Хорижий филология.
№1, 2017 йил
47
ДУНЁДАГИ ИНГЛИЗ ТИЛЛАРИНИНГ ВАРИАНТЛАРИ ВА УЛАРНИ
ТАСНИФЛАШ
Раҳимов Ғанишер Худойқулович,
Ўзбекистон давлат жаҳон тиллари университети доценти
Калит сўзлар:
генеалогик, методологик, маҳаллий стандарт, маҳаллий вариант,
экзонорматив муқимлашув, эндонорматив муқимлашув.
Оламда мавжуд нарса-ҳодисаларни
уларнинг таркибан пайдо бўлиши, тарихий
тараққиѐти,
учраган
ўзгаришларига
нисбатан ўрганиш анъанага айланган.
Шунингдек, бирор-бир объектнинг пайдо
бўлиши ва унинг тараққиѐти ҳақида
гапиришдан
олдин
ушбу
объект
тавсифланиши лозимлиги ҳам барчага
маълум. Тавсиф эса тизимли ѐндашувни
талаб қилади, зотан, тизимлаштиришсиз
илмий таҳлил ҳеч қандай натижага эга
бўла олмас эди. Буюк Абу Райҳон
Берунийнинг
“Менералогия”
асари
яратилмаганида
минераллар
ва
кристалларнинг табиатини ўрганишда дунѐ
фани яна неча асрлар оқсоқланиб юрган
бўлар эди. Америкалик олим Ф.Старр
яқинда қайд этганидек, “табиий танлов”
қонунини Чарльз Дарвиндан минг йиллар
олдин кашф этган бу зот “ўзининг
кўптомлик, аниқ фактларга лиммо-лим
асарларини яратиш учун янги метод ва
технологияларни
татбиқ
этди
ва
кейинчалик
уларни
математика,
тригонометрия, сферик геометрияга оид
воситалар ҳамда мумтоз мантиқнинг аниқ
таҳлил усуллари билан бойитди. Шунинг
билан биргаликда, у ўз хулосаларини
баъзан фаразли кўринишда баѐн қилиш
билан бошқа тадқиқотчиларга уларни
текшириб кўриш ва мукаммаллаштириш
имконини қолдирди. Аммо буни яна беш
юз йил кутишга тўғри келди ва ниҳоят
европалик
тадқиқотчилар
унинг
башоратларини тасдиқлаш ҳамда жасурона
хулосаларини эътироф этишга мажбур
бўлдилар” (Starr 2013:378).
Кўринадики, тизимлаштириш ва
таснифлаш илмий таҳлилнинг асосий
босқичларидан бўлиб, у фан соҳалари
ривожининг
кейинги
босқичларини
белгилаб беради. Аниқ ва табиий фанларда
таснифлашнинг
намунали
методлари
яратилган бўлиб, улардан фойдаланиш
асосида ўрганилаѐтган объектнинг тизимга
хос хусусиятлари ва фарқли белгилари
аниқ кўринишда намоѐн бўлади ҳамда
тасниф қатъий, тартиботли кўриниш
олади. Жумладан,
скандинав олими
Линнейнинг
ботаникага
ва
рус
тадқиқотчиси Мендельевнинг кимѐга оид
тасниф-жадваллари шундайлар қаторига
киради. Бизнинг фанимизда эса бундай
натижаларга эришиш қийин масала. Аниқ
методларнинг етишмаслиги, тасниф учун
зарур бўлган белгиларни ажратишнинг
баъзан қийин кечиши, ўткинчи ҳоллар ва
кўрсаткичларнинг кўп учраши кабилар
лисоний ҳодисалар таснифида турли-
туманликлар
мавжудлигига
сабаб
бўлмоқда. Ҳатто, Маҳмуд Қошғарий
бошлаб берган ва кейинчалик “ѐш
грамматик”лар давом эттирган тилларнинг
генеалогик таснифини оладиган бўлсак,
унда қатор “бўш” ѐки “ноаниқ” ўринлар,
исботсиз фаразлар мавжудлигини кўриб
турибмиз.
Барчага
таниш
бўлган
морфологик
тасниф
амаллари
ҳам
тулиғича кутилган натижаларни бермади,
талабалар ҳозиргача аналитик тилни
флективидан фарқлашда қандай усулдан
фойдаланиш лозимлиги тўғрисида аниқ
кўрсатма ола олмасдан турибдилар, чунки
кўпгина ҳолларда морфологик кўрсаткич
таснифий белги вазифасини ўтамасдан
қолади. Бироқ мавжуд муаммо ва
қийинчиликлар тилшуносликда таснифлаш
амаллари самара бериши қийин ва шу боис
уларга мурожаат қилиш шарт эмас, деган
фикрни уйғотмаслиги лозим. Аксинча,
Хорижий филология.
№1, 2017 йил
48
уларнинг қулай ва маҳсулдор шаклларини
излаш ҳамда режали, аниқ мақсад ила
амалиѐтга
татбиқ
этиш
йўлларини
қидириш тадқиқотчилар олдида турган
муҳим вазифадир.
Қўлланилаѐтган усуллар ва амаллар
тадқиқ объекти табиатига мос келиши
илмий таҳлилнинг энг асосий методологик
талабларидандир. Зотан бир соҳадан
иккинчисига (масалан, табиий фанлар
доирасидан гуманитар фанлар соҳаларига)
зўрлаб кўчирилган метод ѐки тамойил
кутилган натижани бериш ўрнига, аксинча,
ўрганилган объектнинг моҳияти ҳақида
нотўғри тасаввур уйғотишига ишончимиз
комил.
Бунинг
исботини,
масалан,
математика фанига оид кўплаб тушунча ва
ғояларни тилшуносликка олиб киришга
уринган глоссематика ҳамда генеративизм
каби
йўналишлар
қисматида
кўриш
мумкин. Мураккаб табиатли тил тизимини,
унинг доимий ҳаракатдаги ҳодисаларининг
“иш
фаолияти”ни,
инсон
ҳаѐтида
бажарадиган вазифаларини илмий билиш,
руҳан тасаввур қилишга кенг қамровли
ѐндашув мос келиши билан бир қаторда,
ўта эҳтиѐткорликни ҳам талаб қилади.
Тилга хос ҳодисалар таҳлилида, уларни
таснифлашда
синчиковликни
унутиш
ҳамда синовдан ўтмаган амаллардан
фойдаланиш этикдўзнинг мўкки тиккич
бигизидан шоҳи рўмолчага гул битишда
фойдаланишдек бемаза ҳаракатга сабаб
бўлади.
Тиллар таснифида эътибор, энг
аввало, лисоний хусусиятларга, яъни
орфографик, фонетик, лексик, грамматик
ва прагматик кўрсаткичларга қаратилиши
муқаррар. Лекин тиллар ва уларнинг
вариантлари ҳақида сўз кетганда улар
қўлланишда
бўлган
юртлар,
уларда
сўзловчилар ҳамда уларнинг бошқа тиллар
(вариантлар)
билан
алоқаси
каби
факторларга эътибор қаратмасликнинг
иложи йўқ. Лингвистик ва ушбу турдаги
ижтимоий-жуғрофий кўрсаткичлар бир
хилда эътиборга олинадиган таснифни
социолингвистик тасниф
нинг
алоҳида
тури сифатида қараш лозим.
Социолингвистик таснифнинг бу
тури бажарилишида тил тараққиѐти
жараѐнида тизимда юзага келадиган турли
силжишлар ўрганилиб, улар натижасида
шаклланадиган
вариантлар
ўзаро
қиѐсланади ҳамда алоҳида гуруҳларга
ажратилади. Бунда, албатта, гуруҳлашнинг
таянч нуқтаси, яъни вариантлар қиѐсида
tertum comparison вазифасини ўтайдиган
асосни топиш муҳимдир. Лингвистлар тил
вариантлари ва диалектларини фарқлашда
“стандарт” тушунчасига мурожаат қилиб
келмоқдалар.
Тилнинг стандарт шаклини олиши
узоқ пайтни талаб қилади ва у ижтимоий-
иқдисодий шарт-шароитлар қамровида
кечади. Бундан ташқари, маълум турдаги
луғат; грамматик, фонетик меъѐрлар
танлови
бажарилиши
лозим.
Ушбу
меъѐрлар
танланишида
ѐзувчилар,
ўқитувчилар, нашриѐтчилар ва бошқа
зиѐлиларнинг ҳиссаси алоҳида ўрин
тутади.
Масалан,
инглиз
тилининг
стандартлашиши ушбу тилнинг Англия
ҳудудида расмий мулоқот воситасида
муқимлашуви, расмий ѐзишма, нашрларда
баѐн услубига эътиборнинг кучайиши
билан боғлиқ. XVIII-XIX асрларда юзага
келган бундай муҳитда Лондоннинг
шимолий қисмида яшайдиган бадавлат
оилалар маъқул кўрган тил инглиз
стандартига асос бўлди. Бунда, гумонсиз,
Кембриж
ва
Оксфорд
университетларининг
ўрни
ҳам
алоҳидадир.
Айниқса,
1755
йилда
луғатшунос Самуэл Жонсоннинг машҳур
луғати нашр қилинганидан сўнг грамматик
ва орфографик қоидаларнинг стандарт
шакл сифатида кодлаштирилиши, яъни
қайд этилиши осонлашди (ушбу луғат
таҳлилига ҳамюртимиз диссертацияси
бағишланганлигини
эслатмоқчимиз:
Салохитдинов 1975).
Кўринадики, стандартлашиш энг
камида тўрт босқичдан иборат: тил
қоидаларининг танлови, бу қоидаларнинг
маълум ижтимоий гуруҳ тамонидан қабул
қилиниши, уларнинг тарқалиши ва айрим
етакчи
ташкилотлар
тамонидан
Хорижий филология.
№1, 2017 йил
49
маъқулланиши ва қўлланиши. Қоидалар
танловида
лингвистик
хусусиятларга
нисбатан алоҳида шахслар ва гуруҳлар
фикри устун туради ҳамда, одатда,
зиѐлилар
нутқи
меъѐр
сифатида
белгиланади. Танланган меъѐрлар турли
ўқув даргоҳларида, диний муассасалар,
давлат
ташкилотлари,
нашриѐтларда
маъқулланади ва тарқалади. Меъѐрларнинг
тарқалиши шакл ва вазифа якдиллигини
тақоза
этади,
масалан,
инглиз
стандартининг шаклланиши даврида унинг
кўплаб юнон ва лотин луғат бирликларини
қамраб олишига тўғри келди, чунки улар
илм, дин, фалсафа соҳаларида муҳим роль
ўйнайдилар.
Айтилган босқичлардан ўтгандан
сўнг
танланган
қоидалар
кодлашиб
бошлайди. Кодлашиш маълум мазмунга
эга
бўлган
лисоний
ҳодисаларга
тартиботли
равишда
лисоний
белги
берилишидир.
Код,
одатда,
маълум
кўринишда ижтимоий келишув асосида
қабул қилинади ва маълум маданий
муҳитда қўлланишда бўлади (Jakobson
1990:15). Стьюарт Ҳолл кўрсатганидек,
“коднинг фаоллашувисиз мулоқотнинг
росмана ва мазмундор бўлиши қийин”
(Hall
1996:37).
Коднинг
маълум
вазиятларда
жамиятда
устунликка
эришиши
ва
жамоадаги
лисоний
фаолиятни маълум даражада “назоратга
олиши”
стандартнинг
шаклланишини
тезлаштиради
ҳамда
унинг
ролини
мустаҳкамлайди. Бинобарин, 19 асрдан
кейин Англияда оғзаки ва ѐзма нутқнинг
маълум усулларини тавсия қилувчи кўплаб
грамматик, стилистик қўлланмалар нашр
қилиниши авж олди. Аммо тавсия
қилинаѐтган
“тўғри”
шаклни
“нотўғри”сидан ажратиш бирор-бир аниқ
мезонга эга эмас ва бу борадаги
кўрсатмалар
мавҳумлигича
қолиб
кетмоқда. Масалан, сoming, hunting каби
шакллардаги –ing форматини унинг
ѐзилишидан келиб чиқиб, [in] кўринишида
талаффуз
қилиш
ѐки
isn‟t
инкор
формасини ишлатиш ҳақидаги тавсиялар
бирор-бир мантиқий асосга эмас (барча
[in] ва
ain‟t
шаклларидан фойдаланади).
Эслатиб
ўтиш
жоизки,
стандартларнинг юқорида санаб ўтилган
мезон ва ҳолатлари асосан инглиз
тилининг икки минтақада, яъни Америка
Қўшма Штатлари ҳамда Буюк Британияда
амалда бўлган нормалари мажмуасига
оиддир.
Бироқ
АҚШда
ҳам
меъѐрлаштириш йўли билан стандарт
чегарасини белгилаш муаммоси узил-
кесил ҳал қилинмасдан қолмоқда ва бу
борада турли, баъзан бири-иккинчисига
қарама-қарши фикрлар туғилишига сабаб
бўлмоқда.
Тадқиқотчиларнинг
ѐзишларича, стандарт таснифида тилнинг
ҳудудий вариантларини инобатга олиш
даркор эмиш, “чунки, масалан, car bear
қаторидаги сўзлардаги “r” ҳарфининг
Шарқий Янги Англия ва Жанубий-Шарқий
Америка ҳудудларида (
car
ўрнига
cah, bear
ўрнига
beah
) талаффуз этилмаслиги
стандарт
меъѐри
сифатида
қабул
қилиниши билан бир қаторда, бошқа
ҳудудларда
талаффузда
тўлиқ
акс
топишини ҳам меъѐрдан четга қўйиб
бўлмайди”
(Wolfram,
Shilling-Estes
1998:11).
Ҳақиқатан
ҳам
тил
меъѐрларининг белгиланишидаги бу қадар
нотурғунлик, уларнинг сўзловчиларнинг
қайси ҳудудда яшашига боғлиқ ҳолда
белгилаш “стандарт” ҳодисаси тўғрисида
гапиришнинг ўзиниѐқ қийинлаштиради.
Ҳарҳолда, АҚШда ҳам инглиз тилининг
стандарт
қоидаларини
кодлаштириш
ҳаракатлари мавжуд ва 1828 йилда нашр
қилинган An American Dictionary of the
English Language, Heritage Dictionary, The
Longman Pronunciation Dictionary кабилар
бунга мисол бўла олади (Wells 2008).
Талаффуз ва грамматикадаги турли-
туманликлардан
қочиш
мақсадида
америкалик олимлар Network English
Standard кўрсатмаларига амал қилиш
маслаҳатини берадилар, чунки Received
Pronounciation
нормалари
“алоҳида
ижтимоий гуруҳга оид бўлиб, ҳеч қачон
умумий
талаффуз
ҳолатларини
акс
эттирмаган” эмиш (Milroy 1999:174).
Хорижий филология.
№1, 2017 йил
50
General American атамасини олган вариант
ўзига хос фонетик, орфографик, грамматик
хусусиятларга эга ва бу хусусиятларга
асосланган ҳолда уни British English
вариантидан фарқлаш мумкин.
Кейинги
йилларда
илмий
адабиѐтларда
Ҳиндистон,
Сингапур,
Жанубий Африка, Нигерия, Ямайка каби
мамлакатларда қўлланишда бўлган инглиз
тили вариантларига нисбатан “маҳаллий
стандарт”
(local
standards)
атамаси
ишлатилмоқда. Ушбу атаманинг изоҳи
жуда оддий: турли мамлакатларда юзага
келган
вариантлар
British
English
вариантига грамматик ва орфографик
жиҳатдан мос келиши билан бир қаторда,
талаффузда ва мулоқот қоидаларида
фарққа эга бўлади (Trudgill, Hannah
2008:1-4).
Лекин
британиялик
тилшуносларнинг ушбу кўрсатмасига амал
қиладиган бўлсак, масалан, Норфолк
шевасида
сўзловчиларнинг
феъл
тусланишидаги биринчи ва учинчи шахс
шаклларини фарқламасликларини (I do, he
do) ностандартликка йўйиб, ҳиндистонлик
ва нигерияликлар инглиз тилини, улар [Ө]
ва
[
Ɵ
]
товушларини
талаффуз
қилмасликларидан қатъи назар, стандарт
сифатида қарашга мажбур бўламиз. Чунки
улар
I do
ва
he does
шаклларини
фарқлайдилар.
“Маҳаллий
вариантлар”нинг
кўпчилиги бизнинг асримизгача унчалик
кенг миқѐсда қўлланишда бўлмаганлиги
сабабли,
тил
бирликларини
тўғри
ишлатиши, грамматик қоидалардан ўринли
фойдаланиш ҳақида аниқ кўрсатмалар йўқ,
уларда норма омманинг нутқига нисбатан
белгиланади.
Ҳиндистон,
Нигерия,
Жанубий
Африкада
амалда
бўлган
вариантларга келадиган бўлсак, уларда
стандартлашув илк босқичларда турибди,
танланган меъѐрларни ҳали ҳамма бир
хилда эътироф этиб улгургани йўқ.
Нигериялик тадқиқотчи А.Банжо гувоҳлик
беришича, шу мамлакатда инглиз тилида
ижод қилувчи муаллифлар ѐзаѐтганларини
текширишда асосан “Зиѐли ҳамюртимиз
шундай усулда сўзлайдиларми?” деган
саволга жавоб излар эканлар (Banjo
1993:209).
Стандартлашув
Ҳиндистон,
Сингапур, Малазияда бироз тезлашгандек
кўринади. Ҳиндистонлик тилшунослар
тузган “Indian and British English” луғати
яқинда нашрдан чиқди (Nihalani et al.
2006). Аммо бу луғатда инглиз тили
стандартига қиѐслаган ҳолда берилаѐтган
меъѐрлар фақат тавсиф кўринишига эга
бўлиб, уларга риоя қилиш ҳақида ҳеч
қандай тавсия ѐки кўрсатма йўқ. Натижада,
инглиз тилида чоп қилинадиган маҳаллий
газета, журналларда ҳеч бир стандартга
мос келмайдиган грамматик шакллар,
нутқий тизилмалар қўлланиши доимо
кузатиб келинаѐтган ҳолдир (қаранг:
Görlach 1995). Малазия, Сингапур ва
Флиппинда ҳам қарийб шунга ўхшаш
жараѐнлар кечмоқда (Deterding 2007;
Bolton 2002; Gill 2002; Anthea Gupta‟s
Welpage; Language Veriаties Website).
Буларнинг
барчаси
стандартлашишни белгиловчи мезонларни
қайтадан кўриб чиқиш ва меъѐрлар
танловида тил тизимида юзага келаѐтган
ўзгаришлар
ҳамда
грамматик-лексик
муқобилликларга
эътибор
қаратиш
лозимлигидан дарак беради. Зеро, лисоний
ҳодисаларнинг ҳар қандай кўринишда
моделлаштирилиши
тилнинг
умумий
табиатини, унинг ҳаракатчанлиги ѐки
динамикасини ҳамда унга хос бўлган
яратувчанлик қобилиятини акс эттириши
керак. Бундан ташқари, стандарт тилнинг
манбаси фақат Британия ва АҚШ бўлиши
кераклигини уқтириб келаѐтган ғоя ҳам
анчагина эскириб қолганга ўхшайди.
Лисоний
ҳодисалар
тавсифида
плюралистик ѐндашувнинг самарадорлиги
кўп бор синаб кўрилган. Боз устига, айрим
мамлакатларда
инглиз
тилида
“қўшмаданиятлик”
намунаси
бўлган
бадиий асарлар пайдо бўлмоқдаким,
Нобель мукофоти соҳиби Ғарбий Африка
вакили Воил Сойинка (Wole Soyinka),
ҳиндистонлик Анита Десай ва Рожа Рао
кабиларнинг асарлари матнидан стандарт
Хорижий филология.
№1, 2017 йил
51
меъѐрларни
белгилашда
фойдаланмасликнинг иложи йўқ.
Афсуски, инглиз тилининг ҳамма
учун бир хил бўлган ҳалқаро стандарти
(International
Standard English) қабул
қилинмаган.
Бизнингча,
бундай
кўринишдаги стандартни шакллантириш
даврдошларимизнинг
долзарб
вазифаларидан бирига айланиб улгурди.
Ҳалқаро стандарт
маълум даражада
сунъий мундарижага мойил бўлишидан
қўрқаѐтганларга эслатмоқчимизки, ҳозир
амал
қилаѐтганимиз
British
English
Standard ҳам алоҳида шахслар фаоллигида
шакллантирилган ва ундан ҳозирги пайтда
Англия аҳолисининг фақат 12 фоизи
фойдаланмоқда (қаранг: Trudgill 2002;
Britain 2010:41). Лекин ушбу стандарт
инглиз тили таълимида, матбуотда ҳамон
таянч манба вазифасини ўтаб келмоқда.
Шунга нисбатан, ушбу стандартнинг тил
вариантлари қиѐсида terium comparison
вазифасини
бажаришини
ҳамда
стандартлашишнинг
вариантлари
таснифида таянч фарқловчи белги, мезон
бўла олишини инкор этиб бўлмайди.
Баъзи олимлар тил вариантларини
гуруҳлашда жуғрофий ва ижтимоий
кўрсаткичларни алоҳида эътиборга олишга
интилишиб, минтақавий ҳамда ижтимоий
вариантларни ажратиш тарафдоридирлар
(масалан, қаранг: Rickford 1986; Williams
1992). Дунѐ инглиз тиллари таснифида
“ажримчилик” ѐндашуви унчалик маъқул
келмайди.
Бу
хилдаги
тасниф
бажарилишида,
яхшиси,
барча
кўрсаткичларни (ҳеч бўлмаганда, ѐнма-ѐн
турадиганларини) бир хилда эътиборга
олиш лозим бўлади. Вариантларнинг
минтақавий
хусусиятлари
ижтимоийларидан унчалик узоқлашмайди.
Ҳатто улар бир пайтнинг ўзида, тенг
кўламда
намоѐн
бўлишлари
ҳам
эҳтимолдан ҳоли эмас. Вариантларнинг
фарқлари
квалитатив
ва
квантатив
кўринишларга
эга.
Сифат
ва
сон
кўрсаткичлари ҳам бир-бирини инкор
этмасдан,
аксинча,
бири-иккинчисини
тўлдиради. Чунончи,
А
вариантида
Х
кўрсаткичи ва
Б
вариантида
У
кўрсаткичи
мавжуд
бўлган
тақдирда
сифат
кўрсаткичлари
қайд
этилса,
Х
кўрсаткичининг
А
вариантида
Б
дагига
нисбатан
кўп
миқѐсда
учраши
аниқланаѐтганида
эса,
миқдорий
(квантатив)
таҳлил
амалга
ошади.
Квалитатив
ва
квантатив
кўрсаткичларнинг бир хил даражада ва бир
пайтнинг ўзида вариантлар фарқланишида
асос
бўлиши
учун
ажратилаѐтган
кўрсаткичлар
тасодифий
хатолар
бўлмасдан, балки доимо ва тизимли
равишда
такрорланадиган
ҳодисалар
қаторини ташкил қилишлари лозим.
Инглиз
тилининг
тарқалиши
дунѐнинг
турли
ҳудудларида
турли
сабаблар ва мақсадларда кечган. Халқлар
миграцияси тилларнинг миграциясини
тақозо этади ва ушбу икки воқелик ѐнма-
ѐн, бир даврнинг ўзида содир бўлади. 17
асрнинг бошларида бир гуруҳ инглизлар
Массачусетга
кўчиб
ўтиши
билан
Шимолий Американинг ишғол қилиниши
бошланади ва 1640 йилда Янги Англия деб
аталган ҳудудда 25 мингдан ортиқ
инглизлар истиқомат қила бошладилар. 19
асрда миграция оммавий тус олди ва
оқибатда АҚШда инглиз тилини ўз она
тили сифатида эътироф этганларнинг сони
250 милиондан ошди. Канада, Янги
Зеландия, Австралия, Жанубий Африка
(қисман) мамлакатларида инглиз тилининг
асосий мулоқот тилига айланиши ҳам
миграция ҳаракатлари билан боғлиқ.
Инглиз тилининг Ҳиндистон, Покистон,
Бангладеш, Малазия, Сингапур каби
ҳудудларда тарқалишининг сабаблари
босқинчилик мақсади амалга оширилиши
билан боғлиқ. Бу ҳудудларда инглиз
тилини
она
тили
деб
ҳисоблайдиганларнинг сони жуда ҳам кам
ва янгитдан юзага келган вариантларни
баъзилар New English номи билан
атайдилар ҳамда ушбу кўринишдаги
инглиз тили иккинчи тил сифатида
эътироф этилади (қиѐсланг: Mufwene
2000:9). Бундан бир неча йил олдин
“постколониал вариантлар” (postcolonial
Хорижий филология.
№1, 2017 йил
52
variants) атамасини қўллаган Э. Шнайдер
вариантлар ҳосил бўлишини таджирий
ҳодиса сифатида қарашни маъқуллади
(Shneider 2007). Вариантлар ривожи
эволюцион жараѐн эканлиги ҳақиқат,
чунки ушбу жараѐн ижтимоий-маданий
воқеалар кечишининг кетма-кетлигида
кечади.
Лекин
таджирий
босқичлар
вариантлашувнинг барча ҳолатларида бир
текис ва бир хил кўринишда кечиши
гумон.
Билдирилаѐтган
гумонимизни
асослаш учун Э. Шнайдер санаб ўтган
тараққиѐт
босқичлари
қаторини
эслатмоқчимиз. Бу қаторга олим “асос
солиш”
(exonormative
stabilization),
“маҳаллийлашув
(nativation),
“эндонорматив
муқимлашув”
(endonormative stabilisation), “фарқланиш”
(differentiation)
кабиларни
киритиб,
қуйидагича изоҳлайди (Shneider 2007:78-
87):
1. “Асос солиш” босқичи инглиз
тилининг бошқа бир ҳудудга кўчиб келган
одамлар гуруҳи тамонидан қўлланишга
киритилишини акс эттиради. Бу босқич
маълум бир давр мобайнида кечиб, тил
вазияти
турғунлашганидан,
яъни
“кўчманчилик”
тили
ҳукмронликка
эришганидан сўнг тугайди.
2. “Экзонорматив муқимлашув”
ҳудуд истило қилинганидан сўнг инглиз
тилининг тарқатилиши ва маҳаллий аҳоли
орасида
билингвиаллар
гуруҳининг
шаклланиши шароитида кечади.
3. “Маҳаллийлашув” босқичида
кўчиб келганларнинг она юрти билан
алоқаси сусаяди ва бунинг натижасида
маълум турдаги лисоний воқеликлар юзага
келади: маҳаллий аҳоли тили билан инглиз
тилининг ўзаро “қоришуви” натижалари
кўрина бошлайди, янги вариант ҳосил
бўлишига замин тайѐрланади.
4. “Эндонорматив муқимлашув”
босқичи маҳаллий меъѐрларнинг аста-
секин қабул қилиниши ҳамда кўчиб
келганларнинг маҳаллий аҳоли билан
миллий ўзлик бирдамлигига интилиши,
аниқроқ
айтадиган
бўлсак,
янги
миллатнинг шаклланиши даврида кечади.
Айнан
шу
даврда
луғатлар
ва
қўлланмаларда янги вариант намуналари
қайд қилина бошлайди.
5. “Фарқланиш” босқичида янги
миллат шаклланади ва турли ҳудудий,
ижтимоий
ҳамда
этник
гуруҳлар
мажмуасидан
ташкил
топган
бу
миллатнинг тилида ички бўлинишлар,
яъни
“шева”ларнинг
ҳосил
бўлиши
кузатилади.
Санаб
ўтилган
эволюцион
босқичлар инглиз тили вариантлари
ривожига хос бўлса-да, лекин улар ушбу
тилнинг дунѐ бўйлаб тарқалишининг барча
ҳолатларини акс эттирмайди. Уларга
диққат билан разм солганимизда, сўз,
асосан, инглиз тилининг биринчи ѐки она
тили сифатида эътироф этилишига оид
ҳолатлар ҳақида кетаѐтганлигини ва фақат
айрим пайтлардагина унинг иккинчи
(расмий) тил сифатида қабул қилинишига
изоҳлар
берилаѐтганлигини
кўрамиз.
Ҳолбуки, инглиз тилининг дунѐ бўйлаб
тарқалиши юқоридаги ҳолатлар билан
чегараланиб қолмайди. Бугунги кунда
дунѐнинг
турли
мамлакатларида
миллиардлаб фуқаролар бу тилни чет тили
сифатида ўрганмоқдалар, ундан расмий ва
илмий
мулоқот
жараѐнларида
фойдаланмоқда ва газета-журналлар нашр
қилинмоқда
ҳамда
таржималар
бажарилмоқда. Тилнинг бу йўналиш ва
кўринишда тарқалишини назардан четда
қолдириш
мўлжалланган
таснифнинг
тўлақонли бўлмаслигига сабаб туғдиради,
чунки таснифий мезонлар тўплами талабга
жавоб бермайди.
Таснифнинг
тўлиқ,
барчани
қониқтирадиган кўриниш олиши учун яна
бир карра юқорида эслатилган сифат ва
сон (квалитатив ва квантатив) таҳлил
амалларига мурожаат қилингани маъқул.
Квантатив таҳлилга мурожаат қилинганда
инглиз
тилининг
қўлланиш
миқѐси,
жамиятнинг турли соҳаларида (таълим,
бизнес, ҳуқуқ, маданият ва ҳ.) бажараѐтган
вазифаси аниқланса, квалитатив амаллар
татбиқида
эса
ундан
фойдаланиш
даражаси, ижтимоий сингдирилганлик
Хорижий филология.
№1, 2017 йил
53
меъѐри белгиланади. Масалан, Хитой,
Корея,
Россия,
Ўзбекистон
каби
мамлакатларда инглиз тилининг таълим,
халқаро мулоқот соҳаларида қўлланиш
миқѐси кенгайиб бораѐтган бўлсада, лекин
ундан фойдаланиш ва унга оид билимнинг
“чуқурлиги” даражаси Ҳиндистон ѐки
Сингапур
мамлакатлариникига
ҳали
етишганича йўқ. Энг муҳими, баъзилар
ўйлаганидек, қандайдир бир “оралиқ ѐки
ўрта тил” вужудга келмасдан (қаранг:
Selinker
1992),
балки
ўзига
хос
хусусиятларга эга бўлган вариантлар
шаклланиш арафасида турибди. “Ўрта
тил” эса она тили ва чет тили ўртасидаги
ҳар қандай тизимлилик ва рационалликдан
йироқ бўлган тузилмадан бошқа нарса
эмас. Шу боис interlanguage тушунчаси
социолингвистлар танқидидан холи эмас
(қиѐсланг: Kashru 1993; Sridhar and Sridhar
1986).
Фикримизча,
ўтган
асрнинг
тўқсонинчи йилларида таклиф қилинган
тасниф модели қўйилаѐтган талабларга
бирмунча етарли даражада жавоб бера
олади. Ушбу модел муаллифи Браж Кашру
инглиз
тилининг
дунѐ
бўйлаб
тарқалишини занжирсимон йўналишда
кечишини эътиборга олиб, юзага келган
вариантларни
уч
доира
ичига
жойлаштирган ҳолда тасаввур қилишни
тавсия қилади. Асосийси, вариантларнинг
ўзаро
муносабатига
киришиши
ва
уларнинг доиралар ичида жойлашуви
ўзгарувчан эканлиги ҳам эътибордан четда
қолдирилмасдан, ушбу доиралар ўзаро
кесишган ва ҳақиқий занжирни ҳосил
қилган ҳолда тасвирланади (Kashru 1985;
1992; 1994). Иллиноис университетининг
профессори
дунѐ
инглиз
тилларини
қуйидаги доираларда тақсимлайди:
1.
Ички доира
(Inner Circle). Бу
доирага инглиз тили асосий тил бўлган
Буюк Британия, АҚШ, Канада, Австралия,
Янги Зеландия мамлакатлари киради. Бу
мамлакатларда аҳолиси баъзан бошқа
тилларда сўзлашса ҳам, лекин кўпчилик
она тили сифатида инглиз тилини эътироф
этади ва у расман давлат тили деб эълон
қилинган. Америкаликлар, ўз навбатида,
бундай расмиятчиликка унчалик эътибор
бермасдан
(АҚШ
Конституциясида
“давлат тили” ҳақидаги банд йўқ), доимо
инглиз тилини биринчи ва ҳукмрон тил
деб биладилар.
2.
Ташқи доира
(Outer Circle). Бу
доирага инглиз тили кўплаб расмий
вазифаларни
бажарадиган,
у
давлат
бошқаруви,
таълим,
адабиѐт
ҳамда
маданиятда
ўз
ўрнини
эгаллаган
Ҳиндистон, Покистон, Сингапур, Жанубий
Африка, Нигерия, Замбия, Филиппин каби
мамлакатлар киради.
3.
Кенгаяѐтган доира
(Expanding
Circle).
Бу
доирага
кирадиган
мамлакатларда
инглиз
тили
турли
вазифаларни бажаради ҳамда таълим
соҳасига кенг миқѐсда жорий қилинган
бўлса-да, лекин бунда асосан илмий ва
техник адабиѐтлар билан танишиш ҳамда
мулоқат
юритиш
қобилятини
шакллантириш мақсадида ўргатилади.
Бундай мамлакатлар қаторига муаллиф
негадир фақат Хитой, Индонезия, Эрон,
Япония, Корея ва Непални киритади
(Kashru 1983: 145-170). Ҳолбуки, айнан
ушбу
доира
дунѐнинг
кўплаб
мамлакатларини,
шу
жумладан,
Ўзбекистонни ҳам қамраб олади. Инглиз
тилининг жаҳон бўйлаб кенг тарқалиши
кузатилаѐтган бир пайтда ушбу доира
сарҳадини 4-5 та мамлакатни санаб ўтиш
билан чегаралаб қўйиш таклиф қилинган
таснифнинг заиф кўриниш олишига сабаб
бўлади.
Дарҳақиқат, Б.Кашру модели айрим
камчилик ва заифликлардан холи эмас.
Ушбу модель, кўп турдаги вариантлар
хусусиятларини ўта оддийлаштириш йўли
билан
тасвирлаш
асосида
шакллантирилган ҳамда вариантларни
гуруҳлашда
жуғрофий-тарихий
кўрсаткичлар олд ўринга чиқарилиб, улар
бажарилаѐтган вазифа, яъни функционал
белгиларга
тенглаштирилган.
Энг
ачинарлиси, модель учун танланган
таснифий
белгилар
ҳар
доим
ҳам
социолингвистик шарҳга эга эмас. Шу
Хорижий филология.
№1, 2017 йил
54
боис, модел мунаққидларидан бири “уч
доира тушинчаси миллатлар фарқига
асосланган модел ва у тарихий воқеаларга
таянади, ҳозирги социолингвистик фактлар
эса қарйб инобатга олинмайди”, дейиш
билан ҳақли эди (Bruthiax 2003:172).
Социолингвистик омиллар, сўзсиз,
тил вариантларини ажратиш ва уларнинг
таснифлашда
муҳим
кўрсаткичдир.
Бинобарин, бир хилда “ташқи доира”
ҳудудига
киритилган
Малазия
ва
Сингапурдаги инглиз тилининг роли ва
бажараѐтган
вазифасини
қиѐслаб
кўрайлик. Буюк Британия ҳукмронлиги
даврида ягона бир давлатни (British
Malaya) ташкил қилган Малазия ва
Сингапур мустақилликдан сўнг алоҳида
давлатлар сифатида ажралиб чиқишди ва
уларнинг ҳукуматлари юритилаѐтган тил
сиѐсати
туфайли
юзага
келган
социолингвистик муҳит тамоман бошқа-
бошқа кўриниш олди. Бу, даставвал,
инглиз тили қўлланишининг миқѐси ва
кўламида намоѐн бўлади. Малазияда
инглиз тилининг қўлланиши кўпроқ
инсонларнинг ижтимоий мақомига, қайси
гуруҳга
оидлигига
боғлиқ:
Куала
Лумпурда
яшовчи
зиѐлилар,
олий
маълумотли кишилар ундан “иккинчи” ѐки
“биринчи” тил сифатида фойдалансалар,
узоқ минтақаларда яшовчилар учун у
ҳануз “узоқ чет тили” бўлиб қолмоқда
(қаранг: Pennycook 2003:519; David 2004).
Сингапурда, аксинча, инглиз тили кенг
миқѐсда ва чуқур ўрганилади, ундан
фойдаланиш
даражаси
ҳам
Малазияникидан анча юқори (Low, Brown
2005). Ҳозирги пайтда ҳатто ѐш авлоднинг
кўпчилиги инглиз тилини она тили
сифатида ўрганиб вояга етишмоқдаларким,
бу Singapore English вариантининг “ички
доира”га яқинлашувига туртки бермоқда .
Эслатилган
камчиликларга
қарамасдан, Б.Кашрунинг “уч доира”
модели
дунѐ
инглиз
тилларининг
таснифлаш ва тавсифлашнинг бирмунча
қулай модели бўлиб, у тилдан фойдаланиш
амалиѐти, фойдаланувчилар ва, ниҳоят,
унинг
шакллари
орасидаги
муносабатларни аниқлаш имкониятини
кенгайтиради. Бундан ташқари, дунѐ
инглиз тиллари тадқиқида вариативлик
ҳодисасини асосий ўринга қўйган ушбу
модель ўзининг оддийлиги билан ҳам
ажралиб туради ва худди шу сабабли уни
чизмада тасвирлаш осон кечади. Қуйида
келтирилаѐтган чизмада дунѐ инглиз
тиллари занжирли муносабатини акс
эттиришга ҳаракат қиламиз:
Ички доира Ташқи доира Кенгаяѐтган доира
Инглиз тили биринчи Инглиз тили таълим, ҳуқуқ Инглиз тили бошқа тиллар соҳиби
тил: Британия, АҚШ, бизнес, сиѐсат соҳаларида бўлганлар билан расмий мулоқот
Канада, Австралия, расмий тил: Ҳиндистон, тили ва чет тили сифатида ўргани-
Янги Зеландия Филлиппин, Сингапур, лади: кўплаб Европа, Осиѐ ва Жану-
Бангладеш, Жанубий бий Америка мамлакатлари
Африка
Чизмадан кўринадики, уч доирали
тасниф
модели
плюрализмга
хос
тамойилларга асосланган ҳолда қурилган
бўлиб, ушбу тамойилларнинг татбиқ
этилиши тилни тизимлаш ҳодиса сифатида
тасаввур қилиш билан бир қаторда, унинг
қўлланиш шарт-шароитлари, муҳитини
ҳам бевосита идрок этиш ҳамда илмий
тасвирлаш, изоҳлаш имконини беради.
Хорижий филология.
№1, 2017 йил
55
Адабиѐтлар
1.
Alsagoff L. English in Singapore: culture, capital and identity in linguistic variation //
World Englishes, 2010. Vol. 29. No. 3. –P. 336-348.
2.
Anthea Gupta‟s web page at
. Ac.uk / English / staff / afg / singeh 2
3.
Banjo A. On codifying Nigerian English: research so far. In: Bamgbose, Banjo A. and
Thomas A. (eds.). New Englishes. A West African Perspective. –Ibadan: Mosuro, 1993. –P. 203-
31.
4.
Bolton K. (ed.). Hong Kong English: Autonomy and Creativity. –Hong Kong: Hong
Kong University Press, 2002.
5.
Bruthiax P. Squaring the circles: issues in modeling English worldwide // International
Journal of Applied Linguistics, 2003. Vol. 13. No.2. –P. 159-173.
6.
Craddol D. English Next (2006) at: http: //
English next.htm
7.
David M.K. (ed.). Teaching of English in Second and Foreign Language Settings: Focus
on Malaysia. –Frankfurt: Peter Lang, 2004. Chapter 1, P. 1-15.
8.
Deterding D. Singapore English. –Edinburgh: Edinburgh University Press, 2007.
9.
Dillard J.L. A History of American English. –New York: Longman, 1992.
10.
Gill S.K. International Communication: English Language Challenges for Malaysia. –
Selangor: University Putra Purra Malaysia Press, 2002. Britain D. Grammatical variation in the
contemporary spoken English of England. In: Kirkpatrick (ed.). The Rutledge, 2010. –P. 37-58.
11.
Görlach M. Text types and Indian English. In: Görlach M. (ed.). More Englishes. –
Amsterdam: Benjamins, 1995. –P. 192-219.
12.
Hall S. Cultural studies: two paradigms. In: Storey J. (ed.). What is Cultural Studies? –
London: Arnold, 1996. –P. 31-48.
13.
Holmes J. An Introduction to Sociolinguistics. –London, New York: Longman, 1992.
14.
Jakobson R. On Language. –Cambridge, MA: Harvard University Press, 1990.
15.
Johnson S. A Dictionary of the English Language. –L; 1775. II vol.
16.
Kachru B., Kashru Y., Nelson C. (eds.). A Handbook of World Englishes. –Oxford:
Blackwell, 2006.
17.
Kashru B. Models of New Englishes. In: Cobarrubias J., Fishman J. (eds.). Progress in
Language Planning Inretnational Perspectives. –Berlin: Mouton, 1983. –P. 145-170.
18.
Kashru B.B. Standards, codification and sociolinguistic realism. The English language in
outer circle. In: Qurk R. and Widdowson H. (eds.). English in the World: Teaching and learning the
language and literatures. –Cambridge: Cambridge University Press, 1985. –P. 11-30.
19.
Kashru B.B. The second diasporas of English. In: Machan M. and Scott C.T. (eds.).
English in the social contexts: Essays in historical sociolinguistics. –New York: Oxford University
Press, 1992. –P. 230-252.
20.
Kashru Y. Interlanguage and language acquisition research. (Review of L.Selinker,
Rediscovering Interlanguage. London: Longman). // World Englishes, 1993. Vol. 12. No.2. –P.
265-268.
21.
Language Varieties web site at http: //
. Edu/satocenter/langnet
22.
Low E.L. Brown A. English in Singapore: An Introduction. –Singapore: McGraw –Hill
Asia, 2005.
23.
Milroy L. Standard English and Language Ideology in Britain and the United States. In:
Bex T. and Watts R. (eds.). Standard English: The Widening Debate. –London, New York:
Routledge, 1999. –P. 173-206.
24.
Mufwene S. Population contacts and the evolution of English // The European English
Messenger, 2000. Vol. 9. No. 2. –P. 9-15.
Хорижий филология.
№1, 2017 йил
56
25.
Nihalani P., Tongue R.K., Hosali P. and Crowther J. Indian and British English. –
Karachi: OUP, 2006.
26.
Pennycook A. Global Englishes, Rip Slyme, and performativity // Journal of
Sociolinguistics, 2003. Vol. 7. No. 4. –P. 513-533.
27.
Rickford J.R. The need for new approaches to social class analysis in sociolinguistics //
Language and Communication, 1986. Vol. 6. No.3. –P. 215-221.
28.
Schneider E.W. Postcolonial English. –Cambridge: Cambridge University Press, 2007.
29.
Selinker L. Rediscovering interlanguage. London: Longman, 2002.
30.
Shridhar K.K., Shridhar S. N. Bridging the paradigm gap: Second language acquisition
theories and indigenized varieties of English // World English‟s, 1986. Vol. 5. No. 1. –P. 3-14.
31.
Starr F.S. Lost Enlightenment: Center Asia‟s Golden Age From the Arab Conquest to
Tamerlane. –Princeton and Oxford: Princeton University Press, 2013. 634p.
32.
Trudgill P. Sociolinguistic Variation and Change. –Edinburgh: Edinburgh University
Press, 2002.
33.
Trudgill P., Hannah J. International English. –London: Edward Arnold, 2008.
34.
Williams G. Sociolinguistics: A sociological critique. –London: Rutledge,1992.
35.
Wolfram W., Schilling – Estes N. American English. –Oxford: Blackwell, 1998.
36.
Салоҳиддинов Ғ.С. С.Джонсон как лексикограф (лексикографический анализ A
Dictionary of the English Language С.Джонсона). Автореф. Дисс...канд.филол.наук. –
Ленинград, 1975. –24.С.
Рахимов Г. Варианты английского языка в мире и их особенности.
В статье
рассматривается актуальный социо-лингвистический процесс – развитие видов английского
языка, определяются как географические, так и социально-экономические статусы
существующих вариантов английского языка. Также высказываются предложения по
совершенствованию принципов классификации вариантов английского языка.
Rakhimov G. World English and their peculiarities.
The article deals with an actual social-
linguistic process – development of the variants of English in the world. It also describes
geographic and social-economic status of existing variants of English. The author suggests
improving of principles of English language variants classification.
