Хорижий филология
№3, 2020 йил
85
ФОРС – ТОЖИК ТИЛИДАГИ ИЗОҲЛИ ЛУҒАТЛАРНИНГ
ЯРАТИЛИШ САБАБЛАРИ
Нуруллаева Зарина Ҳасановна,
СамДУ ўқитувчиси
Калит сўзлар
: лексикография, луғат, луғат фонди, луғавий фонд.
Ҳар бир миллат маданияти ва
маърифати тараққиѐтида бошқа тарихий-
ижтимоий
омиллар
қаторида
луғатшунослик (лексикография) ҳам катта
аҳамиятга эга. Илмий қимматга эга бўлган
сифатли луғатнинг яратилиши ҳар бир
миллат тарихида муҳим ҳодиса саналади.
Луғатшуносликка оид асарлар умумхалқ
тили заҳираларини муайян тартибга
келтириб, алоҳида лексик гуруҳларнинг
адабий нормаларини мўътадиллаштириш
ва умумлаштиришда алоҳида аҳамият касб
этадиган муҳим дастур ва зарурий
манбалар сифатида доим истеъмолда
бўлган.
Форс-тожик луғатшунослиги минг
йилдан ортиқ тарихга эга бўлиб, 200дан
кўп луғат намуналари яратилган, улар
луғавий бирликлар таркиби ва ҳажмига
кўра турличадир.
7
Узоқ ва бой анъаналарга
эга бўлган мазкур жараѐн босқичма-босқич
ривожланган. Луғатшунослик тарихига
оид манбаларнинг гувоҳлик беришича, X
аср бошларида шоир Абуҳафз Суғдий
(Самарқандий) томонидан луғат яратилган,
бироқ
мазкур
луғат
бизгача
етиб
келмаган.
8
Абуҳафз Суғдийнинг номи
аниқланмаган луғатида қайд этилган
изоҳларнинг бизга қадар етиб келишида
Саид
Нафисининг
хизмати
катта.
В.А.Капранов ўз монографиясида
9
Саид
Нафисининг ―Фарҳанги сурури‖ асаридаги
топилмаларни тўлиқ келтиради:
7
Воҳидов А. Фарҳангнигории форси-тожики дар
асрҳоиX-XIX. – Самарқанд, 2018. 25-26-бетлар.
8
Муҳаммад Ҳусайн бинни Халаф Табрезий
«Бурҳони Қотеъ‖ асарининг доктор Муҳаммад
Муин томонидан амалга оширилган тўрт жилдлик
нашри. –Теҳрон, 1330-1335.
9
Капранов В.А. Луғати фурс Асади Туси и его
место
в
исстории
таджикской
(форси)
лексикографии. – Душанбе, 1964.
1.
Ахш – арзиш (қадр-қиммат).
Сурурий
ѐзади:
Абуҳафс
Суғдий
рисоласида рахш (сўзининг) вазнида
келган бўлиб, Унсурийнинг қуйидаги
байти билан тасдиқланган:
Худ физояд ҳамеша гавҳари ахш,
Худ намеояд ҳамеша меҳри фурӯғ.
2.
Жалаб – нобакор. Сурурий ѐзади:
Абуҳафс Суғдий рисоласида (бу сўз)
фитна ва ғавғо маъносида келган:
Носир Хусрав:
Омма ба ман тӯҳмати диниву фазли
мениҳанд,
Бар сарам фазли ман оварда ин ҳама
шӯру ҷалаб.
3.
Хаш / хош – хас-хашак. Сурурий
ѐзади: Абуҳафс Суғдий ―хош‖ни чайнамоқ
маъносида инсонга нисбатан ҳам ҳайвонга
нисбатан
ҳам
қўлланишини
айтиб,
Рўдакийнинг қуйидаги байтини келтиради:
Нишасту суханро ҳама хош зад,
Зи оби даҳон кӯҳро шош зад.
4.
Диранд – даҳр, замон. Сурурий
ѐзади: Абуҳафс Суғдий ―диранд‖ (сўзи)ни
тумор
маъносида
изоҳлаган
ва
Рўдакийнинг қуйидаги байтини мисол
қилиб келтирган:
Аѐ, сарви ман, дар такопӯи онам,
Ки дарандос бипечам бар ту бар.
5.
Саморуғ –замбуруғ. Сурурий бу
сўз изоҳида ѐзади: Абуҳафс Суғдий
рисоласида бу сўз шўр тупроқ маъносида
қўлланган бўлиб, Унсурийнинг қуйидаги
байти бунга мисол бўлади:
Куҷо ман чашм дорам бар сахояӣ?
Гулу лола нарӯяд аз саморуғ.
Айрим ноаниқликларни истисно
этган ҳолда, Рўдакий замонида яшаб ижод
этган Абуҳафс Суғдийни ―Фарҳанги
Абуҳафс Суғдий‖ луғатининг муаллифи
сифатида эътироф этиш мумкин.
Хорижий филология
№3, 2020 йил
86
Яқин кунларга қадар номаълум
бўлиб келган луғатлардан яна бири Қатрон
Табрезийнинг
луғатидир.
Асар
муаллифининг тўлиқ номи Ҳаким Қатрон
Абдумансур ал Жабили Озарий Табрезий
бўлиб, мазкур изоҳли луғатнинг (тахминан
1046-1064 йиллар оралиғида яратилган)
нисбатан тўлиқ тавсифини Муҳаммад
Ҳиндушоҳ Нахжувонийнинг 1328 йилда
Табрезда ѐзиб тугатилган ―Сиҳоҳ ул-фурс‖
асари муқаддимасидан олишимиз мумкин.
Форсий тил луғатини яратишга киришган
илк одам Ҳаким Қатрон Умравий эди.
Бироқ у изоҳлаган сўзлар миқдори 300 дан
ошмайди. Ундан кейин етук олим
Абумансур Али бинни Аҳмад ал-Асъади
Тусий
(раҳматуллоҳи
алайҳа)
луғат
тартибига киришиб, бу соҳани гўзал тарзда
давом эттирди. У Ҳаким Қатрон жамлаган
луғавий бирликларни янада кўпайтирди.
Бу жиҳатдан унинг луғати Қатрон
луғатидан тамомила фарқ қилади.
Носир Хусрав ―Сафарнома‖ асарида
ғаройиб бир воқеани келтиради. Муаллиф
Марказий Осиѐдан қайтиш воқеалари (бу
воқеа 1046 йилнинг август ойида бўлган)
баѐнида Қатрон билан учрашганлигини
қайд этиб қуйидагича ѐзади: ―Табрезда
Қатрон исмли шоирни кўрдим. У яхши
шеър ѐзарди, бироқ, форс тилини яхши
билмас эди. Мунжик ва Дақиқийнинг
девонларини олиб келиб олдимда ўқиди
ҳамда қийин сўз ва жумлаларнинг
маъносини мендан сўради. Мен уларнинг
маъноларини айтганимда, ѐзиб олди ва
менга ўз шеърларини ўқиб берди‖. ―Луғати
Ҳалимий‖ номли форсча-туркча луғатнинг
муаллифи бўлган турк луғатшуносларидан
бири Лутфуллоҳ ибн Юсуф Ҳалимий ўз
асарининг бир неча ўринларида Қатрон
Табрезийни тилга олади. Ҳалимий асар
муқаддимасида
форсий
луғатлар
ва
уларнинг муаллифларини тилга олмаган
бўлса-да, лексик бирликлар изоҳида
Қатрон, Асъади Тусий, Шамс Фахрий ва
Ҳиндушоҳ
Нахжувоний
каби
луғатшунослар ва уларнинг асарларини
қайд этади. Жумладан:
Парво – аксар луғат арбоблари,
хусусан, Ҳаким Қатрон Умравий, Асъади
Тусий, Шамс Фахрий ва Ҳиндушоҳ
Нахжувоний ―парво‖ сўзининг маъносини
фароғат дея изоҳлайдилар.
Жамолиддин Ҳусайн Инжу ўзининг
―Фарҳанги жаҳонгири‖ асарида олдин
яратилган луғатлар рўйхатини келтириб,
унда Қатрон Табрезийни ҳам тилга олади
(ўн биринчи тартиб рақамда). Мазкур
асардан маълум бўладики, Қатроннинг
луғати 300 сўз изоҳидан ташкил торган
бўлиб, анъанавий луғат тузилишига эга
эмас.
1959 йилда Теҳрон университети
адабиѐтшунослик
факультети
илмий
журналида доктор Аскар Ҳуқуқининг
―Калима ва ибораҳои Рўдакий‖ номли
мақоласи нашр эттирилиб, унда Рўдакий
шеъриятида қўлланган 316 та сўз ва
иборалар алифбо тартибида берилди.
Муаллиф луғавий бирликлар шарҳида
қўлѐзма ва чоп этилган луғатлардан
фойдаланган, авваламбор, ―Луғати фурс‖га
таянади,
шунингдек,
―Сипоҳсолор‖
мадрасасида
сақланадиган
―Луғати
Қатрон‖га ҳам ишора этади. Ҳуқуқийнинг
қайд этишича, бу асл қўлѐзманинг нусхаси
бўлиб, аслият Деҳхудо кутубхонасида
сақланади. Ҳуқуқий 30 ўринда мазкур
луғатга мурожаат этади, бироқ, қўлѐзма
ҳақида бошқа маълумот бермайди. Айрим
мисоллар келтирамиз:
Паркола ва пажкола – яктакка
тикилган икки парча мато бўлиб, уни
―кажна‖ ҳам дейишади (Қатрон, 49-бет):
Чун моҳи тамом аст дилбари ман,
Дарди гули сурх андар-ӯ пажколаи
ман.
Хошок – шох ва сомон парчалари ва шунга
ўхшаш нарсалар (Қатрон, 78-бет):
Гуфт: бо харгӯш хонаҷони ман, хез,
Хошок аст аз-ӯ бурун фикан.
Хингбид – тикан дегани ―Қатрон, 74-бет‖:
Тани хингбид арчи бошад сафед,
Ба тариву нармӣ набошад чу бед.
Коно – аблаҳ ва ақлсиз демакдир
(―Фарҳанги Қатрон‖):
Ман сухан гӯям ту коно,
Кай кунӣ ҳар замоне даст бар
дастам занӣ.
Воло – улуғ, қадри баланд демакдир,
ҳиммати баланд инсонга нисбатан воло
Хорижий филология
№3, 2020 йил
87
гуҳар ва волоҳунар тарзида ишлатадилар.
―Қатрон, 213-бет‖.
№ 42 Бурун – ѐрдамчи сўз, ―буруни ту ин
кор кардам – сен туфайли (сен айтгандек)
шу ишни қилдим‖. ―Фарҳанги Қатрон‖, 43-
бет.
Бод кун зерат андарун тахта,
Ту бурун хор писандӣ ситон (?)
№ 45 Бахш – балиқ демакдир, буржга
нисбатан ҳам ишлатадилар ―Қатрон‖, 34-
бет.
К – офтоб ояд ба бахшаш зи бара,
Рӯи гетӣ сабз гардад яксара.
№ 214 Фасила – гала, отлар тўдаси, қўй
галасига
нисбатан
ҳам
ишлатилади
―Қатрон‖, 157-бет.
Тозиѐну давон ҳамеоянд,
Ҳамчу андар фасила абри баҳор.
№ 123 Доҳим ва дайҳим – Ажам
подшоҳларининг
тахтлари,
баъзилар
(қимматбаҳо тошлар билан) безатилган
тожга нисбатан ишлатадилар. ―Қатрон‖,
93-бет.
Ба як гардиш ба шоҳаншоҳӣ орад,
Диҳад доҳиму тавқу гӯшвора.
Асадий 341-саҳифада дайҳим сўзини
қуйидагича
изоҳлайди:
дайҳим
жавоҳирлар билан безатилган кулоҳ (бош
кийими)дир, баъзилар уни тож дея
изоҳлайдилар.
Ўрта
асрларнинг
айрим
луғатшунослари
Қатрон
луғатининг
мавжудлигини инкор этиб, уни ―Луғати
фурс‖нинг бошқа бир нусхаси деб
ҳисоблашган.
10
Носир Хусравнинг Қатрон билан
суҳбатидан маълум бўладики, форс-тожик
мумтоз адабиѐти матнларидаги у ѐки бу
сўз ва ибораларнинг маъноларини изоҳлаш
мақсадида изоҳли луғатлар майдонга
келган. Форс-тожик луғатшунослигининг
шаклланиши ва тараққиѐти IX-X асрларда
форс-тожик адабиѐти ва адабий тилининг
юксалиши
билан
боғлиқдир.
Луғатнависларнинг қайдларига кўра, форс-
тожик тилидаги изоҳли луғатларнинг
майдонга келишини қуйидаги асосий
сабаблар билан изоҳлаш мумкин:
10
Баевский С.И. Ранняя персидская лексикография
XI-XV век. Стр. 28-29.
Қадимий луғатларда (X-XV
асрлар)
изоҳланаѐтган
сўзларнинг
миқдори
1000дан 5000гача бўлган. Шу ўринда савол
туғилади. Луғатнавислар сўз танлашда
қандай тамойилларга асосланган? Бу
саволнинг аниқ жавоби мавжуд эмас.
Қадимий луғатлар изоҳланаѐтган сўзлар
интихоби ҳамда ўз тузилишига кўра
кейинги давр луғатларидан тубдан фарқ
қилади. Бу давр луғатлари вазифасига кўра
бир вақтнинг ўзида ҳам тафсирий луғат,
ҳам
синонимлар
луғати,
ҳамда
энциклопедик луғат вазифасини бажарган.
Қадимий луғатнавислар ўз асарларининг
яратилиш сабабларини қуйидагича ифода
этадилар. Дўстлар (баъзан шогирдлар,
фарзандлар) мумтоз адабий матнларни
тушуниш учун луғат тузишимни илтимос
қилишарди.
Авваламбор,
Фирдавсий
―Шоҳнома‖сини
ва
Низомий
―Искандарнома‖сини тилга олишарди.
Масалан,
―Дастур
ул-афозил‖
луғатининг муаллифи Ҳожи Ҳайрат Рафи
луғатнинг муқаддимасида шундай ѐзади:
―Дўстлар билан ―Шоҳнома‖ни ўқир эдик
ва мутолаа вақтида баъзи сўз ва
ибораларни тушунмасдан бир-биримизга
қарар эдик. Улар мендан бир луғат тузиб
беришни сўраб мурожаат этишди. Мен
―Шоҳнома‖ни бошдан-охир ўқиб чиқдим
ҳамда сўзларни ѐзиб чиқдим. Луғатда
тушунилиши
қийин
бўлган
арабий,
форсий, туркий, паҳлавий, афғоний,
яҳудий, сурѐний, тожикча (сўз ва
иборалар,
шунингдек),
насронийлик,
фалсафа, сеҳр-жоду (кабиларга тааллуқли)
сўз ва ибораларни киритиб, уларни
шарҳладим.
―Донишномаи
Қодирхон‖
асарининг муаллифи Ашраф ал-Музаккар
ал-Форуқи ўз луғатининг муқаддимасида
ѐзишича,
―Шоҳнома‖
ва
―Искандарнома‖ни
мутолаа
қилиш
жараѐнида баъзи сўз ва бирикмаларни
тушунмаган кишилар ушбу луғат ѐрдамида
тушуниб олишди ҳамда шоирлар ижодини
тушуниш учун калит яратганлигимни
эътироф этишди.
11
11
Баевский. Стр. 91
Хорижий филология
№3, 2020 йил
88
Айтилганлар асосида хулоса қилиш
мумкинки, қадимий луғатлар асосан
мумтоз
шоирлар
асарларини
ўқиб
тушуниш учун яратилган ҳамда улар форс-
тожик мумтоз шеърияти билан мустаҳкам
боғлангандир.
Қадимий
луғатларда
тушунилиши қийин бўлган сўзларни
шарҳлаш,
изоҳлаш,
маъноларини
тасдиқлаш учун асосан мумтоз адабий
манбалардан
шеърий
матнлар
келтирилган.
Шунга
кўра
XI-XV
асрлардаги изоҳли луғатлар нафақат луғат
сифатида,
балки
мўътабар
тўплам,
антология сифатида ҳам яратилган эди.
Ашраф бинни Шараф ал-Форуқи
луғат муқаддимасида яна ѐзади: ―Мен
донишмандлар,
шоирлар
хазинаси
эшигининг қулфини очиш учун, уларнинг
шеърлари мазмунини тушуниш учун калит
яратдим‖. XI-XV асрлардаги луғатларни
кўздан кечириш шуни кўрсатадики, улар
форс-тожик мумтоз адабиѐти билан
мустаҳкам
алоқага
эга.
Мазкур
луғатлардаги ҳар бир сўз изоҳи ўша
даврнинг барча маданий кишилари учун
ҳам тушунарли бўлавермаган. Бошқа
томондан, сўз маъноларини очиш учун
келтирилган шеърий матнлар маъносини
луғатлардаги изоҳларсиз тушуниш оддий
ўқувчига қийинчилик туғдирган.
Адабиѐтлар
1. Воҳидов А. Фарҳангнигории форсӣ-тоҷикӣ дар асрҳои X-XIX. – Самарқанд, 2018.
2.«Бурҳони қотеъ»-и Муҳаммадҳусайн бинни Халафи Табрезӣ, мутахаллас ба Бурҳон,
бо муқобилаи нусхаи мутаддади хаттӣ ва чопӣ ва тасҳеҳ ва тавзеҳи ваҷҳи иштиқоқ ва зикри
шавоҳид ва афзудани луғати бисѐр ва тасовир ва нақшаҳо бо эҳтимоми дуктур Муҳаммад
Муин, Теҳрон, 1330-1335 (дар чор ҷилд), Муқаддима.
3.Капранов В.А. Луғати фурс Асади Туси и его место в истории таджикской (форси)
лексикографии. –Душанбе-1964.
4. Баевский. С.И. Ранняя персидская лексикорафия XI-XVвек.
5. Носири Хисрав «Сафарнома». –Душанбе, 1970.саҳ. 56.
Нуруллаева З. История составления персидско-таджикских словарей.
В данной
статье раскрыта историческая роль персидско-таджикских словарей, которые до XIX
века насчитывались более двухсот. Они разнообразны по объѐму и содержанию. Многие из
этих словарей были созданы для разъяснения сложных, архаистических, иностранных слов и
персонажей бессмертных поэм «Шахнаме» великого поэта Фердоуси и «Хамса» Низами
Ганджави.
Nurullayeva Z. History of compiling Persian-Tajik dictionaries.
The historical role of
Persian-Tajik dictionaries which were more than 200 till XIX century was clarified in this article.
They are very different according to size and meaning. Most of them were created to explain
complex, archaic foreign words and images of poems ―Shahname‖ by Firdavsi and ―Khamsa‖ by
Nizami Genjavi.
