Хорижий филология
№3, 2019 йил
9
ЎЗБЕК ТИЛИНИНГ МИЛЛИЙ КОРПУСИДА ЛЕКСИК СИНОНИМЛАРНИ
БЕРИШ МАСАЛАСИ
Данияров Бахтиѐр Худайбердиевич,
НавДПИ ф.ф.н., доцент
Калит сўзлар:
Электрон луғатлар, компьютер лексикографияси, кодлаш ҳамда
декодлаш принципи, корпус лингвистикаси, матн корпуси, миллий корпус, тил корпуси,
синонимлар базаси, синонимлар корпуси.
Тилшуносликка
компьютер
технологияларининг
жадаллик
билан
кириб
келиши,
электрон
луғатлар
яратилиши компьютер лексикографияси
йўналишининг шаклланишига олиб келди.
Компьютер
лексикографияси
амалий
тилшуносликнинг муҳим таркибий қисми
бўлиб, унда лингвистик ва дастурий
таъминот асосида ишлайдиган, кодлаш
ҳамда
декодлаш
принципи
асосида
яратилган компьютер луғатлари, уларни
тузиш
дастурлари,
алгоритмлари
ўрганилади [3.85].
Компьютер
ѐрдамида
яратилган
электрон луғатлар китобий луғатлардан
бир қанча қулайликларга эгалиги билан
ажралиб
туради.
Улардан
фойдаланишнинг
афзаллиги
тилшуносларнинг ихчамлиги электрон
луғатларга нисбатан бир неча баробар
юқори
бўлган
лойиҳаларни
амалга
оширишларига туртки бўлди. Компьютер
лексикографиясининг тараққий этиши
билан
тилшуносликда
корпус
лингвистикаси йўналиши пайдо бўлди.
Компьютер
лексикографиясини
электрон матнлар корпуси ѐки параллель
матнлар корпусларисиз тазаввур қилиш
мумкин эмас. Матнлар корпуси («corpus»
лотинча «тана» деган маънони англатади) -
бу электрон ҳолда сақланадиган муайян
тил бирликлари бўлиб, улар тилшунослар
томонидан турли хил муаммоларни ҳал
этиш
ҳамда
турли
йўналишдаги
тадқиқотлар учун заруриятга қараб турли
шаклларда тузилади. Булар фонема,
графема, морфемалардан тортиб ундан
каттароқ бирликлар - лексема, гап ва
матнлардан (бадиий ѐки илмий асар, газета
ва журнал матнлари) ташкил топиши
мумкин. Уларнинг қай тарзда сақланишига
қараб махсус дастурлар ѐрдамида ҳар бир
керакли сўз ѐки сўз бирикмаси учун унинг
қўлланиши бўйича дарҳол мисоллар
топилиши, имло бўйича вариантлари,
синонимик қаторлари топилиши мумкин.
Матнлар
корпусига
оид
илмий
тадқиқотлар
салмоғининг
кўпайиши
натижасида
тилшуносликда
корпус
лингвистикаси
йўналиши
шаклланди
[3.86].
Жаҳон
тилларининг
жуда
кўпчилиги мукаммаллик даражаси, матнни
қайта ишлаш имконияти билан фарқ
қилувчи ўз миллий корпусларига эга [6.4]
лиги тилшуносликнинг бу соҳасида анча-
мунча ишлар қилинганидан далолат
беради. Ўзбек тилшунос олимлари ҳам
корпус
лингвистикасининг
амалий
аҳамияти
нақадар
катта
эканлиги
тўғрисида
ўзларининг
қимматли
фикрларини билдириб ўтишган: корпус -
тил
бирликларининг
хусусиятларини
аниқлаш мақсадида қидирув дастурига
бўйсундирилган матнлар мажмуи, табиий
тилдаги электрон шаклда сақланадиган
ѐзма ѐки оғзаки, компьютерлаштирилган
қидирув тизимига дастурий таъминот
асосида жойлаштирилган он-лайн ѐки
офф-лайн тизимида ишлайдиган матнлар
жамланмасидир. Тил корпуслари - тил
бўйича тадқиқот ва амалий топшириқлар
ечими учун инкор этиб бўлмас иш қуроли.
У
оддий
электрон
кутубхонадан
фарқланади.
Электрон
кутубхонанинг
мақсади - халқнинг ижтимоий-сиѐсий,
маънавий,
иқтисодий
ҳаѐтини
акс
эттирувчи
бадиий
ва
публицистик
асарларни нисбатан тўлиқ қамраб олишга
эришишдир. Электрон кутубхона матнлари
тил
нуқтаи
назаридан
ишлов
Хорижий филология
№3, 2019 йил
10
берилмаганлиги сабабли тадқиқотлар учун
ноқулайлик туғдиради. Чунки электрон
кутубхона илмий тадқиқот материали
базасини тайѐрлаш мақсадида тузилмайди,
балки
миллий-маънавий
меросни
жамлашни мақсад қилган бўлади. Тил
корпуси эса электрон кутубхонадан
фарқли ўлароқ, тилни ўрганиш ва тадқиқ
қилиш учун зарур, фойдали ва қизиқарли
матнларни тўплашни назарда тутади.
Корпусни электрон кутубхонадан ажратиб
турувчи биринчи омил ундаги матннинг
хусусияти ва қўшимча маълумот билан
бойитилгани ҳисобланади ҳамда бу белги
корпуснинг алоҳида қисми - корпус
бирликларига ѐзилган изоҳни ташкил
этади. Фойдаланувчига бирор сўз керак
бўлса, буни одатий матн муҳаррири ҳам
топиб беради. Лекин матндаги тил
ҳодисасининг
маъноси,
мазмуни
ва
тузилишини
«тушунадиган»
дастурий
тизим билан ишлаш жуда афзал ва қулай.
Тил бирлигини қидириш, керак бўлса,
бундай
дастурий
таъминот
корпус
тадқиқотчи ѐки фойдаланувчига жуда
катта ѐрдам бериши мумкин. Агар
тадқиқотчи ўз иши учун мисоллар топиш,
уларни
картотекага
(компьютер
технологиялари ривожланишидан олдинги
даврда) кўчиришга ойлаб, баъзан йиллаб
вақт сарфлаган бўлса, бугун дунѐ тил
корпуслари ѐрдамида саноқли дақиқада
юзлаб мисоллар топиш, улар устидa
ишлаш имконига эга бўлди. Махсус
қидирув тизими корпусдан маълумот
олишга мўлжалланган бир қанча дастурдан
иборат. У статистик ахборот ва қидирув
натижасини фойдаланувчига қулай шаклда
тақдим эта олади. Тилда қандай жараѐн
кечаѐтганини аниқ тасаввур қилиш учун
корпус қамровини янада кенгайтириш,
нафақат
ѐзма,
балки
оғзаки
нутқ
материалидан ҳам фойдаланиш мақсадга
мувофиқ.
Бундай
корпус
ѐрдамида
тараққиѐт натижасида тилда содир бўлган
ва кутилаѐтган ўзгариш ҳақида аниқ
хулоса чиқариш мумкин [1].
Бугунги кунда халқаро талаблар
асосида компьютер дастурлари ѐрдамида
лингвистик
маълумотлар
базалари
яратилмоқда. Хусусан, ўзбек тилидаги
синоним
қаторларни
ҳозирги
замон
(масалан, халқаро ЛИНГВО дастури)
талаблари
доирасида
санаб
чиқиш,
изоҳлаш
лингвистик
компьютер
дастурларнинг
унумдорлигини
оширишдаги
долзарб
масалалардан
биридир. Синоним қаторлардаги сўзларни
изоҳлаш қуйидаги умумжаҳон мезонлар
асосида олиб борилади:
Ўзбек тилида
1. Туркуми.
2. Синонимик қатор.
3. Тарифи / изоҳи.
4. Ишлатилиши: кам, ўрта, кенг.
5. Услуби: бадиий, сўзлашув, расмий,
илмий.
6. Даражаси: кучсиз, нейтрал, кучли.
7. Роли: ижобий, бетараф, салбий.
8. Соҳаси(доираси).
9. Муқобили.
10. Мисол [2.324].
Юқорида
келтирилган
разметка
асосида ўзбек тилидаги синоним сўзларни
изоҳлаш бўйича умумжаҳон мезонлари
кўрсатиб ўтилган, албатта. Юқоридаги 10
та тасниф асосида синонимлар базасини
яратиш
учун
дастлаб
лингвистик
маълумотлар омбори яратилиб, ундан сўнг
электрон дастур яратилади. Мисол учун,
бугунги
кунда
кишилар
ўртасидаги
мулоқот жараѐнида энг кўп қўлланувчи
инглиз тилида ҳам синонимлар базаси
яратилган, у қуйидагича кетма-кетликдаги
разметкаланганлигини
кўришимиз
мумкин.
Инглиз тилида:
Criterion
1. Type.
2. Synonyms.
3. Definition, commentary.
4. Using: infrequent, normal, frequent.
5. Style: artistic, colloquial, formal,
scientific.
6. Degree: weak, neutral, strong.
7. Color: positive, neutral, strong.
8. Sphere.
9. Equivalent.
10. Example [2.324].
Тадқиқотчи А.Эшмуминов ўзбек
тилида синонимлар корпусини яратиш
учун ўзбек тилшунослигида синонимия
Хорижий филология
№3, 2019 йил
11
соҳасида олиб борилган тадқиқотлар ва
луғатлар асосида иш кўриш лозимлигини
қайд этади ҳамда ўзбек тилида синоним
сўзларнинг изоҳига бағишланган луғатлар
келгусида синонимларни лексик-семантик
разметкалашга тўлақонли хизмат қила
олмаслигини таъкидлайди. Негаки, ўзбек
тили синонимларига доир лексикографик
асарларни
яратиш
у
қадар
такомиллаштирилмаган.
Ҳолбуки,
хорижий тилшунослик бу борада анча
илғор эканлигини қайд қилиб ўтиб, таққос
ва
мулоҳаза
учун
―Рус
тили
синонимларининг
луғат-тезаруси‖ни
келтиради [4].
Юқорида келтилган луғат структур
тилшунослик
тамойиллари
асосида
тузилган бўлиб, ўзбек тилида бундай
тоифадаги луғатлар (―Ўзбек тилининг
маънодош сўзлар ўқув луғати‖, ―Ўзбек
тилининг сўзлар даражаланиш ўқув
луғати‖ни инобатга олмаганда) тузилган
эмас.
Мавжудлари
ҳам
соф
ўқув
характерида бўлиб, ўзида илмий муаммога
таҳлилий муносабатни ифода эта олмайди.
Ваҳоланки, синоним сўзлар бу, аниқ
семантик алоқа (муносабат) асосида
боғланган луғавий бирликларнинг аниқ
(конкрет) тизимидир. Худди мана шу аниқ
семантик алоқа асосида боғланган лексик
парадигмалар, ўз навбатида, яхлит бир
микротизимни ташкил қилади. Қайсики, бу
микротизим
доирасида
ҳар
бир
элементнинг мавжуд маънолари билан
ўзаро боғланиш (алоқа)га киришиши
асосида намоѐн бўлади.
Кўринадики, ўзбек тилида яратилган
синонимлар
луғатлари
келгусида
синонимларни лексик-семантик (лексик-
семантик гуруҳларга кўра) разметкалашга
кўпам
ѐрдам
бермайди.
Бу
эса
разметкалаш жараѐнининг аниқлигига
таъсир этмай қолмайди. Шунга қарамай,
улардаги синонимларга берилган шарҳ ва
тавсифдан
асос
манба
сифатида
фойдаланилади [4]. Шунга қарамай,
тадқиқотчи А.Эшмуминов ўзбек тили
миллий корпусининг синоним сўзлар
базаси яратилганлигини алоҳида қайд этиб
ўтади.У
қуйидаги
разметка
асосида
таснифланган:
Сўз туркуми.
Маъноси.
Этимологияси .
Ясалиши.
Тузилиши.
Рус тилидаги муқобили.
Инглиз тилидаги муқобили.
Даражаланиш қатори.
Ижобий, салбийлигига кўра.
Ишлатилиш миқдорига кўра.
Омоними .
Пароними .
Антоними.
Ишлатилиши (мисоли) [5].
Тадқиқотчи томонидан яратилган
ўзбек тили миллий корпусининг синоним
сўзлар базаси он-лайн тартибида энг кўп
синоним
сўз
сифатида
таҳлилга
олинадиган
юз
лексемасининг таҳлили
қуйидагича.
Юз
Туркуми: от
Маъноси:
Одам бошининг олд
томони, олд томондан кўриниши; бет
Этимологияси: Соф туркий сўз. Юз
бошнинг бурун жойлашган олд қисми,
―афт‖ Қадимги туркий тилда ҳам шундай
маънони англатган бу кўп маъноли от
дастлаб ю:з тарзида талаффуз қилинган
кейинроқ ў: унлисининг чўзиқроқ шакли
белгиси, ўзбек тилида юмшоқлик белгиси
йўқолган йў:з-йўз-юз Таркиби: яхлит
Ясалиши: ясалмаган.
Тузилиши: содда туб.
Рус тилидаги муқобили: литсо.
Инглиз тилидаги муқобили: face.
Даражаланиш қатори: юз-бет-афт-
чеҳра-башара-турқ.
Омоними: юз (сон, юзта нон).
Пароними: мавжуд эмас.
Антоними: мавжуд эмас.
Ишлатилиши: Аҳмад қилиб қўйган
ишидан қўрқиб, юзи оқарди.
Бугунги кунда ўзбек тили миллий
корпусининг лексик синонимлар базаси
яратилган, у интернет тармоғида он-лайн
тартибида ишлаб турибди. Ушбу дастурни
мукаммалроқ ҳолга келтириш ва уни
маълумотлар билан тўлдириш ҳамда ўзбек
тили
Миллий
корпусини
яратишни
Хорижий филология
№3, 2019 йил
12
кечиктириб
бўлмас
вазифа
деб
ҳисобламоғимиз даркор.
Фойдаланилган адабиѐтлар
1. Менглиев Б., Бобожонов С., Ҳамроева Ш. Ўзбек тилининг миллий корпуси //
Ma‘rifat, 2018.04.06.
2. Пўлатов А. Компьютер лингвистикаси-Т.:2011, 399.
3. Раҳимов А. Компьютер лингвистикаси асослари. 2011. 189.
4. Эшмуминов А.Ўзбек миллий корпусини яратиш муаммолари// Илм сарчашмалари,
2019.-№ 6.
5. Эшмуминов А.Ўзбек тили миллий корпусининг синонимик базасини яратиш
меъѐрлари // Сўз санъати, 2019.-№ 1.
6. Ҳамроева Ш. Ўзбек тили муаллифлик корпусини тузишнинг лингвистик асослари
ф.ф.д (PhD) дисс автореф. Қарши, 2018, 24.
Данияров Б. Проблема лексических синонимов в национальном корпусе узбекского
языка.
В статье анализируется развитие компьютерной лексикографии, практическое
значение корпусной лингвистики, создание лингвистической базы сведений о языке с
помощью компьютерных программ по международным требованиям, характеристика
синонимических рядов узбекского языка на основе современных требований (например,
международная программа ЛИНГВО). А также, раскрыта задача изучения лексических
синонимов на национальном корпусе узбекского языка.
Daniyarov B.
The problem of lexic synonyms in national corps of the Uzbek language.
The
article analyzes development of lexicography of computer, practical importance of corps linguistic
and helps to create basis of linguistic informations with computer programs based on national
demands, synonymic lines in Uzbek language, explain demands of present tense are analysed. (For
example National LINGVO). So, in Uzbek Language‟s National Corps to learn lexic synonyms are
illuminated.
