрларни жалб қила олиш. Корхона

ишчилари таркибини шакллантириш ва мавжуд

кадрларни бошқариш жараёнларини ташкил

этишда уларнинг эркин ишлашлари, ўз имкони-

ятларидан тўлиқ фойдалана олишлари учун

етарли даражадаги шарт-шароитларнинг яра-

тилганлигига эътибор қаратилади. Шу билан

бир қаторда, корхона фаолиятини ривожланти-

риш мақсадида ўз кадрларини ўқитиш, малака-

сини ошириш ишларини ташкил этилганлиги;

- корхона фаолиятининг тизимли равиш-

да ташкил этилганлиги. Корхонанинг барча хо-

димлари ишлаб чиқаришнинг турли бўғинлари-
да ўз вазифаларини ҳамжиҳатликда бажаришла-

ри, ишлар чиқариш жараёнида вужудга келган

айрим кичик муаммоли вазиятларни бошқарув-

чининг иштирокисиз ўзлари ҳал қила олиш им-

кониятларининг мавжудлиги. Корхона бошқа-

рувини ташкил этилишидаги бундай ёндашув-

нинг амалиётга татбиқ этилиши, фирма раҳба-

рининг ишлаб чиқариш жараёнини ташкил эти-

лишида ҳар бир бўғин фаолиятини назоратига

эмас, балки якуний натижага, бошқача қилиб

айтганда фирма фаолияти самарадорлигига

кўпроқ этибор қаратиш имконини беради;

- вазиятдан келиб чиққан ҳолда, аниқ

фактларга асосланиб қарор қабул қилиш. Бунда

корхона раҳбарининг ишлаб чиқариш жараёни

тўғрисида батафсил маълумотга эга эканлигига

эътибор қаратилади. Бу эса корхонани самарали

бошқариш учун замин яратади.

- корхона фаолиятини доимий равишда

такомиллаштириб бориш. Корхона томонидан
ишлаб чиқарилаётган маҳсулотларнинг номенк-

латурасини кенгайтириш, фирманинг иннова-

цион ривожланишини таъминлаш, янги бозор-

ларга кириб бориш, инновацион маҳсулотлар

ишлаб чиқариш, фирма фаолиятини диверсифи-

кациялаш каби амалий ишларни доимий равиш-

да амалга оширилишини таъминлаш;

- фирма бошқарувига тизимли ёндашув-

нинг мавжудлиги. Яъни, корхона раҳбари томо-

нидан ишлаб чиқариш жараёнини ташкил этиш

ва уни бошқарувига оид бўлган қарорларни

қабул қилиниши, фирманинг барча аъзоларига

таъсир этиши назарда тутилмоқда. Бунда қа-

рорларни қабул қилишда ишлаб чиқаришнинг

маълум бир босқич ёки бўғини фаолиятига оид

бўлган қарор унинг бошқа босқичлари ёки бў-

ғинлари фаолиятига муаммо туғдирмаслигини

таъминлаш зарур;

- корхонанинг таъминотчилар ва восита-

чилар билан ўзаро манфаатли муносабатга ки-

ришиши. Корхона томонидан ишлаб чиқарила-

ётган маҳсулотларнинг сифати ва нархига таъ-

минотчилар ва воситачиларнинг ҳам маълум

бир маънодаги таъсири мавжуд. Фирма арзон-

роқ ва сифатлироқ маҳсулотни ишлаб чиқари-

ши учун таъминотчилар ва воситачилар билан
ўзаро ҳамкорликда узоқ муддатли ривожланиш

стратегиясига эга бўлиши мақсадга мувофиқ. Бу

эса ўз навбатида корхонанинг бозордаги эгалла-

ган ўрнининг мустаҳкамлиги ва барқарорлигига

ўзининг ижобий таъсирини кўрсатади.

Якуний қисм.

Амалга оширилган тадқи-

қотлар натижаларига кўра, аёллар тадбиркор-

лигини ташкил этиш ва уни бошқариш қуйида-

ги ўзаро алоқадор бўлган босқичларни ўз ичига

олади:

- биринчи галда аёллар тадбиркорлиги

фаолиятини ташкил этишда бозор конъюнкту-
расини ўрганиш асосида, ишлаб чиқарилиши

режалаштирилаётган маҳсулот тури ва ҳажми-

ни аниқлашда унга бўлган талаб ва таклиф

ўртасидаги нисбатни қиёсий таққослаш. Таш-

кил этилаётган корхонанинг фаолиятига оид

бўлган тўсиқлар, давлат томонидан аёл тадбир-

КИЧИК БИЗНЕС ВА ХУСУСИЙ ТАДБИРКОРЛИК

Иқтисодиёт ва таълим / 2021 йил, 4-сон

231

корлар учун берилган имтиёзларни ҳам тўлиқ

ўрганиш талаб этилади. Бу орқали молиявий

ресурсларнинг тақсимотига янада аниқлик ки-

ритилади.

- ташкил этилган корхонада унинг фао-

лияти йўналиши, унга рақботчи бўлган бошқа

тадбиркорлар, жумладан, аёл тадбиркорлар-

нинг имкониятларини тўлиқ инобатга олган

ҳолда, фирмани техник ва технологик ҳолда

қуроллантириш. Бу орқали корхона томонидан

ишлаб чиқарилаётган маҳсулотнинг сифати ва

нархининг бозордаги мақбул нарх билан тенг-

лаштириш билан бирга, рақобатчиларга нисба-

тан устунлик ҳолатларини аниқлаш имконияти
вужудга келади.

- фирманинг ташқи ва ички муҳитини

шакллантириш. Яъни корхонанинг таъминотчи-

лари, унинг персоналини шакллантириш. Бунда

таъминотчилар билан ўзаро ҳамкорлик шартно-

маларини узоқ даврли ривожланиш стратегия-

сидан келиб чиққан ҳолда амалга оширилиши

зарур. Корхона персоналини шакллантиришда

ишчиларни ёллашга қўйиладиган талаблар,

уларга яратиладиган имкониятларни тўлиқ

шакллантириш корхонанинг самарали фаолият

юритишига замин яратади.

- корхона фаолиятини ташкил этиш учун

молиявий ресурсларни жалб қилиш. Бунда кор-

хона фаолиятини бошлаш учун талаб этилади-

ган молиявий ресурсларнинг етишмаган қисми-

ни қандай қоплаш корхонанинг узоқ муддатли

даврда молиявий-иқтисодий имкониятларига

салбий таъсир кўрсатмаслигини аниқлаш зарур.

Аёл тадбиркорларга берилган имтиёзлардан

фойдаланган ҳолда, мақсадли кредитлар олиш,

корхона фаолиятини кенгайтиришда қимматли

қоғозлар бозорига ўз акцияларини чиқариш шу-

лар жумласидандир.

Жаҳон мамлакатларида амалга оширила-

ётган ижтимоий сиёсат дастурлари доирасида

аёллар тадбиркорлигини ривожлантириш дав-

латнинг мақсадли фаол ижтимоий дастурлари

асосида амалга оширилиб, қуйидаги вазифалар-

ни ҳал этиш имконини беради:

- мамлакатнинг ижтимоий-иқтисодий ҳаё-

тида гендер тенглигини таъминлайди;

- аёллар ўртасидаги ишсизлик даражаси-

ни камайтиради;

- аёлларнинг ижтимоий мавқеини оши-

ради;

- мамлакатда миллий инсон капиталидан

фойдаланиш самарадорлигини оширади.

Аёллар тадбиркорлигини ташкил этиш ва

бошқариш қуйидаги афзалликларга эга эканли-
ги аниқланди:

- оперативлик – бозордаги ўзгаришларга

тезда мослаша олиш қобилияти;

- юқори даражадаги эгилувчанлик – кор-

хонанинг таркибий тузилишига, ишлаб чиқари-

лаётган маҳсулот номенклатураси ва ҳажмига

тезда ўзгартириш кирита олиш;

- корхонанинг айланма капиталининг

айланиш тезлигининг нисбатан юқорилиги;

Аёллар тадбиркорлигини ташкил этиш-

нинг афзал жиҳатлари билан бир қаторда кам-

чиликлари ҳам мавжуд бўлиб, улар қаторига

қуйидагиларни киритиш мумкин:

- турли инқирозлар ва бозордаги ноаниқ-

лик ҳолатларида корхонанинг молиявий беқа-

рорлик ҳолатига тушиб қолиши;

- аёллар тадбиркорлигида инсон омили-

дан нисбатан кўпроқ фойдаланиш.

Таҳлиллар шуни кўрсатмоқдаки, мамла-

катда аёллар тадбиркорлигини ривожлантириш

мамлакат иқтисодиётида чуқур таркибий ўзга-

ришларни амалга ошириш ва унинг самарадор-

лигини таъминлашда муҳим аҳамият касб

этади.

Манба ва фойдаланилган адабиётлар:

1.

Грубенкова Д.О. Предпринимательство в теориях Р. Кантильона, Маркса, Веблена и Шумпетера:

Сравнительный анализ // Международный студенческий научный вестник. – 2016. – № 2.; URL:
http://www.eduherald.ru/ru/article/view?id=15405

2.

Смит А. Исследование о природе и причинах богаство народов(Книга1-III). - М.:”Наука”,192. -С. 174, 176.

3.

Макконелл К.,Брю С.Экономикс:принципы, проблемы и политика.В 2-х томах.Том 1.-М.:Инфра-М.2003.-С.38.

4.

Самоукин А., Шишов А. Теория и практика бизнеса:Учебно практическое пособие.-М.:Русская деловая

литература, 1997.-С.36.

5.

Шодмонов Ш.Ш., Ғофуров У. Иқтисодиёт назарияси.-Т.Меҳнат, 2007.-Б.136.

6.

Ғуломов С.С. Тадбиркорлик ва кичик бизнес.-Т.:Шарқ, 2002.-8б.

7.

Ўлмасов А., Шарифхўжаев М. Иқтисодиёт назарияси.Дарслик.-Тошкент.: Меҳнат, 1995.-192 б.

8.

Шодмонов Ш. Ғафуров У. Иқтисодиёт назарияси.-Т.: Меҳнат,2007.-Б.137.

9.

Муфтайдинов Қ. Иқтисодиётни эркинлаштириш шароитида тадбиркорликни ривожлантириш

муаммолари.-Тошкент.2004.-18 б.

10.

Макарова Е.О. Человеческий капитал в современной экономике: некоторые теоритический аспекты. –

Новосибирск: Институт Экономике РАН, 2012. С 51-77.

11.

Муаллиф томонидан тузилган.

КИЧИК БИЗНЕС ВА ХУСУСИЙ ТАДБИРКОРЛИК

Иқтисодиёт ва таълим / 2021 йил, 4-сон

232

12.

Alimpieva A. V. Women's entrepreneurship in the Belarusian and Russian public discourse // PRIMO ASPECTU.

2017. № 4 (32). P. 19–30. [Alimpieva A. V. Zhenskoe predprinimatel'stvo v belorusskom i rossiyskom publichnom diskurse //

PRIMO ASPECTU. 2017. № 4 (32). S. 19–30] – (In Rus.)

13.

Orlova A. V. Organization of analytical work in studies of women's entrepreneurship // Economics. Business.

Finance. 2018. № 2. P. 17–21. [Orlova A. V. Organizatsiya analiticheskoy raboty v issledovaniyakh zhenskogo predprinimatel'stva
// Ekonomika. Biznes. Finansy. 2018. № 2. S. 17–21] – (In Rus.)

14.

Semenov R. I. Development of women's entrepreneurship in Russia // Quality of science – quality of life. 2018. №

11. P. 72–75. [Semenov R.I. Razvitie zhenskogo predprinimatel'stva v Rossii // Kachestvo nauki – kachestvo zhizni. 2018. № 11. S.
72–75] – (In Rus.); Raimanova Z. I. Actual problems of development of women entrepreneurship in Russia // Reports of the
Bashkir University. 2018. № 3 (6). P. 661–664. [Raymanova Z. I. Aktual'nye problemy razvitiya zhenskogo predprinimatel'stva v
Rossii // Doklady Bashkirskogo universiteta. 2018. № 3(6). S. 661–664] – (In Rus.)

15.

Семенова Ю.А. О социальном механизме оптимизации женского предпринимательства //Известия

Саратовского университета. Новая серия. Серия: Социология. Политалогия. 2013. №13(1). С. 33-35.

16.

Муаллиф томонидан тузилган.

17.

Счастливая Н.В. Малый инновационный бизнес в экономике высокоразвитых стран –

https://www.vestnik.osu.ru; Кокин А.С.,Суевалова М.А. Анализ развития инновационного малого бизнеса в рамках

национальных инновационных систем зарубежных стран – https://www.cyberleninka.ru

18.

Счастливая Н.В. Малый инновационный бизнес в экономике высокоразвитых стран –

https://www.vestnik.osu.ru; Кокин А.С. Суевалова М.А. Анализ развития инновационного малого бизнеса в рамках
национальных инновационных систем зарубежных стран – https://www.cyberleninka.ru маълумотлари асосида
муаллиф томонидан тузилган

19.

Счастливая Н.В. Малый инновационный бизнес в экономике высокоразвитых стран –

https://www.vestnik.osu.ru; Кокин А.С.Суевалова М.А. Анализ развития инновационного малого бизнеса в рамках
национальных инновационных систем зарубежных стран – https://www.cyberleninka.ru

20.

Арипов О.А. Кичик бизнес ва хусусий тадбиркорликда аёлларнинг ўрни. “Иқтисодиёт ва инновацион

технологиялар” илмий электрон журнали. № 3, май-июнь, 2017 йил. Б. 8 маълумотлари асосида тузилган.

21.

Арипов О.А. Кичик бизнес ва хусусий тадбиркорликда аёлларнинг ўрни. “Иқтисодиёт ва инновацион

технологиялар” илмий электрон журнали. № 3, май-июнь, 2017 йил. Б. 8.

22.

Kersten R, Harms S, Liket K and Maas K. 2011 Small Firms Large Impact? A Systematic Review of the SME Finance

Literature. World Development 97 p. 330-348.

23.

Kersten R, Harms S, Liket K and Maas K. 2011 Small Firms Large Impact? A Systematic Review of the SME Finance

Literature. World Development 97 p. 330-348.

24.

Ўша манба.

25.

Kersten R, Harms S, Liket K and Maas K. 2011 Small Firms Large Impact? A Systematic Review of the SME Finance

Literature. World Development 97 p. 330-348.

26.

Огвоздин В. Ю. Управление качеством. Основы теории и практики. 2009. 215 с

27.

Управление организацией: Учебник / Под ред. А.Г.

Поршнева, З.П. Румянцевой, Н.А. Соломатина. 2-е изд.,

перераб.и доп. - М.: ИНФРА-М, 2002. 669 с.

КИЧИК БИЗНЕС ВА ХУСУСИЙ ТАДБИРКОРЛИК